XV საუკუნის ბოლოს მაკიაველი კონსტრუქტიული ჩურჩულით არიგებდა მმართველებს:
«მეფეები უნდა ფლობდნენ თვალთმაქცობის და ადამიანთა გასულელების დიდ ხელოვნებას. ოსტატურად მატყუარა ადამიანი ყიველთვის იპოვის იოლად დამჯერ ადამიანთა, ტყუილის სიამოვნებით დამჯერ ადამიანთა საკმაო რაოდენობას....
მეფეებს, მაშ, სულ არ სჭირდებათ სინამდვილეში კარგი თვისებების ქონა...ყოველმა მეფემ აუცილებლად უნდა მოაჩვენოს ხალხს რომ აქვს ეს თვისებები».
XVII საუკუნის ბოლოს მონტენი ასკვნის რომ მაკიაველისტური მორალური მსახიობობა რომელსაც ცოტა ხნის ჩუმად ურჩევდნენ «ამა ქვეყნის ძლიერთ» საყოველთაოდ გავრცელდა:
ხალსის მასა საზოგადოების ზედაფენებშიც და ქვედაფენებშიც მოჩვენებითად სათნოა,»პოლიტიკურია» ამ სიტყვის იმდროინდელი გაგებით.
ზნეობრივი პროტეიზმი იქცა რელიგიური პროტეიზმის აუცილებელ დამატებად.
მაგრამ მთავარი უბედურება იმაშია რომ პროტეისტული მორალურობა ეხლა აღიარებულია როგორც აზრის «ბუნებრივი და მარადიული» სახე.
სათნოების ყოველ რიგორიზმს უყურებენ ეჭვით,მასში ხედავენ გამონაგონს,ლეგენდას,მორალიზატორული ისტორიული ფანტაზიების ნაყოფს.
«თვითონ ჩვენი მსჯელობები გადაირივნენ,მისდევენ ზნეობის საერთო გადაგვარებას,- ამბობს მონტენი,--მე ვხედავ რომ ჩემი დროის ტვინთა უმრავლესობა ყველაფერს აკეთებს ძველი დროის მშვენიერი და კეთილშობილი ქმედებებისთვის მდაბალ და ამაო მოტივაციათა მოსანახად და მათი დიდების გასაუფასურებლად.
ყველა დროის გმირები ფასდებიან მაკიაველისტურად განათლებული მმართველის ან უბრალოდ დაქირავებული ლანდსკნეხტის საზომით.
ეს ლანდსკნეხტი კი ვაჟკაცი,ერთგული და კეთილშობილია მხოლოდ კარგი ანაზღაურების პირობით და სწორედ ამიტომ შეიძლება იქცეს ლაჩრად,ვერაგად და ნაძირალად.
თუ კი საზოგადოება არაბუნებრივად თვლის «ტყვიის» სამხედრო-პოლიტიკური საუკუნის «სათნოებებზე» უფრო მაღალ ღირებულებებს ის ის აღიარებს ამ ხანის სპეციფიურ სიმდაბლეებსაც. ეს კი ყველას ითრევს საერთო დაცემულობა დამდაბლების მორევში.
« ყოველი ჩვენთაგანი ასე თუ ისე მონაწილეობს საუკუნის გარყვნილებაში,წერს მონტენი, ზოგი მონაწილეობს ღალატით, ზოგი-უღირსობით, უღმერთობით, ძალადობით, ანგარებით, სისასტიკით; მოკლედ ყოველი იმით რაშიც ყველაზე მეტადაა ძლიერი.
ყველაზე სუსტები ამას უმატებენ სისულელეს, ამაო გაციფუცს,მცონარობა-უსაქმურობას...»
მაკიაველის კიდევ შეეძლო გაქნილი «პოლიტიკოსის» ხვედრის ოპტიმისტურად შეფასება; ის ხედავდა რომ საზოგადოებაში არის უტილიტარისტული გულუბრყვილობის საკმაო მარაგი:
«ადამიანები ჩვეულებრივ იმდენად დაბრმავებულები არიან თავისი ყოველდღიური საჭიროებებით რომ მოხერხებული მატყუარა ყოველთვის იოლად იპოვის იოლად მორწმუნეთ, ტყუილის იოლად დამჯერ ადამიანებს».
XVI საუკუნის ბოლოსთვის მდგომარეობა იცვლება. სულელები აღარ არიან: ყველა გახდა «პოლიტიკოსი»; ყველამ ისწავლა ის მარტივი სიბრძნეები რასაც მაკიაველი უჩურჩულებდა მის თანამედროვე მმართველებს.
