2.14.2012

ი.გორდინი,რუსი კავკასიაში ანუ კავკასიურ უტოპიაზე:

არხიპ კუინჯი, მთათა დათოვლილ
მწვერვალები.კავკასია.1890-1895 
წინასწარი შენიშვნები კავკასიურ უტოპიაზე:      
კავკასიის მსგავსი ქვეყანა ანუ ქვეყანა სადაც ადამიანის მიერ დაკავებული ადგილი არაფერია და სადაც თვითონ ადამიანი ყველაფერია...ასეთი ქვეყანა, ვამბობ, აკეთილშობილებს მისთვის სულით და ხორცით მიცემულ ადამიანს...რატომ უნდა მოვიკლოთ ეს უძვირფასესი განძი "კავკასია" მრომელიც არის კავკასიის მიერ გარდაქმნილი რუსი და არავინ სხვა! პოლკოვნიკი კონსტანტინ ბენკენდორფი, "მოგონებები".

რუსეთში ხომ არსებობს უცნაურზე უცნაური გადმოცემა კავკასიაზე თითქოს ეს იყოს აღთქმული მიწა ყველანაირი უბედური ადამიანებისთვის. ლ.ტოლსტოი. "ტყის ჩეხვა".

კავკასიური უტოპია, რომლის ანალიზის გარეშეც ვერ გავარკვევთ რუსულ-კავკასიური პრობლემატიკის მთელ სირთულეს, ტრაღედიულობას და სიდიადეს, იმთავითვე ორფენოვანი იყო. ერთი, აზრით ყველაზე მარტივი ფენა-სახელმწიფო, "პეტერბურგული"
უტოპიზმი. ამ დოქტრინის მიმდევრები კავკასიას უყურებდნენ როგორც უბრალო, შტაბისტისთვის ჩვეულებრივ საბრძოლო თეატრს და კავკასიურ გენერალიტეტს უყენებდნენ შესაბამის მოთხოვნებს.

ვითარების დრამატიზმს აძლიერებდა ის რომ ეს იყო საერთოიმპერიული უტოპიის ორგანული ნაწილი, რომლის არსიც იყო სინამდვილეზე მაღლა დადგომის ცდა, ფანტომური მოდელების შექმნა.
ამასთან პეტერბურგის სტრატეგოსები კავკასიას აღიქვამდნენ როგორც "შემოქმედებით სივრცეს" სადაც არ მოქმედებენ ჩვეულებრივი ცხოვრებისეული კანონები, როგორ ნებისმიერი ექსპერიმენტებისთვის თავისუფალ არეს.

აქედანაა არათანმიმდევრულობა,მეთოდების ცვლა, კავკასიელების წინაშე მათი პასუხისმგებლობის უარყოფა და მათ მიერ კავკასიელებისთვის მიცემული პირობების დარღვევა. კავკასიელების თხოვნათა და მოთხოვნათა ქედმაღალი უარყოფა.
                
პეტერბურგის წარმოდგენით მთის ყოფა იყო "მდაბალი რეალობა" რომელზეც არ ვრცელდებოდა ევროპულ სამყაროში მიღებული ქცევის წესები.

ეს ასე ვთქვათ მდაბალი რეალობა იყო რაღაც თიხა, ნედლი მასალა მბრძანებელთა ფანტაზიების განსახორციელებლად. მაგრამ უნდა ითქვას ისიც რომ არც მთიელები უყურებდნენ "რუსულ სამყაროს" როგორც მთის სამყაროს თანასწორ რეალობას აქედან გამომდინარე შედეგებით.

პრინციპულად ორადი მსოფლმხედველობა, სამყაროს დაყოფა მაღალ და მდაბალ სამყაროებად რომანტიკული მსოფლმხედველობის ნიშანია. ამ შემთხვევაში ეს იყო განსაკუთრებული "იმპერიული რომანტიზმი".

Файл:Stamp Nicholas I of Russia.jpg
ა ნიკოლაი პავლოვიჩი
და ამ თვალსაზრისით იმპერატორი ნიკოლაი პავლოვიჩი მისი "რაინდულობით", ორიენტაციით იდეალურ ვარიანტებზე, ქედმაღლობით, გარკვეულ დრომდე ცხოვრების პრაგმატული მოთხოვნების უგულვებელყოფით, იყო თავისი მამის შვილი. მას სურდა სინამდვილის დამორჩილება ნებით.

იმპერიული ელიტის კავკასიაზე წარმოდგენების სისტემა მოითხოვს განსაკუთრებულ და გაღრმავებულ შესწავლას იმიტომ რომ გარდა იმისა რომ ის არის საერთოიმპერიული უტოპიის ერთ-ერთი ნაწილი,მას აქვს თავისი საკუთარი უნიკალური ნიშნები.

მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენ გვაინტერესებს კავკასიური უტოპიის მეორე ფენა-რუსი აზნაურის კავკასიური მითი რომლის საფუძველშიც ასევე იყო მხარის დაპყრობის იდეა,
მაგრამ წარმოდგენა ამ დაპყრობაზე და კავკასიის როლზე დამპყრობლის ინდივიდუალურ ბედში სულ სხვა და ბევრად უფრო რთული იყო.

ХVIII საუკუნის ბოლოს და ХIХ საუკუნის დასაწყისში კავკასიაში მეომარ რუს ოფიცრებს და გენერლებს კავკასია წარმოედგინათ საომარ მოქმედებათა სრულებით ჩვეულებრივ თეატრად, თუმცა მას ართულებდა რთული ლანდშაფტი.

კავკასიას მათთვის სულ არ ყოფილა ახალი კულტურულ-ფსიქოლოგიური დატვირთვის მატარებელი სივრცე.
მაგრამ უკვე იყო კავკასიის როგორც თვითრეალიზაციის განსაკუთრებული სფეროს აღქმის ცალკეული შემთხვევებიც.

ეს პროცესი უკვე დაიწყო თავადი პაველ დმიტრიევიჩ ციციანოვის დროს. ის იყო კავკასიის პირველი "იდეური" დამპყრობელი.

მას კავკასია მიაჩნდა ტრამპლინად აზიაში გაჭრისთვის და მან კავკასია ჩართო საერთოიმპერიული უტოპიის კონტექსტში რომელიც ითვალისწინებდა ინდოეთისკენ გაჭრას და აგებას ახალი ქრისტიანული სახელმწიფოსი რომლის დედაქალაქიც უნდა ყოფილიყო კონსტანტინეპოლი
-----------------------------------
.
ა ვლადიმირ ლაპინის წიგნი პაველ
 დმიტრიევიჩ ციციანოვზე,
2011// Владимир Лапин. «Цицианов» 
(«Жизнь замечательных людей»). 
М., «Молодая гвардия», 2011, 
542 стр., илл.//.
საგანგებო ჩანართი რუსეთის იმპერიის ერთ-ერთ ბურჯზე და მშენებელზე პაველ დმიტრიევიჩ ციციანოვზე, ინფანტერიის ამ გენერალს პატივს მიაგებდნენ როგორც გამოჩენილ მხედართმთავარსა და სახელმწიფო მოღვაწეს. ამ შემზარავ კაცს ხოტბას ასხამდა პუშკინიც და ეს ხოტბა რუსულად წაიკითხეთ გეთაყვა. 

