დაკარგული ცივილიზაციები-ჰათები,ხეთები+სულ ცოტა ქართველებზე და აფხაზებზე:

ხეთების მიერ დაპყრობილი
არემარე და მათი ქვეყანა

"....ჰათებს თვლიან გაბატონებულ სუბსტრატად, თუ გნებავთ ცენტრალური ანატოლიის აბორიგენებად. შემდეგ, მოგვიანებით მათ გადაეფარნენ ხეთურად და პალაურად მოლაპარაკე ინდოევროპელები. 
   ინდოევროპელმა ხეთებმა ამ ხათებისგან აიღეს როგორც მრავალი სიტყვა ისე მათი კულტურის და მათი რელიგიის მნიშვნელოვანი ნაწილი
ამ იმდოევროპელთახელი ხეთიც კი მომდინარეობს ჰათების სახელიდან
   ჰათები თავის თავს უწოდებდნენ ნესას და თავის ენას ნესილის.
ჰათების ენა არაა ინდოევროპული ენა.,,,
„ზოგი ნიშანი გვაფიქრებინებს რომ ჰათების ენა უნდა ენათესავებოდეს ჩრდილო-დასავლურ კავკასიურ ენებს //აფხაზურს// და სამხრეთ კავკასიის მთავარ ენას, ქართულ ენას"  //ეს დაწერა კალიფორნიის უნივერსიტეტის დოქტორმა,პროფესიონალ არქეოლოგთა ირლანდიული  ასოციაციის თავმჯდომარემ ჟურნალი ინდოევროპული კვლევების" Indo-Europeans Studies-ის კომიტეტის წევრმა ჟ,პ, მელორიმ თავის მონოგრაფიაში "ინდოევროპელთა ძიებაში,ენა,არქეოლოგია,მითი",გვ.31, A la recherche des Indo-Européens,Langue,Archéologie,Mythe,რომელიც ფრანგულად გამოსცა პარიზმა 1997 წელს,გვ. 31-J.P.Mallory, In Seqrch of the Indo-Europeans,Language,Archeology and Myth,Thames and Hudson, 1989//.


დაახლოებით იგივეს წერდა აფხაზი სწავლული ზურაბ ანჩაბაძეც:

"აფხაზების წარმოშობის საკითხის გადაწყვეტისას უმთავრესი ანგარიშგასაწევი გარემოება ისაა რომ ისინი გენეტიკურად ეკუთვნიან პალეოკავკასიურ//"იბერიულ-კავკასიურ"," იაფეტურ "  ეთნიკურ ოჯახს რომელიც იყოფა ოთხ შტოდ: ქართველები...აფხაზ-ადიღები,ნახები თუ ვაინახები და დაღესტნელები...

ამავე დროს პალეოკავკასიური ენები გენეტიკურად ახლოა წინა აზის ზოგ ეხლა მკვდარ ენასთან, ჰათურთან// პროტოხეთურთან, ხურიტულთან, ურარტულთან და სხვებთან რომლებიც როგორც ჩანს ოდესღაც იყვნენ პალეოკავკასიური ენების ოჯახის წევრები...,"//ზ.ვ., ანჩაბაძე, აფხაზი ხალხის ეთნიკური ისტორიის ნარკვევი, გვ.17-19, ეს წიგნი სოხუმის გამოცემა "ალაშარამ" რუსულად გამოსცა 1976 წელს//. 

ლარუსის ენციკლოპედიის წერილი ხეთებზე //ოდნავ შემოკლებით//:
 ხეთები ცენტრალური ანატოლიის ძველი ხალხია, მათი არსებობა დადასტურებულია ძვ.წ.მეცხრამეტე-მეთორმეტე საუკუნეებში. მათი სახელი ხეთი მომდინარეობს ჰალისის აუზში მკვიდრი აბორიგენი ხალხისგან რომელიც ამ სახელს ატარებდა მესამე ათასწლეულში. 


საწყისები:
ხეთი ხალხი შეიქმნა აბორიგენი ხალხი ჰათის და ინდოევროპულ ენაზე მოლაპარაკე ახალმოსულთა შერწყმის შედეგად//ხეთებმა აბორიგენი ჰათებისგან აიღეს მათი სახელი//. ინდოევროპელებიც წარმოშობა და მოსვლის თარიღი უცნობია. მათ გადაიღეს აბორიგენი ჰათების ცივილიზაცია.

ხეთების ახალი ხალხი პირველად ნახსენებია ძვ.წ.მეოცე საუკუნის ბოლოს ცენტრალურ ანატოლიაში დამკვიდრებული ასურელი ვაჭრების არქივის "კაპადოკიურ ფირფიტებზე".

ხეთები მაშინ დაყოფილები იყვნენ ქალაქ-სახელმწიფოებად და მათი მეფეები დიდხანს ებრძოდნენ ერთმანეთს პირველობისთვის.

 ძველი სამეფო// ძვ.წ.მეთვრამეტე-მეთხუტმეტე საუკუნეები//:
ესაა ადგილიობრივი დოკუმენტებით ღარიბი პერიოდი როდესაც ეხლა ერთიან სახელმწიფოში მცხოვრები ხეთები მათი სუვერენების ხელმძღვანელობით იწყებენ მეზობელი ანატოლიური სამეფოების გაერთიანებას და ანატოლიის გარეთ ახორციელებენ ხანმოკლე დაპყრობებს. 

გამარჯვებული, ქვეყანა ჰატიში თავისი მოწინააღმდეგეების მომსპობი დინასტია ბოლოს დამკვიდრდა ქვეყნის ჩრდილოეთით არსებულ გამაგრებულ ქალაქში ჰატუსა//თუ ჰატუშა,დღევანდელი ბოღაზქოი//.