ყველა გახდა ანგარებიანი,მაგრამ ანგარებიანს,მეფე იქნება ის თუ მედუქნე,სულ უფრო ხშირად ულეწავენ კბილებს.
მონტენი თავის «ცდებში» ბრწყინვალედ აჩვენებს თუ როგორ წვრილმანდება,იბოღმება და უკვე გამარჯვებაზე კი არა გადარჩენაზე ფიქრობს ორმხრივი ექსპანსიის ვითარებაში მოხვედრილი ცინიკოსი უტილიტარისტი.
დემორალიზაციასთან ერთად ვრცელდება შიშის და დევნილობის გრძნობა.
სათნოებათა გაქრობასთან ერთად ქრება მათი მეტოქე ცინიკური თავხედობაც:
საზოგადოებას იპყრობს ყველა საქმის ამაოების განცდა-უტილიტარული აპატია რომელიც ბოლოს და ბოლოს შემდეგ გამართლებას ნახულობს დამხობილ მორალში:
«მაშინ როდესაც ჩვეულებრივ მოვლენად ხდება ბოროტგანზრახული მოქმედება საქებარ რამედ ხდება უმოქმედობა».
რეფორმაციის შემდგომი პოლიტიკურ-რელიგიურ მღელვარებების საერთოევროპული შედეგი მონტენის აზრით არის დაუძლურებული,შეშინებული,პესიმისტური ცინიზმი.
მონტენის ანალიზი უკეთესად გვაგებინებს მთავარ დასკვნასაც რომელიც გამოიტანა ფ.შილერმა 30-წლიანი ომის ანალიზისას:
«...მილიონობით ადამიანი ლოცულობდა მხოლოდ მშვიდობაზე და ყველაზე უარესი მშვიდობა მიაჩნდათ ღვთის წყალობად».
საყოველთაო მისწრაფება მშვიდობისკენ XVI-XVII საუკუნეების მიჯნაზე იყო უიდეალო მისწრაფება: მასში არაა სიცოცხლის დამამკვიდრებელი ენერგია,ზრუნვა ჰუმანურობაზე ზნეობრივი სიმდგრადე.
გაჭიანურებული ომი-შინაომისგან გატანჯული ადამიანები თანახმანი არიან ნებისმიერ მშვიდობაზე,დესპოტური მაგრამ უკვე ერთიანი და ცენტრალიზებული ხელისუფლების მიერ დამყარებულ მშვიდობაზეც.
ანგარიშსწორების და სიკვდილის საყოველთაო შიში ადამიანებს მიერეკება აბსოლუტიზმის თავშესაფარში,მაგრამ მის იქით არაა სიცოცხლის,მოქმედების,თვითგანხორციელების წყურვილი.
სწორედ ეს განწყობილებები ქმნიან შექსპირის «ჰამლეტის» ემოციურ ქსოვილს. დანიელი უფლისწულის უნებისყოფობის, ან,ვთქვათ, «მოქმედი უმოქმედობის» გამოცანის ახსნა შეიძლება მხოლოდ საერთო დამთრგუნველი ატმოსფეროს შეგრძნებით.
ელსინორის სასახლეში მომხდარი ამბები მოხდა ორ ომს შორის: ერთ ომში მამა ჰამლეტმა დაამარცხა მამა ფორტინბრასი,მეორე ომიდან ბრუნდება შვილი ფორტინბრასი შვილი ჰამლეტის დასაკრძალად.
ფორტინბრასის ჯარი (მრავალათასიანი ჯარი რომელიც სასიკვდილოდ მიჰყავთ «მიწის უმნიშვნელო ნაგლეჯისთვის» ჩნდება ტრაგედიის მსვლელობისთვის უმნიშვნელოვანეს სასაფლაოს სცენაში.
დანიის ციხის დუმილი არის სახელდახელოდ დამშვიდებული შინაომი,-ალი,რომელიც ისევ იფეთქებს ფინალში რათა ბოლომდე ამოწუროს თავი.
ფორტინბრასი უბრალოდ უკანა გზაზე აიღებს ბოლომდე ამომწვარ ვნებათა ამ სამეფოს.
უფლისწული ჰამლეტი «უცხოელია თავის სამშობლოში»: ის დაბრუნდა სამშობლოში მღელვარებით სავსე ევროპიდან,ქალაქიდან რომელსაც აკისრია სულიერი პასუხისმგებლობა მღელვარებაზე.
პიესის მთელი მოქმედება იშლება თითქოს შეჩერებული ბრძოლის ველზე სადაც იხრწნება გვამები, იხოცებიან დაჭრილები და გიჟდებიან გადარჩენილები.
საქმე იმაშია რომ სამყარო ცნობიერდება როგორც სიკვდილის თვალებში უკვე ჩამხედი სიცოცხლე.