И воспою тот славный час,
Когда, почуя бой кровавый,
На негодующий Кавказ
Поднялся наш орел двуглавый;
Когда на Тереке седом
Впервые грянул битвы гром
И грохот русских барабанов,
И в сече, с дерзостным челом
Явился пылкий Цицианов

აგი ციციანოვი იყო ქართველ ციციშვილთა შთამომავალი. რუსეთის იმპერიის ეს მშენებელი პოლკის მეთაურად ოფიცრად მონაწილეობდა 1787-1791 წლების რუსეთ-თურქეთის ომში რომელმაც განამტკიცა ყირიმის, ტამანის და ნოვოროსიის მიერთება რუსეთის მიერ. უკვე გენერალმა ციციანოვმა თავი გამოიჩინა 1794 წლის პოლონურ კამპანიაში როდესაც რუსულმა საზღვარმა გადაიწია ძალიან შორს დასავლეთისკენ. 1796 წელს კი ვალერიან ზუბოვის კორპუსის შემადგენლობაში გაემართა სპარსულ ლაშქრობაში.
             
ციციანოვის სამსახურის აპოგეა იყო კავკასიაში მთავარსარდლის თანამდებობა, მან გადადგა პირველი ნაბიჯები დაუმორჩილებელ მთიელთა "დასამშვიდებლად" და მერე თავი დასდო რომანოვთა გეოპოლიტიკის სამსახურში.

ლაპინი მოთქვამს და გოდებს იმის გამო რომ დღეს ასეთ დამიანებს ძეგლებს არ უდგავენ.

ციციანოვის პაპა პაატა ციციშვილმა 1725 წელს დატოვა მშობლიური ტფილისი და ვახტანგ VI-სთან ერთად გადაიხვეწა რუსეთში და მისმა შვილიშვილმა საქართველო და ბარემ კავკასიაც მიაკერა რუსეთს...


რუსი მეოცნებეების მომხიბლავი, განათლებული თუ ნახევრადგანათლებული რუსი არისტოკრატებია გამტაცებელი. კავკასიური მითის საფუძვლები ჩაყარა რაფინირებულმა არისტოკრატმა, ინგლისში აღზედილმა გრაფმა მიხაილ სემიონოვიჩ ვორონცოვმა.

ინგლისიდან დაბრუნებულმა მან უარი თქვა გვარდიულ კარიერაზე და 1803 წელს წავიდა კავკასიაში იქ უკვე ლეგენდარულ ფიგურად ქცეულ ციციანოვთან.
მისი ბრწყინვალება, იმპერიის რაინდი მიხაილ სემიონოვიჩ ვორონცოვი იმპერიის მშენებელ ციციანოვთან ერთად ბრძოლის გარდა 1812 წელს ებრძოდა ფრანგებს სმოლენსკთან და ბოროდინოზე, ლაიპციგთან ხალხთა ბრძოლად წოდებული უბედურების დროს და 1815-1818 წლებში სარდლობდა რუსეთის საოკუპაციო კორპუსს საფრანგეთში...
აგია ბაქოს აღებისას ბაქოს კარიბჭესთან 
მოკლული ციციანოვის ძეგლი ბაქოში. 
დადგა ვორონცოვმა. 
ვორონცოვი პეტერბურგში ეკუთვნოდა გვარდიელ ინტელექტუალთა წრეს და ევროპული კულტურული კლიმატი მისთვის ცნობილი იყო არა მარტო ზღვის გაღმა აღზრდით. მისი სწრაფვა კავკასიაში არ იყო განპირობებული მარტო საბრძოლო გამოცდილების მიღების სურვილით თუ კარიერული მოსაზრებებით. მისი კარიერია უამისოდაც წარმატებული იყო.

ახალგაზრდა ვორონცოვი არ ყოფილა მიამიტი მეოცნებე და არ იყო მიდრეკილი თავისთავად სამხედრო მოქმედებების რომანტიზაციისკენ. მან მონაწილეობა მიიღო უმძიმეს ექსპედიციებში ლეკების წინააღმდეგ და ის ძლივს გადარჩა მთიელების მიერ გენერალი გულიაკოვის რაზმის სასტიკად დამარცხების დროს. ის მონაწილეობდა ერივანის დამქანცველ და სისხლიან გარემოცვაში.

1804 წლის სექტემბერში ის სწერდა თავის პეტერბურგელ მეგობარ პოლკოვნიკ არსენიევს, მგზნებარე იდეალისტს, რომელიც მალე მოკლეს დუელში: " 6000-ანი გარნიზონის მყოლ მოწინააღმდეგის ქალაქის ირგვლივ მყავდა 2000-ზე ნაკლები მებრძოლი და ჩვენს ირგვლივ იყო 45000-ანი სპარსული არმია. ჩვენ თითქმის ყოველ დღე ვიბრძოდით და ყოველთვის ვიმარჯვებდით და ბლოკადა მოვხსენით მხოლოდ მას შემდეგ რაც აღარ გვეყო პური და აღარც იყო მისი მოწოდების საშუალება.

სპარსელები თითქმის ვერ ბედავდნენ ჩვენი უკანდახევის შეწუხებას, თუმცა უკანდახევა უმძიმესი იყო. ერთხელ მათ სერიოზულად შეგვაწუხეს..., მაგრამ ჩვენ სპარსელები მოვიგერიეთ ხიშტებით".

უმამაცესი და მგზნებარე ციციანოვი ატარებდა ყველაზე საშიშ ოპერაციებს და ბოლოს და ბოლოს ის დაღუპა მისმა უშიშრობამ. ვორონცოვს მასთან 2 წლის სამსახურის დროს შეეძლო გაძღომა საბრძოლო შთაბეჭდილებებით საქმე მარტო მათში რომ ყოფილიყო.

მაგრამ შემდეგი წლის ივნისში ის უკვე პეტერბურგიდან წერდა კუნძულ კორფუზე რუსულ საექსპედიციო რაზმში მყოფ იგივე არსენიევს:"

შენ სწორედ დაასკვენი რომ მე მინდოდა თავად ციციანოვთან დარჩენა. მამაჩემს რომ დაჟინებით არ მოეთხოვა ჩემი დაბრუნება მე ეხლაც საქართველოში ვიქნებოდი.