ხეთების მეფეებს იზიდავდა ჩრდილოეთ სირიის ამორიტთა სამეფოების ცივილიზაციის მაღალი დონე და სიმდიდრე და მათ უყოყმანოდ გადალახეს ტავროსი. ამ ამორიტებისგან მათ აიღეს ლურსმული დამწერლობა... ჰატუსილი პირველი ებრძვის ამ სირიულ სახელმწიფოთაგან უძლიერესს,იამბადს//რომლის დედაქალაქიც არის ალეპო// და რომელსაც მოსპობს მისი მემკვიდრე მურსილი პირველი//ძვ.წ.1600 წლისთვის//. მურსილი პირველმა ასევე დაამარცხა ანატოლიის და მესოპოტამიის პერიფერიაზე მცხოვრები ჰურიტები. მეტიც,ის ილაშქრებს ბაბილონის წინააღმდეგ და ბოლოს მოუღებს ბაბილონის ამორიტთა დინასტიას//ძვ.წ.1595 წლისთვის//.

მაგრამ მურსილი პირველი ცოტა ხნის შემდეგ მოკლეს. აქედან მოყოლებული მათი დამარცხებების გამო ავტორიტეტდაკარგული მეფეების წინააღმდეგ დანაშაულებს ჩადიან ამბიციური პრინცები თუ პრინცესების მეუღლეები.

ჰურიტების წინსვლის წინაშე ხეთები სტოვებენ ჩრდილოეთ სირიას და კილიკიას. მეორეს მხრივ კი ჰატის ჩრდილო-აღმოსავლეთით ისინი ვერ აჩერებენ ბარბაროსი ხალხი ქაშქების თუ გასგების შემოსევებს.ბარბაროსთა ეს შემოსევები არ წყდება ხეთების სახელმწიფოს დასასრულამდე.

დაკნინებას ძვ.წ.მე-16 საუკუნისთვის ცოტა ხნით შეაჩერებს მეფე ტელიბინუ. ამ მეფემ დატოვა დიდი ტექსტი რომელიც აყალიბებს თუ იმეორებს ტახტის მემკვიდრეობის წესებს  და სამეფო ოჯახის წევრების მიერ ჩადენილ დანაშაულებთან დაკავშირებულ პროცედურებს.

ხეთების ღმერთი

ახალი სამეფო //ძვ.წ.1450-1380 წლისთვის//:
  ძვ.წ. მე-15 საუკუნეში ჰატი მთლიანად დაჩრდილა მიტანის იმპერიამ რომელიც გავლენას ახდენს ინდო-არიული და ჰურიტული ჯგუფების მეშვეობით. მისი გავლენა ვრცელდება ზაგროსიდან ორონტის ველამდე. ძვ.წ.1450 წლის შემდეგ ჰატუსას ტახტს იპყრობს ახალი დინასტია რომელიც წარმოშობით უნდა იყოს კიზუვატნადან,სამეფოდან რომელიც შეესაბამება აღმოსავლეთ კილიკიას და კატაონიას და რომლის მოსახლეობაც განიცდის ჰურიტების გავლენას. ეს მოსახლეობა ლაპარაკობს მთელ სამხრეთ ანატოლიაში გავრცელებულ ინდოევროპულ ლუვიტურ ენაზე.
ჰატუსას ახალი სამეფო დინასტიის წარმომადგენლები ატარებენ ჰურიტულ სახელებს. სწორედ მათი გამოჩენისას მეფეები იღებენ ტრადიციულ ხეთურ სახელს.
თავიდან ისინი არ არიან მათ წინამორბედებზე უფრო ბედნიერები. ტუდალია მესამის დროს მათ ღალატობენ პატარა მოკავშირე სახელმწიფოები და მათ ყოველი მხრიდან თავს ესხმიან ანატოლიელი მეზობლები რის გამოც ხეთები დამხობის პირას არიან.

ხეთების იმპერია ძვ.წ.1380-1191 წლისთვის:
სამეფო მაშინ გადაარჩინა პრინცმა სუპილულიუმა პირველმა//ძვ.წ.1380-1345 წწ../ რომელმაც მალე შეცვალა თავისი მამა. .მან მრავალი წელი იბრძოლა ქაშქების წინააღმდეგ,დაადგინა თუ აღადგინა ხეთების სამეფოს სუვერენიტეტი პატარა მეზობელ ანატოლიურ სამეფოებზე და სცადა ლუვიტთა არზავას დიდი სამეფოს დამორჩილება....მისი მთავარი მიზანი იყო სირიის ნაწილის დაპყრობა...ხეთმა თავისი უმცროსი შვილები მოკავშირე მეფეებად დასვა კარხემიშში და ალეპოში და დააკისრა მათ სხვა დამორჩილებული სირიული სახელმწიფოების ადგილობრივი სუვერენების გაკონტროლება. ...

დაპყრობებით გართული სუპილულიმა პირველი შეიჭრა ატონური კრიზისით დასუსტებული ეგვიპტის ფარაონთა სირიულ სამფლობელოში.

სწორედ ამ დროს ტუტანხამონის ქვრივს, ეგვიპტის დედოფალს არ სურდა თავის ერთ-ერთ ეგვიპტელ ქვეშევრდომზე გათხოვება და მან ჰატუსას სუვერენს სთხოვა მისი ერთ-ერთი შვილის გაგზავნა ქმრად//ძვ.წ.1352 წლისთვის//. მაგრამ ხეთი უფლისწული მოკლეს მანამდე ვიდრე ის მიაღწევდა მიზანს. ეგვიპტელების და ხეთების შეჯახებები გადაიზარდა ომებში რომლებიც გაგრძელდა საუკუნის სამი მეოთხედი.

ხეთური იმპერიის დამფუძნებელი სუპილულიუმა პირველის სიკვდილის შემდეგ აჯანყდნენ მის მიერ დამორჩილებული სახელმწიფოები,მაგრამ მისმა შვილმა მურსილი მეორემ //1344-1310// აღადგინა ვითარება და,მეტიც,არზავა შეიყვანა თავის ფედერაციაში.

მურსილი მეორის უფროსი შვილი მუვატალი //1310-1292//ძირითადად ეომება ეგვიპტელებს რომელთა სამხედრო ძალა ისევ გამოჩნდა მე-19 დინასტიის დამკვიდრებისას //ძვ,წ.1320 წლისთვის//და ძვ.წ.1299 წ. ხეთები და მათი მოკავშირეები კადეშთან დაამარცხებენ რამზეს მეორის ჯარებს. ამ მარცხის მთლიანად გამოსწორებას დიდი ფარაონი ვერ მოახერხებს.