ახალგაზრდა ლ.ვიგოტსკი თავის ნარკვევში «უ.შექსპირის ტრაღედია ჰამლეტზე,დანიის უფლისწულზე» (მსოფლიო შექსპიროლოგიის ერთ-ერთ საუკეთესო ნარკვევში) წერდა:
«ტრაღედია ხდება სააქაოს საიქიოსაგან გამომყოფ ზღვარზე,მისი მოქმედება აღწევს ამქვეყნიური არსებობის საზღვრამდე...»
პიესის ფინალურ სცენაში «აღებულია წარმოუდგენელი მომენტი: ყველა ესენი-დედოფალი,ლაერტი-აღარ არიან აქ,ისინი სასიკვდილოდ დაჭრილები,მოწამლულები არიან,მათ ნახევარი საათის სიცოცხლეც არ დარჩათ, ისინი მოქმედებენ სიკვდილის,კვდომის გაგრძელებულ,გაჭიმულ წუთში».
ამას შეესაბამება «სასაფლაოობის» საერთო ატმოსფეროც რომელშიც გახვეულია ტრაღედია. «ჰამლეტი თითქოს მუდამ სასაფლაოზეა» და მესაფლავეებთან მისი შეხვედრაც «ღრმად მნიშვნელოვანი და სიმბოლურია».
აქ ჰამლეტში მნიშვნელოვანია არა მსჯელობები არამედ სასაფლაოს ძლიერი განცდა და პიესის გამჟღენთი სასაფლაოს მწუხარების მდგომარეობა.
«განა საჭირო იყო ამ ძვლების აღზრდა და მათთვის განათლების მიცემა იმისთვის რომ შემდეგ მათით კოჭაობა გვეთამაშა?»... ეს ახალი დამოკიდებულება სიცოცხლისადმი, უფრო ზუსტად სულიერი მდგომარეობა არის სიცოცხლის აღქმა სუბ სპეციე მორტის,მწუხარე დამოკიდებულება.
ჰამლეტის ენაში ალბათ ძირითადია ხრწნის და დაშლის პროცესების მგულიხმებელი სიტყვები. შემდეგ ამაში ხედავდნენ მელანქოლიის (უფლისწული ჰამლეტის ერთგვარი განსაკუთრებული განწყობის) ნიშანს და ხშირად განმარტავდნენ დეკადენტურად.
ამასობაში XVI-XVII საუკუნეებისთვის ჰამლეტი ყველაზე მეტად ხალხურია სწორედ თავისი საფლავური კალამბურებით რომლებიც ზოგჯერ მიდის უნივერსალური,კოსმიური უაზრობის მხილებამდე.
პოლონიუსთან ირონიულ საუბარში ისმის შემდეგი სიტყვები:
«და რა უნდა ითქვას თუ კი მზის ნაირი ღვთაებაც კი ამრავლებს მატლებს და სხივებით ეფერება მძორს... გყავთ ქალიშვილი?-მყავს,მილორდ.-არ გაუშვათ მზეზე».
პოლონიუსს არ ესმის ჰამლეტისა,მაგრამ ის არაა მარტო: ჰამლეტისა პოლონიუსთან ერთად არ გვესმის ჩვენც. მისი ხუმრობა გვგონია ექსტრავაგანტური,ხელოვნური,უაზრობის შემცველი ხუმრობა.
არადა XVII საუკუნის მაყურებლისთვის უფლისწულის კალამბური სრულებით ცხადი იყო,მისი ვერ გამგები პოლონიუსი კი ჩანდა სიტუტუცის თვალსაჩინო განსახიერებად.
ადამიანების და ცხოველების გვამებით მოფენილი ველ-მინდვრების,ყოველდღიური დაკრძალვების,ნგრევის,მყრალი ატმოსფეროს,ეპიდემიების ანუ ომის შედეგების მნახველს და განმცდელს არ მოეჩვენებოდა ხელოვნურად მატლების გამამრავლებელი მზის სახე.
სასაფლაოს და ლაზარეთის ენას ჰამლეტი კიდევ უფრო ხშირად იყენებს მსოფლიოს მორალური მდგომარეობის აღსაწერად.
უფლისწული ამბობს რომ მსოფლიო «გახლართულია არამზადობაში»,რომ «ყველაფერი წაბილწულია» და თუ გავიზიარებთ ანაზღაურების თვალსაზრისს ყველა უგამონაკლისოდ «იმსახურებს მათრახს». (გაგრძელება და დასასრული იქნება).
Статья размещена по адресу: http://scepsis.ru/library/id_2639.html
No comments:
Post a Comment