მე ისე ყველაფერში ბედნიერი ვიყავი იმ მხარეში რომ ეს მუდამ მემახსოვრება უდიდესი სიამოვნებით და ისევ სიამოვნებით გავემგზავრები იქ როდესაც ამის საშუალება მომეცემა".

ევროპელი ვორონცოვი, დახვეწილი და განათლებული არისტოკრატი, იტალიური ოპერის მოყვარული და თვითონ მუსიკოსი და არა სისხლისმსმელი მხეცი ესოდენ ბედნიერი იყო ლეკებთან გააფთრებულ ბრძოლაში შიმშილისგან ცოცხალმკვდარი ჯარისკაცების მეთაურობისას ერევნის ლაშქრობაში და ცეცხლწაკიდებულ ტრამალში სპარსელების მოგერიებისა. რატომ?

ძნელი სათქმელია თუ რამდენად იყო გაცნობიერებული იდეოლოგიურად მე-19 საუკუნის დასაწყისში კავკასიის როგორც კულტურულ-ფსიქოლოგიური მოვლენის განსაკუთრებული მომხიბლაობა, მაგრამ ის უკვე ჩნდებოდა და ერმოლოვის ხანაში იქცა განათლებული რუსი აზნაურის თვითცნობიერების არსებით ფაქტორად.

უნდა გავიხსენოთ თუ რა ფსიქოლოგიური კრიზისი დაატყდა თავს რუსული არისტოკრატიის განათლებულ ნაწილს რომელიც სასოწარქვეთილობაში ჩააგდო "განათლების ხანის"კატასტროფულმა შედეგებმა. ახალგაზრდა რუსი არისტოკრატები გადაქანცა მე-18 საუკუნის კულტურამ /ცნება კულტურის უფართოესი გაგებით//. ასაჭირო იყო ახალი იდეები და ძალთა გაშლის ახალი სფერო.

1805 წლიდან ამის საშუალება რუსული არისტოკრატიის აქტიურმა ნაწილმა მიიღო ნაპოლეონის წყალობით. 1805,1812-14 წლების ომებმა გასაქანი მისცეს ვორონცოვის თანატოლების და მათი უმცროსი ამხანაგების ფიზიკურ და სულიერ ენერგიას. მაგრამ გიგანტური ფიზიკური და სულიერი ძალისხმევის შემდეგ ახალგაზრდები აღმოჩნდნენ უბადრუკი და მაღალი მიზნების არქონის გამო დამამცირებელი ცხოვრების პერსპექტივის წინაშე. მით უფრო რომ მალე დაიწყო ინედგაცრუება მათი სულ ეხლანდელი კუმირით, იმპერატორი ალექსანდრეთი და მისი პოლიტიკით.

გამოსავალს ეძებდნენ სხვადასხვა მიმართულებით: საიდუმლო ორგანიზაციათა შექმნა, მასონობა, ქეიფები, დუელები და სხვადასხვა სახის გვარდიული თავაშვებულობა, ყველაზე ეგზოტიკური მისტიკური გატაცებები სულთა გამოხმობის ჩათვლით. ყველაფერი ეს ერეოდა და კვეთდა ერთმანეთს და ქმნიდა 1810-ანი წლების მეორე ნახევრის თავადაზნაურული ავანგარდის არსებობის უცნაურ, აშკარად კრიზისულ სურათს.

კავკასია როგორც კულტურულ-ფსიქოლოგიური ფენომენი რუსულ საზოგადოებრივ ცნობიერებას დაანახა რომანტიზმმა. რომანტიზმი დიდად რთული და მრავალფეროვანი მოვლენაა, მაგრამ ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია მისი აუცილებელი ელემენტი, რწმენა იმისა რომ არსებობს ყოველდღიური, ჩვეულებრივი სამყაროსგან განსხვავებული, არა აუცილებლად იდეალური, მაგრამ სხვა საშუალებათა, თავისუფლების სხვა ხარისხის, მოძულებული ყოფისგან თავისუფლების მომნიჭებელი სხვა სამყარო.

შეტევას კავკასიაზე ერმოლოვის პერიოდში,რომელიც დროით დაემთხვა ბაირონის
იდეოლოგიის ექსპანსიას რუსეთსი რუსი აზნაურისთვის ჰქონდა ციმბირის და შემდეგ შუა აზიის ათვისების აზრისგან სრულიად განსხვავებული,განსაკუთრებული მნიშვლობა.

ახალი სივრცეების, ყირიმის სამხრეთი ტრამალების, ციმბირის ათვისებისთვის რუს ხალხს არ დასჭირვებია ფსიქოლოგიური დაძაბვა, მსოფლიოზე თავისი წარმოდ-გენების მსხვრევა. სულიერ სამყაროზე, საზოგადოებრივ ცნობიერებაზე ზემოქმედების მოდენა, ადამიანის ახალი ტიპის შექმნა... კავკასიასთან მიახლოებისას კი ყველაფერი თანდათანობით შეიცვალა.

ბაირონის გმირები გადიოდნენ ყოველდღიურობის საზღვრებიდან, ისინი ზიზღით უყურებდნენ საზოგადოებრივ ცრურწმენებს, ისინი ყველაზე მეტად აფასებდნენ თავისუფლებას და თვითნებობას.

ბაირონი ალბანელის სამოსში  
როდესაც ბაირონულმა იდეოლოგიამ ფართოდ შეაღწია რუს აზნაურთა ცნობიერებაში მათი განსაკუთრებული ყურადღება კავკასიის მიმართ გარდაუვალი გახდა. კავკასია მისი ამაყი, ლაღი, ფიცხი მოსახლეობით, კლასიკური შუარუსული ბუნებისგან განსხვავებული მისი ბუნებით იყო ის სხვა სფერო, სხვა სამყარო რომელიც პირდებოდა ფსიქოლოგიურ გამოსავალს ყოფითი ჩიხიდან.

აზნაურობის აქტიურ ნაწილს რომლისთვისაც რომანტიული იდეოლოგია არ ყოფილა ლიტონი სიტყვა კავკასია იყო ყოველდღიურობისგან განსხვავებული
სხვა სამყაროს ვარიანტი. 
ევროპული პირობითობებისაგან თავისუფალი ხალხით
დასახლებული კავკასია იყო განხორციელება პრინციპისა რომელიც შეიძლება განისაზღვროს როგორც ფსიქოლოგიური კომპენსაციის პრინციპი.