მუვატალის მემკვიდრეა "მეორე რანგის შვილი" ურჰი-ტეშუბი რომელიც სახელად დაირქმევს მურსილი მესამეს. მაგრამ ახალგაზრდა მეფე ტახტიდან გადააგდო და გააძევა მისმა ამბიციურმა ბიძამ//ძვ.წ.1265 წლისთვის// რომელიც უკვე იყი მუვატალის მარჯვენა ხელი. ახალ მეფეს აშფოთებდა ექსპანსია ასურელებისა,რომელთაც ევფრატამდე მიაღწიეს და მან სტატუს კვოს საფუძველზე შეთანხმება დადო რამზეს მეორესთან//ძვ.წ.1283 წლისთვის//.
   
ეს მშვიდობა მტკიცე იქნება და ჰატუსილის შვილი ტუდალია მეოთხე //ძვ.წ.1265-1235// იფიქრებს მხოლოდ ასურეთის და აჰიავას ქვეყნის მხრიდან მომავალ საფრთხეზე.

აჰიავას ქვეყანა,რომელსაც ხეთები ახსენებენ მურსილი მეორის მეფობის დროიდან უნდა იყოს "ილიადას" აქეელთა სახელმწიფო და მისი მეფე ატარსია,რომელმაც ძვ.წ. მე-13 საუკუნის მეორე ნახევარში გამოიწვია აჯანყებები ხეთების იმპერიის დასავლეთ ნაწილში დაინტერესდა მიკენის მეფე და აგამემნონის მამა ატრევსის ნახვით.

ამავე პერსპექტივაში ქვეყანა ვილუსა,ძვ.წ. მე-14 საუკუნიდან ხეთების მორჩილი მოკავშირე,უნდა იყოს ტროა და ტუდალია მეოთხის ლაშქრობა აუვაში//ალბათ აზიაში რომელიც თავიდან იყო ანატოლიის ჩრდილო-დასავლეთი რეგიონი// დაკავშირებული უნდა იყოს იზმირის რეგიონში კარაბელის და სიპილის კლდეებში გამოკვეთილ ხეთურ რელიეფებთან.

ტუდალია მეოთხემ ასევე დაიმორჩილა ალაშიას სამეფო,რომელიც უნდა იყოს კვიპროსი ან ამ კუნძულის ნაწილი. მის დროს ხეთების იმპერიის განვრცობა მაქსიმალური იყო.

ქვეყნის ამკლები მეომარი
ინდოევროპელი ხეთები

 იმპერიული ხანის ხეთური ცივილიზაცია:
ძვ.წ. მეთოთხმეტე-მეცამეტე საუკუნეების ცივილიზაცია აგრძელებს ძველი სამეფოს ცივილიზაციას,მაგრამ მასზე უფრო მოქმედებს პოლიტიკური პირობები, ხეთური სახელმწიფო არის სხვადასხვა კულტურების მქონე და სხვადასხვა ენებზე მოლაპარაკე სახელმწიფოების ფედერატიული იმპერია. 

ესაა შედგენილი ცივილიზაცია რომელიც შექმნა ხშირად მასზე უფრო განვითარებულ და დაწინაურებულ მეზობლებზე გაბატონებულმა მეომარმა ხალხმა რომელიც იმეორებს იმპერიის სტადიამდე მასზე უფრო ადრე მისული მეზობლების//ეგვიპტე,მითანი,ბაბილონი//ინსტიტუტებს. 

ეგვიპტიდან,უგარითიდან,ასურიდან თუ ბაბილონიდან მომავალი უცხოური წყაროების გარდა ხეთური ცივილიზაციის შესახებ ცნობებს გვაწვდის დედაქალაქის არქეოლოგიური გათხრები რომლებმაც სხვა აღმოჩენებს შორის მოგვცეს  ხეთების ერთადერთი ცნობილი არქივი. ჰატუსას ათეულობით ათას ფიფიტაზე ლურსმული დამწერლობით დაწერიალია სამოკავშირეო ხელშეკრულებები და ფიცები,წერილები რომლებიც მოხელეებმა მიწერეს მეფეს,კანონები,სასამართლოთა ოქმები,კადასტრები.რიტუალები// რიტუალები ჩაწერილია შვიდ ცოცხალ თუ მკვდარ ენაზე-ძვ.წ.მესამე ათასწლეულის ჰათურზე,ნესიტურზე,ლუვიტურზე,პალაიტურზე,ჰურიტულზე,
აქადურზე,შუმერულზე// . ჰატუსაში პატივს მიაგებდნენ ამ ხალხთა ღმერთებს.


ფირფიტებზე დატანილი ოფიციალური ტექსტები იყენებენ მხოლოდ ნესიტურს თუ აქადურს,მაგრამ ძვ.წ, მეთოთხმეტე საუკუნიდან ხეთი მეფეები მათი მონუმენტური წარწერებისთვის და მათი საბეჭდავებისთვის იყენებენ ხეთურ იეროგლიფებს,
ფიგურატული ნიშნებისგან შემდგარ სილაბურ დამწერლობას რომელიც გაჩნდა კიზუვატნაში ძვ.წ.მე-16 საუკუნეში და რომელიც გადმოსცემს ლუვიტურის დიალექტს.

ხეთების ხარი

სპეციალისტების აზრით ნესიტური ძვ.წ.მე-14 საუკუნიდან შეიძლებოდა ყოფილიყო მკვდარი ენა რომელიც შეცვალა "იეროგლიფთა" სასაუბრო ლუვიტურმა ენამ.

რაც არ უნდა იყოს ტექსტები არაა სრულყოფილად წაკითხული და დიდად ძნელდება ხეთური ცივილიზაციის ელემენტების ორიგინალობის დადგენა. ეს განსაკუთრებით ითქმის საზოგადოებაზე. გვაქვს ორი კოდექსი და მათ შესასწავლად არ გვაქვს კერძო დოკუმენტები.

მიწებით როგორც ჩანს ანაზღაურებდნენ მეომართა და სასახლის კარისკაცთა სამსახურს. ეს ხალხი ქმნიდა იერარქიზებულ არისტოკრატიას. ეს პერსონაჟები და სოფლის თემები მიწებს აძლევენ მიწათმოქმედ გლეხებს რომელთაც აკისრიათ ბეგარა და ღალა, საზოგადოებაში არიან მოქალაქეებიც რომელთა ქალაქებსაც მართავენ უხუცესთა საბჭოები. არიან იურიდიული პირის უფლებების მქონე მონებიც რომლებიც მიუხედავად ამისა დამოკიდებულები არიან ბატონებზე რომელთაც შეუძლიათ მათი სიკვდილით დასჯა.

და ბოლოს,სულ მცირე უკეთესად ცნობილი იმპერიული ხანისთვის მთელი მოსახლეობა ემორჩილება ჯერ საკმაოდ ადამიანურ აბსოლუტურ ხელისუფლებას მეფისა რომელსაც  ძვ.წ მე-15 საუკუნიდან უწოდებენ "ჩემი მზე". მას სიკვდილის შემდეგ მიაგებენ პატივს როგორც ღმერთს.

მაშ ამ იმპერიის საზოგადოებისა და ორგანიზაციის აღსაწერად ჯობია არ გამოვიყენოთ ევროპული შუა საუკუნეების ფეოდალობის ლექსიკონი. ეს იმპერიაც ენათესავება შუამდინარეთის ტრადიციულ ინსტიტუტებს. ხეთების დიდი მეფე ბატონობს სხვადასხვა მნიშვნელობოს სამეფოების სხვა მეფეების ბრბოზე. და ეს მეფეები ხეთების დიდ მეფესთან დაკავშირებული არიან ხელშეკრულებით და ორმხრივი ფიცით. დაცვის და მფარველობის სანაცვლოდ ეს დამოკიდებული მეფეები უარს ამბობენ ყოველგვარ პერსონალურ დიპლომატიაზე,ხეთების დიდ მეფეს აწვდიან მეომრებს და ყოველ წელს ჩადიან ხატუსაში სადაც ჩააქვთ ხარკი და განაახლებენ დიდი მეფისადმი ერთგულების და მორჩილების ფიცს. ხეთები ბატონობდნენ არახეთებზეც და ხეთების დიდი მეფის ძალაუფლების განვრცობას დიდ ტერიტორიაზე ხელს უწყობდა ფედერალური სისტემა.

იმპერიის პოლიტიკური სტრუქტურა ჩანს მის რელიგიაშიც რომელიც პატივს მიაგებს სხვადასხვა პოლიტიკური თემის ღვთაებებს ლოკალური რიტუალების შესაბამისად და ჯერ არ იცნობს სინკრეტიზმს. მიუხედავად ამისა დედაქალაქის ახლოს მდებარე იაზილიკაიას კლდის სალოცავის რელიეფებში ჩანს ჰურიტული გავლენით გარდაქმნილი და   გამარტივებული ოფიციალური პანთეონი. ტუდალია მეოთხის დროს ანტროპომორფულ ღვთაებებს რომლებსაც თან ახლავს მათი სიმბოლური ცხოველები ჰქვიათ ჰურიტული სახელები. ისინი ზოგჯერ იდეოგრამებით არიან აღნიშნულნი.

ხეთების ქვეყანაში მთავარ რიტუალებს ასრულებს მხოლოდ მეფე რომელმაც დიდი დღესასწაულების დროს უარი უნდა თქვა თავისი ჯარის სარდლობაზე. ეს ცერემონიები სრულდება ან ღია ცის ქვეშ სალოცავებში შთამბეჭდავ ხეობებში ან წყაროებთან ან ტაძრებში. ჰატუსაში აღმოჩნდა 5 ტაძარი. ყველაზე მნიშვნელოვანი ტაძარი ეძღვნებოდა ჰატის ქარიშხლის ღმერთს და ქალღმერთ მზე არინას. ხატური ხელოვნება ღმერთებისთვის და მეგეებისთვის იყო განკუთვნილი....

ხეთების იმპერიის ხელოსნებს როგორც მათ წინამორბედებს ამ ადგილებში უნდა ამოეღოთ და დაემუშავებინათ წიაღისეული,მაგრამ ტექსტებიახსენებენ მხოლოდ იმათ ვინც კიზუვატნაში იმ დროს ალბათ მარტონი ამზადებდნენ იარაღისთვის ვარგისი რკინის განსაკუთრებულ სახეობას. ამ რკინისგან დამზადებულ იარაღს ძვ.წ. მე-13 საუკუნის ხეთი მეფეები საჩუქრად უგზავნიდნენ სხვა სუვერენებს. კოდექსი ახსენებს ხეთური ფედერაციის ქვეყნებში მოგზაურ ვაჭრებს,მაგრამ მათი საქმიანობა შეზღუდული უნდა ყოფილიყო ვინაიდან როგორც დაადგინეს ხეთთა იმპერიას პრაქტიკულად არაფერი მიუღია მიკენელებისგან რომელთა სავაჭრო ერთეულები ბევრი იყო ანატოლიის სანაპიროზე და რომელთა ლარნაკებიც ათასობით ჩადიოდა კვიპროსზე და სირიის ეგვიპტურ არეში.

ცენტრალური ანატოლიის ეკონომიკა ხეთურ ხანაში არსებითად დაფუძნებული უნდა ყოფილიყო ღრმა,ქარებისგან დაცული ხეობების მიწათმოქმედებაზე. ხეთების სხვადასხვა ქალაქში სიმდიდრე მოჰქონდა არა იმდენად ვაჭრობას რამდენადაც ნადავლს და გადასახადებს.

ხეთების იმპერიის გაქრობა: 

უკვე ტუდალია მეოთხის უფროსი შვილი და მემკვიდრე არნუვანდა მესამე//ძვ.წ.1235-1210// შეხვდა მზარდ სირთულეებს მისი იმპერიის დასავლეთ ნაწილში სადაც მისმა მტრებმა კავშირი შეკრეს ატარსიასთან და ააჯანყეს არზავა. უკვე მოვიდა და ძვ.წ, 1231 წლისთვის ნილოსის დამცველებზე დაიმსხვრა ეგეოსის ზონიდან მოსული დამპყრობლების,ზღვის ხალხების ტალღა რომელიც აქეელების გარდა მოიცავდა ანატოლიელ ხალხებს. 

სუპილულიუმას მეფობა//ძვ.წ.1210-1191//,წინა მეფის უმცროსი ძმის მეფობა,ცუდადაა ცნობილი. მან დაიბრუნა ალაშია როდესაც მოხდა კატასტროფა,რომელიც ცნობილია მხოლოდ ეგვიპტური ტექსტების მინიშნებით და ჰატუსაში და სხვა ხეთურ ქალაქებში ნგრევის მასშტაბით.

ზღვის ხალხთა მეორე ტალღამ,რომელიც მოიცავდა აქამდე ხეთების ქვეშევრდომ ანატოლიელ ეთნოსებს თუ ხეთური იმპერიის აქამდე შეკავებულ მტრებს ძვ.წ.1191 წლისთვის მოულოდნელად დაამხო ხეთთა სახელმწიფო და შემდეგ დაიძრა სირიისა და ეგვიპტის წინააღმდეგ.

ხეთების ღვაწლიდან დარჩა მხოლოდ კულტურის ელემენტები რრომლებსაც ზოგჯერ ძვ.წ. ,ე-7 საუკუნემდე ვპოულობთ ცენტრალური ანატოლიის,ჩრდილოეთ სირიის და ზემო მესოპოტამიის პატარა სამეფოებში/ ასურელებმა ზოგ მათგანს დაარქვეს ჰატტი. თანამედროვე მეცნიერებმა ხეთური ცივილიზაცის ამ არაპირდაპირ და ნაწილობრივ მემკვიდრეებს უწოდეს ნეო-ხეთები,რაც ძალიან არაზუსტია.

შეიძლება ითქვას რომ ხეთების ხათუსას იმპერია არის  ზღვის ხალხების შემოსევის შედეგად საბოლოოდ და გამოუსწორებლად დანგრეული ერთადერთი დიდი სახელმწიფო. ეს ტრაღიკული დასასრული გვიჩვენებს მის ფედრალურ სტრუქტურასთან და გაუთავებელ უსაზღვრო ექსპანსიონიზმთან დაკავშირებულ სისუსტეს. ხეთები დააუძლურა მათი ძალებისთვის მეტისმეტად დიდ რეგიონზე ბატონობის სურვილმა.  მათმა ფედერალურმა სისტემამ ვერ გასტანა ორი საუკუნე. მას ერ ეყო დრო მის ტერიტორიაზე არსებული კულტურების სინთეზისთვის. მაგრამ ხეთებმა მაინც დაამჩნიეს თავისი კვალი აღმოსავლეთის ისტორიას. 

Hittites

Peuple ancien de l'Anatolie centrale, attesté du XIX^e au XII^e s. avant J.-C.

Le terme « hittite » vient de Hatti, nom que portait, au III^e millénaire, le bassin de l'Halys, son peuple et la langue qu'il parlait.

Les origines

La population hittite s'est formée par la fusion des indigènes (qui lui ont donné leur nom, Hatti) et de nouveaux venus à langue indo-européenne, dont l'origine et la date d'arrivée en Anatolie centrale restent inconnues et qui adoptent la civilisation de leurs hôtes. Le nouveau peuple, les Hittites, ou Hatti, est attesté pour la première fois dans les « tablettes de Cappadoce », archives des marchands assyriens installés en Anatolie centrale depuis la fin du XX^e s. avant J.-C. Il est alors divisé en cités-États, dont les rois se disputeront longtemps la prédominance.

   Pour en savoir plus, voir l'article hittite [LANGUE].

L'Ancien Royaume (XVIII^e-XV^e s. avant J.-C.)

Les modernes désignent ainsi la période, encore très pauvre en documents indigènes, où les Hittites, qui forment maintenant un État unique, commencent à fédérer, sous la direction de leurs souverains, les royaumes anatoliens voisins et réalisent hors de l'Anatolie des conquêtes de courte durée. La dynastie qui l'a emporté et a détruit ses rivales en Hatti s'est finalement installée à Hattousa (ou Hattousha [aujourd'hui Boğazköy]), un site fortifié au nord du pays. Ses rois n'hésitent pas à franchir le Taurus, attirés par la richesse et le haut niveau de civilisation des royaumes amorrites de la Syrie septentrionale, à qui ils empruntent l'écriture cunéiforme pour écrire en akkadien et en nésite (langue indo-européenne du Hatti, que les spécialistes nomment hittite). Hattousili I^er lutte contre le plus puissant de ces États syriens, le Yamhad (dont la capitale est à Alep), qui est détruit par son successeur, Moursili I^er (vers 1600 avant J.-C.) ; ce dernier, également vainqueur des Hourrites qui occupent les confins de l'Anatolie et de la Mésopotamie, va même, dans un raid sans lendemain, surprendre Babylone, où il met fin à la dynastie amorrite (1595 avant J.-C.).

   Mais Moursili I^er est assassiné peu après, et ce drame est le premier d'une série de crimes commis par des ambitieux, princes ou époux de princesses, au détriment de rois, qui sont souvent déconsidérés par leurs défaites. Devant la poussée hourrite, les Hittites évacuent la Syrie septentrionale et la Cilicie ; d'autre part, au nord-est du Hatti, ils ne parviennent pas à arrêter les incursions du peuple barbare des Kaska (ou Gasga), qui continueront jusqu'à la fin de l'État hittite. Le déclin est momentanément enrayé durant le règne de Télibinou (fin du XVI^e s. avant J.-C.) ; ce souverain a laissé un long rescrit qui formule ou rappelle les règles de la succession héréditaire au trône et les procédures concernant les crimes commis par des personnes de la famille royale.

Le Nouveau Royaume (vers 1450-1380 avant J.-C.)

Au XV^e s. avant J.-C., le Hatti est complètement éclipsé par l'empire du Mitanni, qui exerce son influence, par l'intermédiaire de groupes indo-aryens et hourrites, sur un espace qui va du Zagros à la vallée de l'Oronte. Après 1450 avant J.-C., le trône de Hattousa passe à une nouvelle dynastie, qui semble originaire du Kizzouwatna (Kizouvatna), un royaume qui correspond à la Cilicie orientale et à la Cataonie, et dont la population, de parler louvite (langue indo-européenne répandue dans tout le sud de l'Anatolie), a été profondément influencée par les Hourrites. Les personnes de la nouvelle lignée royale de Hattousa portent des noms hourrites, et c'est à leur avènement que les rois prennent un nom hittite traditionnel. Ils ne sont pas plus heureux d'abord que leurs prédécesseurs de la fin de l'Ancien Royaume, et, sous Toudhaliya III, le Hatti, trahi par les petits États fédérés, de toutes parts envahi par ses voisins anatoliens, semble sur le point de succomber.

L'Empire hittite (vers 1380-1191 avant J.-C.)

Le royaume est alors sauvé par un prince qui succède bientôt à son père sous le nom de Souppilouliouma I^er (vers 1380-vers 1345 avant J.-C.). Celui-ci consacre de longues années à lutter contre les Kaska, à établir ou à rétablir la souveraineté de la monarchie hittite sur les petits États anatoliens voisins et à tenter de soumettre le grand royaume louvite de l'Arzawa (vers le sud-ouest de l'Anatolie). Mais, dans ces régions, le conquérant hittite n'obtient que des succès temporaires, car sa préoccupation essentielle reste de mettre la main sur une partie de la Syrie ; il espère ainsi participer aux échanges économiques et culturels qui font du couloir syrien le pays le plus actif et le plus riche du temps, entrer en rapports réguliers avec toutes les puissances et se faire reconnaître une place parmi les grands souverains de l'Orient. Étant parvenu à vaincre le roi de Mitanni, Toushratta, Souppilouliouma I^er commence la conquête du domaine syrien de son adversaire (au nord-est d'une diagonale qui irait d'Ougarit à Qadesh), qu'il achève après l'assassinat du souverain mitannien (vers 1360 avant J.-C.). Le Hittite installe ses fils cadets à Kargamish (Karkemish) et à Alep comme rois fédérés, avec mission de contrôler les souverains indigènes des autres États syriens qu'il a soumis et qui entrent dans le système fédéral du Hatti, ainsi que l'héritier de Toushratta, Mattiwaza ; ce dernier a dû se contenter de la partie occidentale de la haute Mésopotamie, mais, en dépit de la protection hittite, ce débris du Mitanni finira par être totalement absorbé par l'Assyrie au XIII^e s. avant J.-C.

   Dans son élan conquérant, Souppilouliouma I^er avait empiété sur le domaine syrien des pharaons, alors que la crise atonienne affaiblissait l'Égypte. C'est à cette époque que la reine d'Égypte, veuve de Toutankhamon, ne voulant pas épouser un de ses « serviteurs » égyptiens, demande au souverain de Hattousa de lui envoyer un de ses fils pour mari (vers 1352 avant J.-C.) ; mais le prince hittite est assassiné avant d'atteindre son but, et les heurts entre l'Égypte et le Hatti dégénèrent en une série de guerres qui vont s'étaler sur trois quarts de siècle.

   Après la mort de Souppilouliouma I^er, le fondateur de l'Empire hittite, c'est la révolte générale des États qu'il y avait incorporés ; mais son fils Moursili II (vers 1344-vers 1310 avant J.-C.) parvient à rétablir la situation et fait même entrer l'Arzawa dans la fédération qu'il domine. Mouwatalli (vers 1310-vers 1292 avant J.-C.), fils aîné de Moursili II, se consacre essentiellement à la lutte contre les Égyptiens, dont la force militaire se manifeste de nouveau à partir de l'avènement de la XIX^e dynastie (vers 1320 avant J.-C.) ; et, en 1299 avant J.-C., les Hittites et leurs alliés surprennent l'armée de Ramsès II près de Qadesh : c'est un échec que le grand pharaon ne parviendra pas à réparer complètement. Mouwatalli a pour successeur un « fils de second rang », Ourhi-Teshoub, qui prend le nom de Moursili III. Mais, au bout de sept ans, le jeune souverain est détrôné et exilé par son oncle, l'ambitieux Hattousili III (vers 1285-vers 1265 avant J.-C.), qui avait déjà été le bras droit de Mouwatalli. Le nouveau roi, inquiet de l'expansion des Assyriens, qui atteignent maintenant l'Euphrate, conclut avec Ramsès II un traité (vers 1283 avant J.-C.) sur la base du statu quo, c'est-à-dire laissant au Hittite un domaine syrien légèrement plus étendu que celui de Souppilouliouma I^er.

   Cette paix sera durable, et le fils de Hattousili, Toudhaliya IV (vers 1265-vers 1235 avant J.-C.), se préoccupera seulement des mauvais procédés de l'Assyrie et du pays d'Ahhiyawa. Ce dernier, qui est mentionné par les Hittites depuis le règne de Moursili II, doit être un royaume des Achéens de l'Iliade, et dans son roi Attarsiya, qui, dans la seconde moitié du XIII^e s. avant J.-C., provoque des soulèvements dans la partie occidentale de l'Empire hittite, on est tenté de voir Atrée, roi de Mycènes et père d'Agamemnon. Dans la même perspective, le pays de Wilousa, allié soumis du Hatti depuis le XIV^e s. avant J.-C. serait celui de Troie, et la campagne menée par Toudhaliya IV en Assouwa (peut-être l'Asie, qui fut d'abord une région au nord-ouest de l'Anatolie) serait en relation avec les reliefs hittites sculptés sur les rochers du Karabel et du Sipyle dans la région d'Izmir. Toudhaliya IV, qui porte l'Empire à son maximum d'extension, soumet également le royaume d'Alashiya (Alasia), qui doit être Chypre ou une partie de cette île.

La civilisation hittite à l'époque impériale

Si elle continue celle de l'Ancien Royaume, la civilisation des XIV^e et XIII^e s. avant J.-C. paraît, cependant, davantage marquée par le caractère du cadre politique : un empire fédératif qui réunit des États appartenant à des unités culturelles et linguistiques variées. C'est une civilisation composite, comme peut l'être celle d'un peuple guerrier qui domine des voisins souvent plus évolués que lui et copie les institutions des pays qui sont arrivés avant lui au stade de l'empire (Égypte, Mitanni, Babylonie).

Til Barsip, stèle

   En dehors des sources étrangères, textes provenant de l'Égypte, d'Ougarit, d'Assour ou de la Babylonie, nous connaissons la civilisation hittite essentiellement par les fouilles de la capitale, qui ont livré, entre autres trouvailles, les seules archives connues pour le Hatti. Les dizaines de milliers de tablettes de Hattousa, écrites en cunéiformes, contiennent des annales (les moins conventionnelles de tout l'Orient), des traités et des serments d'alliance, des lettres d'officiers au roi, des lois et des minutes de procès, des cadastres, des rituels. Ces derniers sont rédigés en sept langues (hatti du III^e millénaire avant J.-C., nésite, louvite, palaïte, hourrite, akkadien, sumérien), vivantes ou mortes, qui sont celles des peuples dont les dieux sont honorés à Hattousa. Les textes officiels sur tablettes n'emploient que le nésite ou l'akkadien ; mais, à partir du XV^e s. avant J.-C., les rois hittites utilisent pour leurs inscriptions monumentales et pour leurs sceaux les hiéroglyphes hittites, une écriture syllabique faite de signes figuratifs, qui est apparue au XVI^e s. avant J.-C. au Kizzouwatna et qui transcrit un dialecte louvite ; aussi les spécialistes en viennent-ils à se demander si le nésite n'était pas dès le XIV^e s. avant J.-C. une langue morte remplacée dans l'usage courant par le louvite des « hiéroglyphes ».

   Qu'il s'agisse de cette dernière écriture, ou même des tablettes cunéiformes de Hattousa, où le nésite est constellé d'idéogrammes énigmatiques, la compréhension de ces textes est loin d'être parfaite, et l'on a encore beaucoup de mal à définir l'originalité des éléments de la civilisation hittite. C'est le cas, en particulier, pour la société, surtout connue à travers les deux codes retrouvés et pour l'étude de laquelle on ne possède aucun document privé. La répartition des terres paraît s'effectuer essentiellement d'après le principe du « domaine de fonction » : c'est par ce moyen que le roi rémunère les services des guerriers (charriers et fantassins) et des gens du palais, qui constituent une aristocratie hiérarchisée ; ces personnages et aussi les communautés villageoises concèdent à leur tour aux cultivateurs des terres sur lesquelles pèse l'obligation des corvées et des redevances. La société comprend d'autre part des citadins, dont les villes sont administrées par des conseils d'Anciens, et de nombreux esclaves, qui ont la personnalité juridique, mais dépendent d'un maître qui a sur eux le droit de vie et de mort. Enfin, au moins à l'époque impériale (que l'on connaît mieux), toute la population est soumise à l'autorité absolue, encore assez humaine, du roi, qui, à l'exemple du pharaon, se fait appeler « Mon Soleil » depuis le XV^e s. avant J.-C. et reçoit après sa mort les honneurs divins.

   Il vaut donc mieux ne pas employer le vocabulaire de la féodalité du Moyen Âge européen pour décrire cette société et l'organisation de cet Empire, qui, elle aussi, s'apparente aux institutions traditionnelles du monde mésopotamien. Le Grand Roi du Hatti domine une foule d'autres rois, au domaine d'importance variée, qui lui sont liés par les termes d'un traité juré par les deux parties : en échange de sa protection, ces rois dépendants renoncent à toute diplomatie personnelle, fournissent un contingent à l'armée du Hatti et viennent chaque année, à Hattousa, porter le tribut et renouveler les serments qui les engagent à l'égard de leur souverain. La domination hittite s'étendait sur une aire disproportionnée à l'étendue et à la population du Hatti, dont les rois avaient dû recourir au système fédéral, qui, seul, leur permettait de maintenir leur autorité aussi loin.

   La structure politique de l'Empire se retrouve dans sa religion, qui honore les dieux des différentes communautés politiques suivant les rites locaux et ignore le syncrétisme. Cependant, les reliefs du sanctuaire rupestre de Yazilikaya, près de la capitale, montrent un panthéon officiel réformé et simplifié sous une influence hourrite à l'époque de Toudhaliya IV : les divinités, sous des aspects anthropomorphiques et parfois accompagnées de leurs animaux symboliques, sont désignées par des noms hourrites ou des idéogrammes. Dans le Hatti, les principaux rites ne peuvent être accomplis que par le roi, qui doit renoncer à diriger son armée au moment des grandes fêtes. Ces cérémonies se déroulent soit dans des sanctuaires de plein air, aux gorges ou aux sources d'aspect remarquable, soit dans des temples, comme les cinq édifices retrouvés à Hattousa, dont le plus important est dédié au dieu de l'Orage de Hatti et à la déesse Soleil d'Arinna (une cité voisine). C'est pour les dieux et pour les souverains que l'art hittite, surtout connu par les trouvailles de Hattousa, a réalisé ses principales œuvres : les temples et les sanctuaires, les palais et les fortifications ainsi que les reliefs qui les ornent. La richesse de l'Anatolie en pierre et particulièrement en roches dures d'origine volcanique contribue à l'originalité de l'architecture, qui les emploie pour les fondations cyclopéennes et pour les orthostates, sans renoncer aux matériaux traditionnels, la brique et le cadre de bois. Outre les orthostates, les salles à colonnes de bois sur base de pierre et les grandes fenêtres partant du sol caractérisent les palais hittites, influencés par l'art de la Syrie septentrionale. Les reliefs, généralement peu marqués et frustes, sont souvent lourds et peu esthétiques, et seul le dieu de l'Orage de la Porte du Roi à Hattousa atteint le grand art. Mais les activités traditionnelles de l'Anatolie centrale (glyptique, bronze, céramique) manifestent plus d'habileté et de goût.

   Les artisans de l'Empire hittite devaient, comme leurs prédécesseurs en ces lieux, se consacrer en grand nombre à l'extraction et au travail des minerais, mais les textes citent seulement ceux qui, au Kizzouwatna, fabriquaient, à peu près seuls de leur temps, du fer aciéré, un produit précieux dont on tirait des armes, que les rois hittites du XIII^e s. avant J.-C. envoyaient en cadeaux aux autres grands souverains. Le Code mentionne des marchands du Hatti circulant dans les divers pays fédérés, mais leur activité devait être limitée, car on constate que l'Empire hittite n'a pratiquement rien reçu des Mycéniens, dont les comptoirs étaient cependant nombreux sur les côtes de l'Anatolie et dont les vases arrivaient alors par milliers à Chypre et dans le domaine syrien de l'Égypte. Sans doute, l'économie de l'Anatolie centrale est-elle, à l'époque hittite, fondée essentiellement sur l'agriculture pratiquée dans les vallées profondes, à l'abri des vents qui balaient le plateau ; plus que le commerce, ce sont le butin et le tribut qui sont chargés de faire affluer les richesses dans les différentes villes du Hatti.

La disparition de l'Empire hittite

Déjà, le fils aîné et successeur de Toudhaliya IV, Arnouwanda III (vers 1235-vers 1210 avant J.-C.), rencontre des difficultés croissantes dans l'ouest de son empire, où ses ennemis se liguent avec Attarsiya et soulèvent l'Arzawa. Déjà, la première vague des Peuples de la mer, ces envahisseurs venus de la zone de l'Égée et comprenant, outre des Achéens, des populations anatoliennes, est venue se briser devant les défenseurs du Nil (vers 1231 avant J.-C.). Le règne de Souppilouliouma II (vers 1210-vers 1191 avant J.-C.), frère cadet du roi précédent, est mal connu ; il vient de reconquérir Alashiya lorsque se produit la catastrophe, qui n'est connue que par une allusion des textes égyptiens et par le niveau de destruction à Hattousa et dans les autres villes hittites. Une seconde vague de Peuples de la mer, comprenant toute une série d'ethnies anatoliennes, jusque-là sujettes ou ennemies contenues de l'Empire hittite, fait brusquement disparaître cet État (vers 1191 avant J.-C.), avant de s'attaquer à la Syrie et à l'Égypte.

   De l'œuvre des Hittites, il ne survit que des éléments de culture, que l'on retrouve, parfois jusqu'au VII^e s. avant J.-C., dans de petits royaumes d'Anatolie centrale, de Syrie septentrionale et de haute Mésopotamie. Les Assyriens ayant attribué à certains d'entre eux le nom de Hatti, les Modernes ont donné à ces héritiers partiels et indirects de la civilisation hittite le nom de Néo-Hittites, qui est, en fait, fort inexact.

   On peut donc constater que l'empire de Hattousa est le seul grand État irrémédiablement détruit par l'invasion des Peuples de la mer. Cette fin tragique révèle une faiblesse liée à ses structures fédérales et à son esprit d'expansion illimitée. Le peuple hittite s'est épuisé à vouloir dominer une région trop vaste pour ses propres effectifs et s'est dilué au milieu de ses conquêtes inachevées. Sa construction fédérale n'a pas duré deux siècles ; il n'a pas eu le temps non plus de terminer la synthèse des cultures qui se rencontraient sur le territoire de son empire ; mais les Hittites ont tout de même laissé leur marque dans l'histoire de l'Orient.

რადგანაც ბატონი ზურაბ ანჩაბაძე ვახსენეთ ბარემ მასზეც შევჩერდეთ.

რაც მტრობას დაუნგრევია სიყვარულს უშენებიაო ამბობენ…

ამათ აბა პოსტაფხაზეთის დიქტატორები ხომ არ გაიხსენებენ…

«… ტარასი (თარაშ) ანჩაბაძე (1859-1935) ,რუსეთის არმიის პოდპოლკოვნიკი,რუსეთ-თურქეთისა და რუსეთ-იაპონიის ომების მონაწილე,ქველმოქმედი,ბუნების ტრფიალი,მონადირე (მისი სანადირო თავგადასავლები აღწერილი აქვს ცნობილ რუს მწერალ ევგენი მარკოვს – « ერთი წელიწადი მთებში»),პოეზიის თაყვანისმცემელი, თვითონაც წერდა ლექსებს.
მარიამ ნიკოლოზის ასული დადიანი (1870-1958,შალვა დადიანის ღვიძლი და) აფხაზეთში წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ერთ-ერთი ინიციატორი და არაერთი კულტურულ-საგანმანათლებლო ღონისძიების მოთავე.
მათი დიდი ოჯახის ტრადიციას აგრძელებდნენ შვილები. გამოვყოფთ მათ უფროს ვაჟ ვიანორ ტარასის ძე ანჩაბაძეს (1888-1937) ,რომელმაც თბილისის ვაჟთა პირველი გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ პეტერბურგის სამხედრო-სამედიცინო აკადემიაში განაგრძო სწავლა. პირველი მსოფლიო ომის მონაწილეს, მას არაერთი საბრძოლო ჯილდო ჰქონდა მიღებული. 1918-1921 წლებში იგი აფხაზეთის ეროვნული და სახალხო საბჭოების წევრი იყო და ქართველ ესერთა პარტიას თანაუგრძნობდა. 1930-ან წლებში ვიანორ ანჩაბაძე აფხაზეთის ჯანმრთელობის დაცვის სახალხო კომისარი და საკურორტო მშენებლობის ერთ-ერთი მოთავე იყო. იგი 1937 წლის რეპრესიებს ემსხვერპლა. ღეპრესირებული იყო მისი მეუღლეც-ვერა ანდრიას ასული შენგელაია ( 1893-1956),რომელმაც «გულაგის» ბანაკებში შვიდი წელი გაატარა.
ვიანორ ანჩაბაძისა და ვერა შენგელაიას ქორწილში გაგრაში 1918 წელს იმჟამად ბზიფში მდგომი ქართული ცხენოსანი დივიზიის ოფიცრებიც იყვნენ დაპატიჟებულნი.
ვიანორ ანჩაბაძის მეჯვარე იყო მისი ყმაწვილობის დროინდელი მეგობარი ქაქუცა ჩოლოყაშვილი…
ვიანორ ანჩაბაძის ვაჟი, აკადემიკოსი ზურაბ ანჩაბაძე აფხაზეთის ასსრ სახელმწიფო უნივერსიტეტის ერთ-ერთი დამაარსებელი და პირველი რექტორი იყო…»