დაუკმაყოფილებელი აზნაურული ცნობიერებისთვის კავკასია იყო არსებობის სისავსის განცდის მომნიჭებელი მეტაფიზიკური მოვლენა და არა
მხოლოდ გეოგრაფიული და ეთნოგრაფიული ერთეული.
   
და ეს სხვა სამყარო,მეტაფიზიკური მოვლენა კავკასია მისაწვდომი იყო და ეს იყო უაღრესად მნიშვნელოვანი. ეს სამყარო სულაც არ ყოფილა იდილიური, მაგრამ ფსიქოლოგიური კომპენსაციის პრინციპის რეალიზაციისთვის ეს მას არც მოეთხოვებოდა.

კავკასიის სიმბოლო რუსი ადამიანისთვის იყო რუსულ სიბრტყესთან მკვეთრად დაპირისპირებული პეიზაჟის ტპი-მთები. თუ კი გავიხსენებთ რუსი პოეტების "საგზაო ლირიკას" აღმოჩნდება რომ აღმოჩნდება რომ პეიზაჟის გაბატონებული ელემენტია თავის ერთფეროვნებით დამთრგუნველი ტრამალი, ველი, სიბრტყე. რა თქმა უნდა საშუალო რუსული პეიზაჟი ბევრად უფრო მრავალფეროვანი, მაგრამ ჩვენთვის მთავარია სწორედ
აღქმის დომინანტა.

მთები ხიბლავდა რუს აზნაურს ჰორიზონტზე პირველივე გამოჩენისას. მთები თავისთავად იყო გამოწვევა საზოგადოებრივი ტრივიალობისთვის. ეს იყო ბუნების ჯანყი დაღვრემილი მოწყენილობის წინააღმდეგ.

მაგრამ ომს მთიანი ლანდშაფტის აღქმა გადაჰყავდა ასე ვთქვათ სხვა რეგისტრში.

პოლკოვნიკი კონსტანტინ ბენკენდორფი, ჩვენთვის ყველაზე საინტერესო ტიპის
ადამიანი, შემდეგს წერდა დაღესტანში ლაშქრობიდან მიღებული შთაბეჭდილების
შესახებ: "ჰაერი დიდ სიმაღლეზე გამოირჩევა არაჩვეულებრივი გამჭვირვალებით,
თვალებს თითქოს შორდება რაღაც ფარდა და ხედვის არე თითქმის ორჯერ
იზრდება. ჩვენ სრულად მოხერხებით თითქოს დავფრინავდით კლდეეების ამ
დახვავებაზე, ამ საშინელ ნაპრალებზე და უფსკრულებზე რომლებიც უახლოვდებიან,
ეხლართებიან ერთმანეთს, მაგრამ არსად არ წყდებიან და ქმნიან მთათა ქვეყანას,
დაღესტანს. აქ არაფერი ჰგავს ჩვენთვის ცნობილი მთიანი ქვეყნების აღნაგობას.

სხვაგან ქედების შეერთება, ამაღლება და დადაბლება მიყვება გარკვეულ სისტემას.
აქ არის ნამსხვრევების და ნანგრევების მთელი სამყარო, აქ ყველაფერი არეულია,
ყველაფერი დამსხვრეულია, ყველაფერი უწესრიგოდაა, თითქოს ქარიშხალში უცებ
გაშეშებულან და გაქვავებულან ოლეანეს საშინელი ტალღები. ესაა პირველყოფილი
ქაოსის ნამდვილი გამოსახულება.

აღფრთოვანებული ხარ დიდებული და შთამბეჭდავი სანახაობით, მაგრამ ამავე დროს შეძრწუნებული ფიქრობ ხომ არ აღმოჩნდი ჯოჯოხეთის კარიბჭესთან.

აქედან გასაგებია თუ რატომ ეჯავრებათ ჩვენს ბეჩავ სალდათებს დაღესტანის
მრისხანე ბუნება, რატომ ენატრებათ ასე მტანჯველად სამშობლო. და რატომ
იხოცებიან ამ ტანჯვისგან როდესაც ახსენდებათ ამ სამშოფლოს ფართო განი, მისი
მწვანე, ოდნავ ატალღებული მდიდარი და აყვავებული ველები, შაბათის მხიარული
გუნდური სიმღერები, ფერხულები და კვირაობით ეკლესიის წირვები.

რამდენჯერ შემიმჩნევია რომ ჩვენი სალდათები ამოიხვნეშებდნენ ხოლმე ლამაზი ჩეჩნეთის გახსენებისას, მაშინ როდესაც იქ მათ ყველა მხრიდან ხოცავენ და ტყეში ყოველი გავლა ვიღაცას სიცოცხლის ფასად უჯდება. მაგრამ იქ მაინც არის ბალახი, ტყე, რომლებიც მაინც აგონებენ სალდათს სამშობლოს, დაღესტანში კი სულ ქვები, ქვები, ქვებია".

ანუ კონსტანტინ 
ხრისტოფოროვიჩ 
ბენკენდორფი 
დახვეწილმა და განათლებულმა ბენკენდორფმა ამ რომანტიკულ პასაჟში ძალიან ზუსტად, თუმცა არაპირდაპირ მოხაზა ფსიქოლოგიური პარადოქსი რომელიც დიდ როლს ასრულებდა კავკასიაში რუსი ადამიანის ყოფნაზე: აღფრთოვანება მთიანი პეიზაჟის მრისხანე სიდიადით და ამ  აღფრთოვანებასთან თითქმის მისტიური ძრწოლის
შერწყმა.

საქმე რა თქმა უნდა არ ყოფილა რელიეფის მიერ შექმნილ სირთულეებში წმინდა სამხედრო თვალსაზრისით. კავკასიის ჯარებმა თანდათანობით შეიმუშავეს მთის
პირობებში ბრძოლის რაციონალური ტაქტიკა.

საქმე იყო ჯოჯოხეთურ, ადამიანური ცხოვრების იქით არსებულ სიკვდილის სივრცედ განცდილი ამ სივრცის ეგზისტენციალური სიუცხოვის განცდაში.

თანაც სიკვდილი ამ შემთხვევაში არ იგივდებოდა რეალურ საბრძოლო საფრთხესთან. ამის მოწმობაა დამოკიდებულება შეურიგებელი ჩეჩნეთისადმი სადაც სალდათს ყოველ ნაბიჯზე ელოდა მთიელის ტყვია და ხმალი.

მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ იმდროინდელი რუსი სალდათის გეოგრაფიული თვალსაწიერის შეზღუდულობა.სალდათების და ოფიცრების უდიდესი უმრავლესობა იყო ცენტრალური და ჩრდილო-დასავლეთი რუსეთიდან. ისინი არ იცნობდნენ არც ალტაის მთებს და არც შუა აზიის მთებს. იშვიათად ვინმე თუ გადასულა დაბალ ურალის მთებზეც. ცოტაოდენი ოფიცერი ნამყოფი იყო ალპებში და ამიტომ მთიანი პეიზაჟი სრულებით განსაკუთრებული ფსიქოლოგიური გამოცდილება იყო რუსისთვის. მით უფრო საშინელი იყო დაღესტნის ლაბირინთი.

მე-18 საუკუნეში რუს სამხედროს არაერთხელ მოუხდა არსით უცხო სივრცის ათვისება და ამით ფსიქოლოგიური ბარიერის გადალახვა. რუსთა ლაშქრობები კასპიის ზღვისკენ ხანგრძლივი, მაგრამ ეპიზოდური იყო, ისევე როგორც ХVIII საუკუნის ბოლოს და XIX საუკუნის დასაწყისის ექსპედიციები მთებში.

1810-ანი წლების შუა ხანებში რუსის ყოფნა მთებში უწყვეტი გახდა. და ამის შესაბამისად ამ სამყაროსთან ისევე როგორც საერთოდ კავკასიურ სამყაროსთან ურთიერთობა იქცა რუსი აზნაურის მსოფლმხედველობის ფუნდამენტურ ფაქტორად.

კავკასიის როგორც ფსიქოლოგიური კომპენსაციის პრინციპის განხორციელების ამ თავისებურებას ყველაზე მძაფრად გრძნობდნენ ეგზისტენციალური პროცესების ყველაზე ღრმად მხილველი პოეტები.

რამდენადმე წინ გავიქცევით და ვიტყვით რომ 1931 წელს კავკასიაში ნამყოფმა ბორის პასტერნაკმა დაწერა ისტორიოსოფიული განჭვრეტით საოცარი სტრიქონები:
И в неизбывное насилье
Колонны, шедшие извне,
На той войне черту вносили,
Не виданную на войне.
Чем движим был поток их? тем ли,
Что кто-то посылал их в бой?
Или, влюбившись в эту землю,
Он дальше влекся сам собой?
Страны не знали в Петербурге
И, злясь, как на сноху свекровь,
Жалели сына в глупой бурке
За чертову его любовь.
Она вселяла гнев в отчизне,
Как ревность в матери, — но тут
Овладевали ей, как жизнью,
Или как женщину берут.

პასტერნაკმა კავკასიურ ვითარებაში საოცრად ზუსტად დაახასიათა "ომში არნახული ნიშანი..."-ჟინიანი გატაცება დაპყრობილი მხარით, კულტურულფსიქოლოგიური შერწყმა მასთან.

მრავალი ათწლეულით ადრე პასტერნაკამდე კონსტანტინ ბენკენდორფი წერდა
მოგონებებში: "კავკასიელებს //კავკასიაში ნაომარ რუსებს// ბევრს საყვედურობენ რომ
ისინი თითქოს ქმნიან განსაკუთრებულ პარტიას თუ კავშირს; დიახ, ეს კავშირია,
მაგრამ კავშირი ამ სიტყვის საუკეთესო მნიშვნელობით, პატივცემული და სიკეთის
მოქმედი კავშირი, ვინაიდან ეფუძნება მხარის ცოდნას და იმას ამ მხარეს უყვარს
ისინი".

პოლკოვნიკი ბენკენდორფი რა თქმა არ ამბობდა იმას რომ მთიელ ხალხებს უყვარდათ რუსი სალდათი და ოფიცერი. ის თვითონ კინაღამ დაიღუპა 1845 წელს დარგოზე ტრაღიკული ლაშქრობისას და მან კარგად იცოდა თუ რა თავგანზირვით და რუსთა რა სიძულვილით იცავდნენ მთიელები თავის მიწას.

პუშკინი უსმენს კავკასიელ უხუცესებს. 
ბენკენდორფისთვის კავკასია-"მხარე"-რაღაც მოვლენაა რომელშიც ადამიანები არ ასრულებენ განმსაზღვრელ როლს. მთიელს შეიძლება სძულდეს რუსი ოფიცერი, მაგრამ კავკასიას უყვარს ეს რუსი ოფიცერი და ისიც პასუხობს არა გაბოროტებული მთიელების არამედ "მხარის" ღრმა ცოდნითა და სიყვარულით.

აი ეს პარადოქსი ამოიცნო მრავალი წლის შემდეგ პასტრნაკმა თავისი გენიალური ინტუიციით. თვითმკმარ და თავის თავში ჩაკეტილ ელიტას არ ესმოდა მოვლენების არსი, არც "შეჩვენებული სიყვარული" და არც "სულელური ნაბადი".

მხარესთან შერწყმის უმარტივესი მაგრამ მნიშვნელოვანი ნიშანი იყო სწორედ
მთიელებისთვის მიბაძვა ტანისამოსში,რაც იქცა ბუნებრივ ჩვეულებად.
არაა შემთხვევითი რომ პუშკინიც და ლერმონტოვიც კავკასიურ ავტოპორტრეტებში თავს
ნაბდებში გამოსახავდნენ.

კავკასია აჯადოებდა რუს აზნაურს არა მხოლოდ თავისთავად არამედ როგორც
უზარმაზარ აზიურ სივრცეში მიმავალი კარიც. ეს სივრცე ნაწილობრივ
გაიარეს თავის დროზე რუსულმა არმიებმა, მაგრამ ის არ ყოფილა ფსიქოლოგიურად
ათვისებული.

1820 წელს კავკასიაში პირველად მოხვედრილი პუშკინი თავის ძმა ლევს წერდა:
"ვნანობ, მეგობარო, რომ ჩემთან ერთად არ გინახავს ამ მთების ბრწყინვალე
ჯაჭვი, მათი ყინულოვანი მწვერვალები რომლებიც შორიდან ნათელ გარიჟრაჟზე
შორიდან ჩანან უცნაურ,ფერად და უძრავ უცნაურ ღრუბლებად. ვნანობ რომ ჩემთან ერთად არ ასულხარ ხუთბორცვიანი ბეშტაუს წვეტიან მწვერვალზე, მაშუკის, რკინის, ქვის და გველის მთების მწვერვალებზე.

ტკბება კავკასიით 
კავკასია, აზიის მცხუნვარე საზღვარი ყველაფრითაა საინტერესო. ერმოლოვმა ის აავსო თავისი სახელით და სიკეთის მოქმედი გენიით. ველური ჩერქეზები დამფრთხალები არიან. მათი ძველი თავხედობა ქრება. უნდა ვიქონიოთ იმედი რომ რუსეთისათვის აქამდე უსარგებლო ეს დაპყრობილი ქვეყანა მალე დაგვაახლოვებს სპარსელებთან უსაფრთხო ვაჭრობით და აღარ იქნება დაბრკოლება მომავალ ომებში-შეიძლება ჩვენთვის ახდეს ნაპოლეონის ქიმერული გეგმაც იდოეთის დაპყრობაზე მსჯელობისას".

უნდა ითქვას რომ "ინდოეთის დაპყრობის ქიმერული გეგმა"გაჩნდა ბევრად ადრე ნაპოლეონის გაჩენამდე. ინდოეთს დაჟინებით მისჩერებოდა პირველი რუსი იმპერატორის //ანუ პეტრე პირველის// მანიაკალური მზერაც.

აზიური სივრცეები მე-19 საუკუნის პირველ მეოთხედში აჯადოებდა ნაპოლეონის ომების ინერციას აყოლილ და შიდარუსული შესაძლებლობებით უკმაყოფილო რუს აზნაურს.

პუშკინის კავკასიაში ჩასვლამდე 1,5 თვით ადრე,1820 წლის 21 აპრილს, ერმოლოვმა კანცლერ ნესელროდეს გაუგზავნა გვარდიული გენშტაბის კაპიტანი ნ.ნ.მურავიოვის, კავკასიის კორპუსის და ყირიმის ომის დროს გრაფი მურავიოვ-ყარსკის აზიური არმიის მომავალი სარდლის ხივაში მზვერავად ყოფნის ანგარიში.

ერმოლოვი, როდიონოვი და ბუდანოვი-
კავკასიაში მათებური წესრიგი სულ
მცირე ინდოეთის დასაპყრობად... 
ამ ანგარიშიდან ცხადია რომ "კავკასიის პროკონსულის" საბოლოო მიზანი იყო ჩრდილოეთი ინდოეთი. ერმოლოვს სურდა აზიელი ხალხების აჯანყება სპარსეთის წინააღმდეგ და მათი რუსეთის მხარეს გადაბირება სამხრეთ-აღმოსავლეთისკენ ლაშქრობისას. ამავე მეთოდით,ოღონდ თურქეთის წინააღმდეგ, ბონაპარტეს ეგვიპტის ლაშქრობის დროს უნდოდა ახალი და მისი მორჩილი სახელმწიფოს შექმნა.

ამავე დროს აზიურ გზებს ზვერავდა ლიცეუმში პუშკინის თანაკლასელი, გენშტაბის ოფიცერი ვოლხოვსკი.

კავკასიის აღქმისას რუსი აზნაურის წარმოდგენაში ერთმანეთში იხლართებოდა სულ სხვადასხვა მოტივები. პუშკინი რომელიც მაშინ მაინც და მაინც არ უფიქრდებოდა საგარეოპოლიტიკურ საკითხებს კავკასიას უკავშირებს ინდოეთისკენ წინსვლას და აღმოსავლეთში ომების შემთხვევაში რუსული არმიის ზურგის უზრუნველყოფას.

ანუ განათლებული რუსი აზნაურისთვის ეს ჩვეულებრივი აზრი იყო.
მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო სხვა:
კავკასია განათლებული რუსი აზნაურისთვის იყო მისთვის ახლობელ
ევროპულ კულტურაში მტკიცედ ჩართული მოვლენა.
//გაგრძელება იქნება//.



http://magazines.russ.ru/zvezda/2002/7/gord-pr.html

«Звезда» 2002, №7                                   
РОССИЯ И КАВКАЗ
Я. ГОРДИН
Русский человек на Кавказе
Предварительные заметки о кавказской утопии
В восприятии Кавказа теснейшим образом переплетались для русского дворянина самые разные мотивы. Не очень задумывавшийся в то время о внешнеполитических проблемах Пушкин тем не менее связывает с Кавказом продвижение к Индии и обеспеченность тылов русской армии в случае войн на Востоке. Стало быть, это было для просвещенного дворянства общим местом. Но не менее важным было другое: Кавказ был для просвещенного русского дворянина явлением, прочно включенным в европейский культурный контекст, контекст той именно культуры, на которой он себя воспитывал.

Пушкин, при всей уникальности его личности, концентрировал в своем сознании главные черты миропредставления русского дворянина постекатерининской эпохи, то есть того приблизительно полувекового периода, когда выработался, развился, а затем ушел из истории классический русский дворянский тип, представлявший группу, которую можно назвать дворянским авангардом.

Поэтому взаимоотношения Пушкина с Кавказом — сюжет принципиальной важности.

Известно, какую огромную роль в формировании мировосприятия молодого Пушкина сыграли поэзия и личность Байрона. К 1820 году Пушкину была прекрасно известна — во французском переводе — одна из самых знаменитых поэм английского лорда-бунтаря "Странствия Чайльд-Гарольда". И можно с достаточной уверенностью предположить, что к встрече с Кавказом Пушкин был подготовлен именно Байроном.

В своих скитаниях Чайльд-Гарольд — альтер эго автора — попадает в горную страну, населенную дикими свободолюбивыми племенами.

Рассвет. Холмы Албании суровой;
Обрывы Сули; вдалеке возник,
Влача пурпурно-серые покровы,
В снегах каскадов, Пинда резкий пик.
Лишь тьма ушла, открылись в тот же миг
Жилища горцев; там добычи ищет
Волк; там орел острить свой клюв привык;
Но человек свирепей волка рыщет...

Разумеется, мы, как и Пушкин, имеем дело с переводом. Но прозрачное повествование Байрона поддается достаточно близкому к оригиналу переводу, и мы можем на перевод опираться.

Описание дикой природы албанских гор и населяющих эти горы "дерзких" и воинственных "дикарей", обитающих в "горных гнездах", вполне совпадало с представлениями русского человека о горах кавказских и тамошних горцах.

То, как оценивает герой Байрона человеческие достоинства горцев Албании, по сути своей предваряет взгляд пушкинского Пленника на черкесов.

Байрон:
Албанцы дики, но не лишены
Высоких свойств — лишь надо бы созреть им.
Кто сносит лучше трудности войны?
В каком бою бегущими их встретим?
Твердыни гор — их родина, и этим
Горам суровым души их сродни.
Их страшен гнев, им в дружбе — верь, как детям. V

Пушкин:
Но европейца все вниманье
Народ сей чудный привлекал.
Меж горцев пленник наблюдал
Их веру, нравы, воспитанье,
Любил их жизни простоту,
Гостеприимство, жажду брани...

Байроновская оппозиция: дикая воинственность — верность дружбе и святость гостеприимства (чему в "Чайльд-Гарольде" посвящен отдельный сюжет) полностью воспроизведена Пушкиным на кавказском материале.

Еще и в примечаниях он снова возвращается к этой теме: "Черкесы, как и все дикие народы, отличаются перед нами гостеприимством. Гость становится для них священною особою".

Пушкин не первый в русской поэзии попытался изобразить заманчиво-экзотическую жизнь горцев. В примечаниях к "Кавказскому пленнику" он приводит фрагмент из послания Жуковского Воейкову, написанного в 1814 году, где живописуется Кавказ и нравы горцев:

Пищаль, кольчуга, сабля, лук
И конь — соратник быстроногий —
Их и сокровища и боги;
Как серны, скачут по горам,
Бросают смерть из-за утеса;
Или, по топким берегам,
В траве высокой, в чаще леса
Рассыпавшись, добычи ждут.
СкалП свободы их приют.

Разумеется, сведения, которыми обладали и Пушкин, и Жуковский о кавказских горцах, были достаточно поверхностны. Это был только верхний, внешний слой горской жизни, экзотический материал, который вполне годился для конструирования кавказской утопии в ее внегосударственном варианте — притягательно-опасного романтического пространства.

Ни Пушкин, ни Жуковский не знали ни изощренного богословия, процветавшего в Дагестане и прилежащих ханствах, ни глубоких основ горской этики, ни мощной генеалогической традиции, во многом определявшей сознание и поведение горца.

Кавказская утопия, постепенно выстраивающаяся в сознании русского дворянина, парадоксальным образом и существенно отличалась от кавказской реальности и в то же время схватывала некоторые ее принципиальные черты.

В сознании русской просвещенной публики присутствовал и еще один аналог Кавказу и сопутствующим ему сюжетам: быт и судьба шотландских горцев — гайлендеров. Эта аналогия легко приходила на память. Данилевский в своем знаменитом трактате "Россия и Европа", обосновывая право России на обуздание кавказских племен, писал: "В Шотландских горах, с небольшим лет сто тому назад, жило несколько десятков, а может, и сотен тысяч таких рыцарей свободы; хотя те были христиане, и пообразованнее, и посмирнее, — да и горы, в которых они жили, не Кавказским чета, — но, однако, Англия нашла, что нельзя терпеть их гайлендеровских привычек, и при удобном случае разогнала их на все четыре стороны". VI

В 1817 году — за три года до поездки Пушкина на Кавказ — вышел роман Вальтера Скотта "Роб Рой" о легендарном гайлендере, дерзком, бесстрашном, свободолюбивом и благородном разбойнике. То, что было рассказано Скоттом в обширном предисловии к роману, слишком напоминало представления русского человека о кавказских абреках, чтобы не вызвать сопоставления.

Романы Скотта были необычайно популярны, быстро переводились на французский и приходили в этих переводах в Россию.

Обладая весьма ограниченной информацией о Кавказе, русское общество тем не менее воспринимало его в контексте европейских культурных представлений.

Во второй половине ХIХ века Данилевский употребил выражение "рыцари свободы" иронически. Но в первой четверти века оно употреблялось совершенно серьезно.

Свобода была ключевым словом в кавказских сюжетах. Разумеется, это была "дикая свобода", беззаконная свобода, свобода, сопряженная с кровью и насилием, но — свобода.

В малоизвестном, но чрезвычайно значимом для нашей проблематики очерке "Кавказец" Лермонтов рисует типичный путь кавказского офицера: "До 18 лет он воспитывался в кадетском корпусе и вышел оттуда отличным офицером; он потихоньку в классах читал "Кавказского пленника" и воспламенился страстью к Кавказу".VII

Для русской читающей публики основным источником информации о Кавказе был именно "Кавказский пленник", и потому ракурс, в котором предстал там Кавказ, был чрезвычайно важен — была заложена основа представлений русского дворянина о Кавказе как явлении.

Мотивы, которыми руководствовались гвардейские офицеры — цвет русского дворянства, — стремясь на Кавказ и оставаясь там иногда на долгие годы, были многообразны. Один из самых замечательных представителей этого слоя — будущий начальник штаба Кавказского корпуса, военный министр при Александре II и реформатор русской армии Дмитрий Алексеевич Милютин, писал в воспоминаниях: "В конце каждого года поднимался во всех частях гвардии вопрос, крайне интересовавший молодых офицеров: кто из них будет выбран начальством для командирования на Кавказ? Тогда от каждого полка посылалось по одному офицеру на годичный срок, чтобы участвовать в военных действиях, непрекращавшихся в этом крае круглый год, зимой и летом. Командировался один офицер и от Генерального штаба. Уже в прошлом году мечтал я о такой командировке; мне начинали уже надоедать бесцветная петербургская жизнь и формализм гвардейской службы; чувствовалась потребность подышать на просторе более свежим воздухом, увидеть иные, кроме петербургских, местности и в особенности ознакомиться с настоящею военною службою". VIII

Как видим, представление о Кавказе как о "жаркой Сибири", куда попадали за всякие грехи, совершенно неверно. Кавказ был предметом мечтаний молодого гвардейца (хотя, разумеется, и местом ссылки).

Милютин, писавший свои мемуары через много лет после первой командировки на Кавказ, обозначил свои мотивы достаточно сдержанно. Формализм службы, нехватка в Петербурге воздуха и простора в 1830-е годы были некоей метафорой. Что было под этим?

Рассказывая о самовоспитании — своем и своих сверстников, Милютин писал: "Мы зачитывались переводами исторических романов Вальтера Скотта, новыми романами Загоскина, бредили романтической школой того времени, знали наизусть многие из лучших произведений наших поэтов. Например, я твердо знал целые поэмы Пушкина, Жуковского, Козлова, Рылеева (Войнаровский)". Упоминание Рылеева свидетельствует об умонастроении юного Милютина. Речь идет о 1828 годе, и, стало быть, Милютин заучивал именно южные поэмы Пушкина, одной из которых был "Кавказский пленник".

И если рассмотреть весь этот комплекс, то понятно, что воспитанные на романтической поэзии и не чуждые вольнодумства молодые дворяне не могли не придавать особого значения "свободе" как одной из главных составляющих культурно-психологического явления, обозначавшегося словом "Кавказ".

В феврале 1819 года Ермолов писал императору Александру: "Государь! Внешней войны опасаться не можно. Голова моя должна ответствовать, если вина будет со стороны нашей. Если сама Персия будет причиною оной, и за то ответствую, что другой на месте моем не будет иметь равных со мною способов. Она обратится во вред ей! Внутренние беспокойства гораздо для нас опаснее. Горские народы примером независимости своей в самых подданных Вашего Императорского Величества порождают дух мятежный и любовь к независимости". И Ермолов под этим предлогом просил усилить Кавказский корпус.

В монументальной поэме "Измаил-бей" юный Лермонтов удивительным образом обозначил многие из роковых аспектов российско-кавказской проблематики. В частности, от имени горцев он декларировал приоритет "вольности" по отношению ко всему остальному.

...позор цепей
Несли к ним вражеские силы.
Мила черкесу тишина,
Мила родная сторона,
Но вольность, вольность для героя
Милей отчизны и покоя.

"Вольность" — гораздо более выразительное слово, чем общее "свобода".

Ермолов употребляет термин "независимость", имея в виду не государственную независимость, но независимость личную. То, что так ценили русские либералы и чего так опасались имперские власти, старавшиеся поставить под контроль именно личность, частную жизнь.

Таким образом, представление о жизненном стиле горца было достаточно многомысленно, но вектор был один.

Достаточно вспомнить побуждения, которыми руководствовался герой "Кавказского пленника":

Отступник света, друг природы,
Покинул он родной предел
И в край далекий полетел
С веселым призраком свободы.
Свобода! он одной тебя
Еще искал в пустынном мире.
Страстями чувства истребя,
Охолодев к мечтам и лире,
С волненьем песни он внимал,
Одушевленные тобою,
И с верой, пламенной мольбою
Твой гордый идол обнимал.

"Друг природы" — это, естественно, отсылка к Руссо. Судя по последним строкам, пленник жаждал не политической, но экзистенциальной свободы, свободы как абсолютной формы существования. И пространством этой свободы мыслился Кавказ. Но поскольку пленник явно не собирался перебегать к горцам, то он надеялся найти "священную свободу" на Кавказе как таковом.

Это абстрагирование от реальности очень характерно и многозначительно.

Молодые офицеры милютинского толка, разумеется, знали, что они будут служить, а не вести руссоистское существование. Но воздух Кавказа был воздухом иной жизни, воздухом, насыщенным романтическими реминисценциями.

Кавказ увлекал русского дворянина как некое культурно-психологическое явление, дающее более мощную опору, чем полученный им в России комплекс представлений. Написанный Лермонтовым незадолго до смерти "Кавказец", когда поэт обладал серьезным знанием предмета, свидетельствует об этом удивительном процессе: "Чуждый утонченностей светской и городской жизни, он [кавказский офицер. — Я. Г.] полюбил жизнь простую и дикую; не зная истории России и европейской политики, он пристрастился к поэтическим преданиям народа воинственного. Он понял вполне нравы и обычаи горцев, узнал по именам их богатырей, запомнил родословные главных семейств".

Кавказская реальность часто разрушала утопию для конкретного человека, но не могла вытеснить ее из общественного сознания и снизить ее роль.

Об этих борениях двух ипостасей кавказского бытия уже на излете войны — в 1850-е годы — свидетельствует кавказец Толстой.

В "Рубке леса" есть сцена разговора автора с аристократом-гвардейцем Болховым, вполне добровольно служащим на Кавказе.

"— Для чего же вы пошли служить на Кавказ, — сказал я, — коли Кавказ вам так не нравится?

— Знаете, для чего, — отвечал он с решительной откровенностью, — по преданию. В России ведь существует престранное предание про Кавказ, будто это какая-то обетованная земля для всякого рода несчастных людей... Ведь в России воображают Кавказ как-то величественно, с вечными девственными льдами, бурными потоками, кинжалами, бурками, черкешенками, — все это страшное что-то, а в сущности ничего в этом нет веселого".

И автор — фейерверкер 4-го класса Лев Толстой — замечательно объясняет Болхову суть этой аберрации.

"— Да, — сказал я, смеясь, — мы в России совсем иначе смотрим на Кавказ, чем здесь. Это испытали ли вы когда-нибудь? Как читать стихи на языке, который плохо знаешь: воображаешь себе гораздо лучше, чем есть". IX

Здесь все важно. И это "по преданию", свидетельство о наличии кавказского мифа, предания об ином мире, где нет унизительных невзгод российского быта. И слова Толстого о незнакомом языке — другой, так сказать, знаковой системе, которая лежит в основе мифа.

Кавказский мир был бесконечно многообразен, формируя и рефлексирующих Болховых, разочаровавшихся в "предании", и лермонтовских "кавказцев", погруженных в чужое прошлое, и преданных Кавказу бесхитростных офицеров, таких как капитан Тростенко из той же "Рубки леса": "...Старый кавказец в полном смысле этого слова, т.е. человек, для которого... все, что не было Кавказ, было достойно презрения, да и почти недостойно вероятия..." X

Естественно, как всякая война, как всякая конкиста, война Кавказская привлекала и корыстных авантюристов, и циничных карьеристов, но особость этой войны — кроме ее форсированной жестокости, — заключалась в особости сознания того слоя офицеров, для которых Кавказ был своим миром, землей опасной, кровавой, но — обетованной.

На Кавказе парадоксально сочетались утопия имперская, государственная, главным импульсом которой было расширение имперского пространства в сторону Индии, стремление в "золотые страны Востока", и романтическая утопия активного дворянства, рвущегося из жесткой системы. Сочетание этих двух враждебных друг другу начал порождало мощную энергию завоевания.

Русское общество не могло отказаться от идеи овладения Кавказом не просто из-за геополитических, военно-стратегических или экономических соображений, но и потому, что Кавказ прочно входил в комплекс культурно-психологических представлений, создавая иллюзию расширения возможностей, ухода, побега. Это был, в некотором роде, вариант народной легенды о счастливом Беловодье — сфере свободной самореализации крестьянина.

Потеря Кавказа означала зияющую лакуну в мировидении просвещенного русского дворянина.

Судьба конкретных горцев — не носителей идеи абсолютной свободы, а живых людей, с семьями, саклями, посевами, отчаянно защищавших свой способ существования и не желавших приносить его в жертву ни имперскому утопизму, ни дворянским мечтаниям, — их судьба оказывалась на втором плане и, по сути дела, в счет не шла...

I Архив кн. Воронцова, т. ХХХVI, М., 1890, c. 75.
II Архив кн. Воронцова, т. ХХХVI, c. 85.
III Сб. Осада Кавказа. СПб., 2000, с. 344.
IV Сб. Осада Кавказа, с. 364.
V Байрон. Избранные произведения. М., 1953, с. 96 (пер. Г. Шенгели).
VI Н. Я. Данилевский. Россия и Европа. СПб., 1895, с. 37.
VII М. Ю. Лермонтов. Собр. соч. в четырех томах. Т.4. Л., 1981, т. 4, с. 315.
VIII Д. А. Милютин. Воспоминания. 1816—1843, М., 1997, с. 191.
IX Л. Толстой. Полное собрание художественных произведений. Т. 2. М., 1929, с. 169.
X Там же, с. 177.

No comments: