ისევ მისტიკოს, კარგ ხელოსან, პოეტურ, რაინდ, მეომარ და მოქეიფე კელტებზე:

ლარუსის წერილი კელტებზე: 

ესაა ერთი და იგივე ცივილიზაციის და ინდოევროპულ ენაზე მოლაპარაკე ხალხთა ერთობლიობა.მათ ეკავათ ძველი ევროპის ნაწილი.

ანტიკურ ხანაში კელტები თავის თავს უწოდებდნენ კელტებს,მაგრამ რომაელები მათ ერთობლიობას უწოდებდნენ Galli         //გალები//. ამ ორ სახელს ენათესავება ვარიანტი გალატები,რომლითაც იხსენიებდნენ აზიაში დამკვიდრებულ კელტებს. როგორც ჩანს ეს უნდა იყოს ერთი და იგივე სახელის სამი ფორმა. ანრი უბერის თანახმად კელტების სახელი უნდა მომდინარეობდეს ერთ დროს გაბატონებული სამეფო რასის ტომიდან.

კელტებს არ ჰქონიათ ჭეშმარიტი ეთნიკური ერთობა. მათ აერთიანებდათ ცივილიზაცია. მათ სცნობდნენ გარეგნობით, საპნით //მათი ერთ-ერთი გამოგონება// შეღებილი თუ გაუფერულებული თმებით, მათი შარვლებით, ზოგჯერ მათი ტატუირებებით და ასე ერთმანეთთან ახლოს მდგომი და იტალიის ენებთან მონათესავე კელტური ენებით //იტალო-კელტური ლინგვისტური ჯგუფი//. ჯგუფისადმი კუთვნილება ყოველთვის არ ყოფილა მკაცრი. ბელგები იყვნენ გალები, მაგრამ ამავე დროს თავს გერმანელებად აცხადებდნენ. ირლანდიის დამპყრობი ცივილიზაციით კელტი გოიდები არ არიან აღიარებული კელტებად. და ბოლოს უნდა ვახსენოთ ძველი ხალხების მიერ ნახსენები კელტო-ლიგურები და კელტიბერები.


წარმოშობა და მიგრაციები:
კელტების საწყისი საცხოვრისი ძვ.წ. მეორე ათასწლეულში იყო დასავლეთ გერმანიის სამხრეთ ნახევარში, ან რაინის შესართავებთან ან უფრო ზემო დუნაიზე. მიგრაციებმა კელტები სხვადასხვა ქვეყანაში მიიყვანეს. მაგრამ J. Graham Clark-ის ბოლო ვერსიის თანახმად მიგრაციის ჰიპოთეზა არის ვაჭრობით ცივილიზაციის გავრცელების და გავლენის გვიანდელი ახსნა.
ლინგვისტურად გამორჩეული გოიდთა ჯგუფი ბრიტანეთის კუნძულებზე გადავიდა ძვ.წ.მეორე ათასწლეულიდან. მან იქ შეიტანა round barrows-ების ცივილიზაცია სახასიათო აკლდამებითა და ლარნაკებით.

ძვ.წ. პირველ ათასწლეულში კელტურ სამყაროში შეაღწია უცხოურმა გავლენებმა. ძვწ.მე-8 საუკუნეში შესეულმა კიმერიელებმა კელტებს გააცნეს რკინის მეტალურგია,გრძელი მახვილი და გაუმჯობესებული ცხენოსნობა.

კელტი მეომარი

შეიძლება ვიფიქროთ რომ ამას მოჰყვა ცხენოსან რაინდთა არისტოკრატიის გაჩენა.
მაშინ იწყება დიდი მიგრაციები დასავლეთ ევროპაში. დიდ ტომებად ორგანიზებული კელტები გადაადგილდებიან უფრო სამხრეთი მხარეებისკენ სადაც ნახულობენ მცირედ დასახლებულ სივრცეებს. ზოგჯერ ტომები ორად იყოფიან//ბერის ვიტურიგები და ვივარესის ვიტურიგები//. ხშირად კელტები ერევიან უფრო ადრე დამკვიდრებულ ხალხებს და მათ იმორჩილებენ.

ამ მოძრაობებს არა აქვთ არავითარი კოორდინაცია. ტომები სავსებით დამოუკიდებლები არიან  მაგრამ მსგავსი მოტივაციები მათ უბიძგებენ ანალოგიური მიმართულებებით.

გერმანელი ხალხების სავარაუდო წინსვლა და კლიმატური ცვლილებები მათ იზიდავენ უფრო ზომიერი რეგიონებისკენ.

ჩრდილოეთი გალია //საფრანგეთი// დაკავებული იქნა ძალიან ადრე.ერთმანეთის მიმყოლი იმფილტრაციები დაიწყო ძვ.წ.1000 წლიდან და 900 წლისთვის ზოგი მივიდა იბერიამდე //ესპანეთამდე,გ.მ.//. ძვ.წ.მე-6 საუკუნეში გალები ვაჭრობენ პროვანსის ბერძნებთან რონას ხეობის მეშვეობით.ძვ.წ.მე-5 საუკუნეში რონას ზემო ხეობაში შეიქმნა ტიპიურად კელტური ტენეს ცივილიზაცია//მან შეცვალა ჰალსტატის ცივილიზაცია//. ტენეს ციცილიზაცია ხასიათდება აღმოსავლეთ გალიაში ესოდენ მრავლად აგებული ტუმულუსების დასასრულით და სამხრეთიდან მომავალი უცხოური მოდების მიღებით. კელტები განიცდიან როგორც დუნაით ისე მარსელით მომავალ ბერძნულ, ეტრუსკულ, ირანულ გავლენებს. სწორედ ამ ხანას შეესაბამება კელტთა დიდი გაშლა ევროპაში.

გალიაში დასახლება დაკონკრეტდა სამხრეთ და დასავლეთ ნაწილში,წინააღმდეგობა უნდა გაეწიათ არმორიკელებს,აკვიტანელებს და ლიგურებს. ძვ.წ.მე-4 საუკუნისთვის გალიის თითქმის ვერც ერთი რეგიონი ვერ გადაურჩა შემოსევას. მარსელს შეუტიეს ძვ.წ.400 წლისთვის. გოიდების,პიქტების და ბოლოს ბრეტონების შემდეგ ბელგებმაც შეიტანეს თავისი წვლილ ბრიტანული კუნძულების კელტიზაციაში. ფრანგული ბრეტანი იწვევს კამათს.  ა.წ.მე-5 საუკუნეში ის ხელახლა იყო კელტიზებული კუნძულის//ბრიტანეთის// ბრეტონების მიერ,მაგრამ რამდენად იყო ის კელტიზებული ძველი ტალღით?

ძვ.წ.მე-6 საუკუნეში კელტები დამკვიდრდნენ იბერიის ნახევარკუნძულის
//ესპანეთის// გულში, იბერებს და ტარტესელებს შორის, ისინი ალბათ მეტ-ნაკლებად შეერივნენ ერთმანეთს.

ძვ.წ.მე-4 საუკუნისთვის ჩასულ გალიის კელტებს შეიძლებოდა გაეჩინათ ისინი ვისაც ძველი ავტორები უწოდებენ კელტიბერებს. ძნელია იმის თქმა ისინი კელტების და იბერების ნარევია,იბერიის კელტებია თუ უბრალოდ იბერებია.

ცენტრალური ევროპა უნდა ყოფილიყო გერმანელების და კელტების ბრძოლის ველი. ძვ.წ.პირველი ათასწლეულის შუა ხანებში ბოჰემია უნდა დაეპყრო მისთვის სახელის მიმცემ ბოიენთა ხალხს. ეს ხალხი ვაჭრობდა გალიასთან და მარსელის ბერძნებთან. ძვ.წ.პირველი საუკუნის ბოლოს ისინი გარეკეს გერმანელმა მარკომანებმა.

ნორიკი გააკელტეს ძვ.წ.მე-3 საუკუნეში მოსულმა ტორისკებმა,შემდეგ ტესინის ხეობით მოსულმა ბოიენებმა. მათი უძველესი დასახლებაა ეტრუსკთა ბოლონიის პირისპირ არსებული მილანი. კელტებმა ბოლოს და ბოლოს დაიპყრეს ეტრუსკთა ბოლონიაც.

ძვ.წ.მე-4 საუკუნეში კელტებმა ალიასთან სასტიკად დაამარცხეს რომაელები და მრავალჯერ შეესივნენ ლაციუმს. კელტები იკლებდნენ არემარეს და ისე მდიდრდებოდნენ.

კელტები მიიწევდნენ აღმოსავლეთისკენაც. შავი ზღვის სანაპიროებზე დამკვიდრების შემდეგ ისინი ჩავიდნენ აზიაში //გალატია//. ალექსანდრე დიდმა ისინი გააჩერა თრაკიაში. ისინი დამკვიდრდნენ ვისტულას ნაპირებზეც.

ძვ.წ.მესამე-მეორე საუკუნეებიდან ტერიტორიული დაპყრობა შეცვალა კელტური კავალერიის დიდმა თარეშმა იტალიაში თუ ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე. რომის შეძრწუნების შემდეგ ისინი შეესივნენ საბერძნეთს და ძვ.წ.279 წ, დიდ მასად მივიდნენ დელფოში. უკანასკნელი ყველაზე თამამი ინტერპრეტაციით კელტები იქ მივიდნენ რელიგიური მიზნით.

კელტები მაშინ იყენებდნენ საომარ ეტლებს რაც არის მათი ერთ-ერთი თავისებურება და რომელშიც იკრძალებოდნენ მათი ბელადები. 

გაფანტულობის მიუხედავად კელტურმა ცივილიზაციამ შეინარჩუნა ერთიანობა.  ირლანდიიდან გალატთა ქვეყანამდე //აზია// გავრცელებულია ერთი და იგივე სტილიზებული სამკაული,ერთი და იგივე იარაღი,ერთი და იგივე პანტაგრუელური ნადიმები. ელინისტურმა  ხელოვნებამ თავისი ქანდაკებისთვის ნახა შესანიშნავი მოდელი-თავზარდამცემი კელტი მეომარი.

მაგრამ ეს თავზარდამცემი კელტები გაიფანტნენ,მათი ტომები დამოუკიდებელია და არ ქმნიან ერთიან იმპერიას და მათ ვერ გაუძლეს გერმანულ და რომაულ შეტევას. საბოლოო ანგარიშით მათი უდიდესი ნაწილი დაიმორჩილა რომმა. გალიის ისტორია არის მათი დამორჩილების ისტორიის მთავარი თავი.

თავისუფალი დარჩა მხოლოს სამეფოთა მტვერი ირლანდიაში.

კელტების ცივილიზაცია ანტიკურ ხანაში.

მთავარი უჯრედია ტომი რომლის წევრებიც თავს თვლიან ერთი წინაპრის შთამომავლებად.ტომი აჯგუფებს ერთსა და იმავე ადგილას მცხოვრებ ოჯახებს. ეს ტომი ემორჩილება ერთ ბელადს თუ მეფეს რომელიც არის ძლიერი ოჯახის უფროსი და მეტი არაფერი.ხელისუფლება რჩება ერთ ოჯახში თუ კი არ ხდება კონფლიქტი მონარქიული ხელისუფლების თუ ძალაუფლების ოლიგარქიულად განაწილების მსურველ სხვა ძლიერ ოჯახებთან.

დაახლეობით ამან გააქრო კეისრის ხანაში სამეფო გალიაში სადაც არის თავისუფალ ადამიანთა პოლიტიკური ასამბლეები. ტომებს შორის მეფობს მტრობა და უნდობლობა. საუბრის მოყვარული კელტები აგზავნიან ბევრ საელჩოს რომლებიც ორპირობენ და ეწევიან შანტაჟს სამხედრო ექსპედიციების მოსამზადებლად. ტომის შიგნით კლიენტელური რეჟიმი ქვეშევრდომს აკავშირებს ზემდგომთან სოციალურ იერარქიაში როგორც სამხედრო მდგომარეობაში ისე სამოქალაქო ცხოვრებაში.

ტომს ძალიან უყვარს თავისი ტერიტორია. საკუთრება ნაწილობრივ კოლექტიურია. სოფლები დაფანტულია. გზები მათ აკავშირებს ერთმანეთთან და ოპიდიუმთან,თავშესაფარ სიმაგრესთან ომისთვის და ეპიზოდური შეხვედრების ადგილთან. დასახლებათა ომებისა და გერმანული საშიშროების გამო ოპიდები მრავლდება განსაკუთრებით ძვ.წ.მეორე საუკუნიდან. 

ხის ხარაჩოებით გამაგრებული მათი ქვის კედლების უკან თანდათანობით იქმნება ხელოსანთა და ვაჭართა მუდმივი დასახლებები. შეტლანდის კუნძულებზე კლიკჰიმინის ოპიდუმში,რომელიც კელტებს დაკავებული ჰქონდათ ძვ.წ.მეოთხე-პირველ საუკუნეებში,არის გალავნის შიდა კედელზე მიყუდებული ფიცრების სართულიანი საცხოვრებლები. ეს შეესაბამება ეპიკურ მოთხრობებს რომლებიც უმატებენ რომ კონსტრუქციები შემკული იყო ნადირის თავის ქალებით. 

სამკაულებად იყენებდნენ ადამიანის თავებსაც ვინაიდან კელტთა პირველყოფილი ომი ითვლებოდა ნადირობად თავებზე. მოკლულ მტერს აჭრიდნენ თავს და აჭედებდნენ მას კედელზე ან კოჭებზე,ან აწყობდნენ საგანგებო ნიშებში//როკეპერტუსის ოპიდუმი//. მოჭრილ თავებს ინახავდნენ კედარის ზეთში ვინაიდან მოკლული მტრის სული რჩება მის თავში. ეს მოჭრილი თავები რომლებიც ჩანს პლასტიკურ ხელოვნებაში//ენტრემონის ქანდაკებები//აღარ ჩანს კეისარის დროს.

ჩანართი: ეტრემონის კულტურა- საფრანგეთის ისტორიულ ძეგლთა გენერალურმა ინსპექტორმა პროსპერ მერიმემ 1835 შენიშნა თავის ანგარიშში " მოგზაურობა სამხრეთ საფრანგეთში":
"მუზეუმში მაჩვენეს რამოდენიმე ძალიან უხეშად გაკეთებული ქვის ქანდაკება....ყველა ქანდაკებას აქვს დიდი ბარბაროსობის ხასიათი.ფიქრობენ რომ ეს შეიძლება იყოს სალიენთა ნაკეთობა. მე არ მესმის თუ რა ცუდის გაკეთება შეეძლოთ მათ". ენტრემონის ნასახლარმა უკვე დიდი კამათი გამოიწვია პროვანსელ ერუდიტებში.

1817 წელს ახალგაზრდა სასულიერო პირებმა ენტრემონის სიმაღლეზე არსებულ სიმაგრის ნანგრევში აღმოაჩინეს ხელმეორედ გამოყენებული ბლოკები რომლებიც შემკული იყო ბარელიეფებით. ამ საკვირველი ქანდაკებების აღმოჩენამ სტიმული მისცა შედარებას თავების მომჭრელთა სხვა კულტურებთან...ენტრემონის ნასახლარმა კი ამით გაითქვა სახელი.


En avril 1817 la découverte par de jeunes ecclésiastiques enseignants au Petit Séminaire d'Aix de trois blocs de pierre décorés de bas-reliefs pris en réemploi dans un bastidon en ruine sur la hauteur d'Entremont avive en effet le débat sur la ville originelle d'Aix-en-Provence. Les opinions émises depuis le XVIe siècle par les historiens plaident tantôt pour une localisation à l'intérieur d'Aix, parfois pour la situer sur la colline.


http://www.entremont.culture.gouv.fr/fr/f_rech_hist1.htm
Au XIXe siècle

Gravures de bas-reliefs gaulois trouvés à Entremont, réalisées par Marius Reynaud en 1851 pour l'ouvrage de Rouard. Quand en 1835, Prosper Mérimée, inspecteur général des monuments historiques de France, écrit dans ses Notes d'un voyage dans le midi de la France : "on montre au musée quelques pierres sculptées d'un travail très grossier… Toutes ces sculptures portent le caractère de la plus grande barbarie. On pense qu'elles peuvent être attribuées aux Salyens, et en effet je ne vois qu'eux qui aient pu faire si mal", le site d'Entremont a déjà suscité beaucoup de controverse parmi les érudits provençaux. En avril 1817 la découverte par de jeunes ecclésiastiques enseignants au Petit Séminaire d'Aix de trois blocs de pierre décorés de bas-reliefs pris en réemploi dans un bastidon en ruine sur la hauteur d'Entremont avive en effet le débat sur la ville originelle d'Aix-en-Provence. Les opinions émises depuis le XVIe siècle par les historiens plaident tantôt pour une localisation à l'intérieur d'Aix, parfois pour la situer sur la colline. Les mentions des auteurs antiques sur les Salyens provoquent en effet ce désir d'identification. Mérimée confie ses doutes : "très près d'Aix, sur la colline d'Entremont, était, dit-on, autrefois la ville des Salyens, détruite par Sextius Calvinus. (…) Il paraît incroyable que voisins de Marseille, où les arts de la Grèce pénétrèrent de bonne heure, les Salyens, peuple puissant, puisqu'ils menacèrent cette dernière ville, n'aient eu qu'un retranchement de sauvage comme la colline d'Entremont." Murailles formant enceinte, pierres en grand nombre, abondance de poteries, fragments de meules… tout se prêtait à susciter l'envie de recherche et de fouilles. Ainsi, en 1877, Alfred d'Aubergue fait extraire du sol quatre têtes accolées aux yeux clos que sa sœur léguera au musée en 1903 où ils y rejoignirent les premières découvertes. Plus tard, Alfred Jourdan, bâtonnier à la cour, membre de l'Académie d'Aix, achète au nom de sa femme des terrains sur le plateau pour pouvoir y pratiquer un jour des fouilles. Le site d'Entremont devint ainsi connu pour sa statuaire étonnante qui stimula les comparaisons avec d'autres cultures de coupeurs de têtes.

---------------------------------------------------------------------------------------   

მეომრები:
კელტებში დიდად პოპულარული იყო ომის ხელოვნება. ლაშქარს კრეფდნენ ისე როგორც ხდებოდა ფეოდალურ შუა საუკუნეებში.ყველა უძახოდა თავის ნათესავებსა და მიმდევრებს.

წარჩინებულები ომობდნენ უნაგირიან და ნალებით დაჭედილ ცხენებზე. იყენებდნენ შეიძლება ცელებით შეიარაღებულ ეტლებსაც. ბელადებს მათი იარაღით კრძალავდნენ საბრძოლო ეტლებზე. მებრძოლებს ჰქონდათ ემბლემებით შემკული ფარები,მაგრამ ისინი ხალისით ომობდნენ თითქმის შიშვლები. ისინი ხმარობდნენ დიდ ხმალს ან მახვილს,იხურავდნენ ლითონის მუზარადს რომელსაც ძალიან ხშირად არ ჰქონია რქები. 

ბრძოლა იწყებოდა ცხოველის თავიანი ბუკის ხმით. კელტები მტერს მიუსევდნენ ხოლმე შეჯავშნულ ძაღლებს.

ბრძოლის შემდეგ ნადავლის გაყოფა იყო ნადიმების საბაბი. ამან კელტებს შეუქმნა გატიალებული ლოთების რეპუტაცია.
როდესაც არ ომობდნენ კელტები ხდებოდნენ დაქირავებული მეომრები და მათ აფასებდნენ ხმელთაშუა ზღვის სანაპირო ქვეყნებში. კელტების კვალი ჩანს ლაგიდთა ეგვიპტემდე,სადაც მოხდა მათი ელინიზაცია.

დრუიდები და რელიგია:

მოგვიანებით //ძვ.წ.მეორე საუკუნეში დრუიდთა სასულიერო წოდებას თავისი საერო ავტორიტეტით,ეზოტერული ცოდნით და საიქიოს ძალის რწმენით ანტიკური ხანიდან ადარებდნენ პითაგორევლებს.

დრუიდები იყვნენ ტომებს ზევით მდგომი ერთადერთი ხელისუფლება რომელიც მათ გადააქცევდა მსაჯულებად ტომებს შორის. დრუიდები მტრულად უყურებდნენ სისხლისღვრას. მათ უნდა შეეწყოთ ხელი სისხლიანი რიტუალების ტრადიციისგან რელიგიის განთავისუფლებისთვის. ყოველი ბელადის გვერდით იყო მრჩეველი დრუიდი და ახალგაზრდა წარჩინებულები სწავლობდნენ ამ განათლებული სასულიერო პირებისგან. კელტურ სამყაროში მეომრული მორალის სათნოებები უეჭველად დრუიდებმა დაამკვიდრეს.

დრუიდები იდუმალებით მოსილ ცოდნას გადასცემდნენ ზეპირად,ამ ცოდნას ანდობდნენ მხოლოდ უმცირესობას,ელიტას.მისნობამ,ბელადებზე დრუიდიზმის გავლენამ რომი მტრულად განაწყო დრუიდების წინააღმდეგ. რომი დრუიდიზმში ხედავდა კელტური ნაციონალიზმის მცველს.

ძალიან ორგანიზებული დრუიდები ყოველწლიურად იკრიბებოდნენ რეგიონზე უფრო დიდი მასშტაბით. ამ შეკრებებზე ისინი ირჩევდნენ მათ შორის ყველაზე გამოჩენილებს. მათი შეკრებების სახელგანთქმული ადგილები იყო კარნუტების ტყე(Orléanais)და კუნძული მონა(Anglesey). 

დრუიდებმა თავის სასარგებლოდ გამოიყენეს მეგალითური მონუმენტები და წინაისტორიული აკლდამები,დოლმენები და გადახურული ალეები გადაიქცა კელტების წმინდა ადგილებად. სალოცავები როგორც წესი იყო უბრალო შეკრების ადგილები ტყეების ახოებზე,მინდვრებზე, დიდი ხის ქვეშ და არ იყვნენ წარმოდგენილნი შენობებით.

დრუიდების მითოლოგიური და კოსმოგონიური წარმოდგენები ზედ დაედო ადრინდელ,ჰალსტატტის პერიოდში გაერთიანებულ ელემენტებს და მათ ასე გაამდიდრეს კელტური რელიგია. აქედან გამოვიდა მთელი კელტიზმისთვის საერთო ნიშნების მქონე რელიგია,მაგრამ აგრეთვე ლოკალურ ღმერთთა მრავალფეროვნება. ტომის ღმერთის ერთადერთი სახელი ტეუტატესი აღნიშნავს სხვადასხვა ღმერთს. ამ გაფანტული პანთეონიდან გამოიყოფა ზოგი ორიგინალური და ნაცნობი სილუეტი: რიანონ-ეპონა,ქალღმერთი-ფაშატი,რქიანი ქალღმერთი კერნუნოსი,სილუეტები რომლებიც შეინარჩუნა რომაულმა ქანდაკებამ. კელტური კერპები იყო ტყეები. ღვთაებათა ზუსტი ხასიათი საკმაოდ მოუხელთებელი და საკამათოა. ძველები პირველები ცდილობდნენ კელტური პანთეონის გაიგივებას ბერძნულ-რომაულ ღვთაებებთან მაგრამ ყურადღებას არ აქცევდნენ იმას რომ დრუიდული მითოლოგია ალბათ მეტისმეტად საიდუმლო იყო. 

დღეს მითებს ნაშთების მდგომარეობაში ხედავენ ფრანგული ფოლკლორის ზოგ ცერემონიაში. მაგრამ გალთა არეს როგორც ჩანს არ ქონია მდიდარი მითოლოგია. შუა საუკუნეების ირლანდიურ და  გალურ მოთხრობებში კი,პირიქით, მიუხედავად ქრისტიანობის და დროის გასვლის მიერ გამოწვეული დეფორმაციებისა   ვხედავთ უამრავი ძველი მითის გამოხმაურებას. ბოლო ხანს ჟ.მარკალემ სცადა ტექსტების გაშიფრვა და მათგან ძველი ელემენტების გამოვლენა  მითის გამოსაყოფად საწყისი ისტორიული კონტექსტისგან. აქ ჩვენ ვშორდებით რელიგიას და ვეხებით წარსულის გალამაზების კელტურ ხელოვნებას. ამ ხელოვნებამ კელტ პოეტებს შთააგონა ქმნილებები სადაც სიმბოლოების უკან იმალება რეალური ისტორიის ეპიზოდები-წყალდიდობები,

მიგრაციები, შემოსევები, პოლიტიკური ავატარები. ისინი ალამაზებენ კატასტროფებს და გმირებად გადააქცევენ ძველ მეომრებს. სწორედ ესაა ყბედთა, მისტიკოსთა, მეოცნებეთა ცივილიზაციის ნამუშევარი. ამ ცივილიზაციის სამხედრო წამოწყებებმა ხშირად მარცხი განიცადა და კელტებმა თავი დაიმშვიდეს მოგვიანებით მარცხის წარმატებად წარმოდგენით. 

ჩანართი:
გალები იყვნენ თავების მჭრელები:

ელინური და რომაული წარმართობისგან განსხვავებით კელტთა ღმერთები არ ჰგავდნენ ადამიანებს.

ბელისამა,კლავარიატის,ბელენოს//ყველაფერთან ერთად ლოზანას სოვაბელას ტყის მფარველი//,ვინდონუსი//ულვაშა აპოლონი//,ლუქსოვიუს,ამოაჩქეფა ლიქსეილის თერმული წყაროები თუ ქალღმერთი ნარია რომელსაც ჰელვეტები იხმობდნენ თავისი მეომრული შემართების გასაძლიერებლად,იყვნენ უფორმო კერპები. მაშ არ ყოფილა მხატვრული მოდელები. მიუხედავად ამისა სწავლულებმა მრავალ ობიექტზე//მონეტებზე,სამკაულებზე...// ნახეს ადამიანის სხეულის გამოსახულებები.

ბერძენთა და რომაელთა მოწმობით პირველი-მესამე საუკუნის გალებს ჩვეულებად ჰქონდათ ბრძოლის ველზე მათი მტრების თავების აკრეფა.

სიცილიელი ელინი დიოდორე: "ისინი ჭრიან თავებს და ამაგრებენ მათ მათი ცხენების კისერზე. კედარის ზეთით გაჟღინთვის შემდეგ მათ საგულდაგულოდ ინახავენ სკივრებში და აჩვენებენ უცხოელებს."

სახელგანთქმულმა პადუელმა ლათინმა ტიტუს ლივიუსმა თავის ნაშრომში "რომის ისტორია" აღწერა ის თუ რა უქნეს ბოიელმა კელტებმა მათ მიერ დამარცხებული გენერალი პოსტუმიუსის მოკვეთილ თავს: " მათი ჩვეულებისამებრ გაწმენდის შემდეგ  თავი შეამკეს ოქროთი ".
       
მედიუმური ტროფეები
ყველაფერ ამას თავისებური ახსნა 45 წლის წინ მოუნახა მშვენიერმა ნორმანდიელმა პოეტმა,დიდმა ხელოვნების ისტორიკოსმა მაქს-პოლ ფუშემ

//Max-Pol Fouchet,1913-1980//:
"ჩვენმა წინაპარმა გალებმა ბუნებრივი გამოცდილებით იცოდნენ რომ ყველაზე მოკლე გზა ერთი წერტილიდან მეორემდე არის ზმანება და არა სწორი ხაზი. მათი პირველი ხილვა ის იყო რომ სიცოცხლე გრძელდება სიკვდილის შემდეგაც. და ის გრძელდება სწორედ თავის ქალაში,ამ ძვირფას ჭურჭელში. ეს იყო უხილავის ნდობა და არა ბარბაროსობა. კელტები ასე ხშირად ატარებდნენ თან ვაჟკაცი მეომრის თავს და ლაშქრობების დროს მისგან ელოდნენ რჩევებს".

------------------------------------------------------------------------------------
ლარუსის წერილის გაგრძელება.
ტექნიკა: 
პოლიტიკური და სამხედრო თვალსაზრისით კელტების ისტორია არაა დიდად საინტერესო. მათ ვერ შესძლეს გაერთიანება,ვერ შესძლეს იმპერიის შექმნა და ვერ შესძლეს მრავალსაუკუნოვანი წინააღმდეგობის გაწევა რომაელი მტრისათვის. 


სამაგიეროდ ყოველდღიურ და მშვიდობიან ცხოვრებაში მათ თავი აჩვენეს საოცარ ტექნიკოსებად. ტყეში და ტყით მცხოვრებმა კელტებმა ხმელთაშუა ზღვის ხალხების საწინააღმდეგოდ დიდად არ გამოიყენეს ქვა,მაგრამ დიდი სარგებელი ნახეს ხისგან ან როგორც მასალისგან ან როგორც საწვავისგან//მეტალურგია//. უკვე ტენეს აკლდამებში არის ბევრი ლითონის ობიექტი,მათ შორის იარაღი.კელტები თანდათანობით ბრინჯაოდან გადავიდნენ რკინაზე. მათ გაავრცელეს აღმოსავლეთიდან მოსული რკინის ტექნიკა. კელტები იყვნენ შესანიშნავი მჭედლები,მათ გამოიგონეს ბორბლიანი გუთანი და სხვადასხვა ორბორბორბლიანი თუ ოთხბორბლიანი ეტლი,რომელთა ტიპებიც გავრცელდა რომის იმპერიაში. მათ უყვარდათ ლუდის მსგავსი სასმელები და ღვინო. ისინი აკეთებდნენ კასრებს,სატლებს და ჭებს. ისინი იყვნენ უნაგირების შესანიშნავი ოსტატები,აკეთებდნენ ნალებს,მათი მეტალურგია მათ აძლევდა სასურველ იარაღებს. მოკლედ კელტები იყვნენ ხელოსანთა ხალხი. 

ბერძნებთან ვაჭრობის დამყარებამ მათ ძვ.წ.მე-3 საუკუნეში გააცნო მონეტა და მათ მიბაძეს ბერძენთა ფულს და შემდეგ მათ შეცვალეს სიმბოლოები და დაუახლოვეს ისინი თავის საყვარელ ორნამენტულ მოტივებს.  


კელტების გამძლეობა და სიმდგრადე: 

რომაელების მიერ დამორჩილებულმა კელტებმა მიიღეს რომაული ცივილიზაცია //ძირითადად ქალაქებში//, თუმცა შეინარჩუნეს თავისი ორიგინალობის წილი- რომაულ პანთეონთან ასიმილირებული ტრადიციული კულტები,გვიან რომაულ ხანამდე შეინარჩუნეს ზოგი ენობრივი თავისებურება, მათ ხმელთაშუა ზღვის სამყაროს გადასცეს კელტთა ქვეყნის მიერ მოგონილი ტექნიკა. მათ აქტიური მონაწილეობა მიიღეს ეკონომიკურ ცხოვრებაში.

მაგრამ სხვა ხალხების ზეწოლით კელტებმა უკან დაიხიეს და მათ თავი შეაფარეს ფრანგულ ბრეტანს,უელსს,შოტლანდიას  და ყველაზე მეტად ირლანდიას რომელსაც ვერ შეეხო რომი და სადაც კელტური ცივილიზაცია ცოცხალი თუ,სულ მცირე,ხელუხლებელი დარჩა.
   
ირლანდია ანტიკური ხანიდან მოყოლებული მთლიანად ბრიტანულ არქიპელაგთან ერთად ითვლებოდა დრუიდული სიბრძნის ქვეყნად. ირლანდიას ჰქონდა კელტური სტრუქტურები და მან შეინარჩუნა ისინი//დაყოფა ტომებად და კლანებად,კლიენტელა,და ბოლოს დრუიდი რომელმაც ქრისტიანობის წინსვლასთან ერთად ადგილი დაუთმო ბარდს//.

მეხუთე საუკუნეში გაქრისტიანებამ წმინდა პატრიკის მიერ გზა გაუხსნა ორიგინალურ ქრისტიანობას რომელსაც საკმაოდ გაუჭირდა დრუიდთა დამარცხება მაგრამ რომელიც დამკვიდრდა კელტურ სამყაროში. სამონასტრო კლანის ბელადად გადაქცეული აბატი მიმდევრებს ხშირად ნახულობდა იმავე კლანში სადაც ნახულობდა მისი წინამორბედიც. მას ჰქონდა მნიშვნელოვანი ავტორიტეტი რომელთანაც შედარებით ნაკლები წონა ჰქონდა ეპისკოპოსს. მონასტრები ხისგან იყო ნაგები საუკეთესო კელტური ტექნიკით. კელტი ბერების ტონზურა იყო ნახევარმთვარის ფორმის,ყურიდან ყურამდე და კონტინენტის ხალხის თქმით ეს იყო დრუიდული ტონზურა. ერუდიტი ბერები გადაწერდნენ და შესანიშნავად ასურათებდნენ ხელნაწერებს და მინიატურების ორნამენტები ჰგავდნენ როგორც კელტურ მონეტებს ისე ბერობის მიერ მოტანილ აღმოსავლურ მოტივებს. კელტები იყვნენ დაუღალავი მოციქულები და მოგზაურები რომლებიც წავიდნენ კონტინენტის მოსაქცევად. მათ შორის იყვნენ წმინდა ბრენდანი და მისი თანამგზავრები და ყველაზე მეტად წმინდა კოლომბანი რომლის მიერ დაარსებული მონასტრებიც //ლუქსეილი,ბობიო// იქცნენ ქრისტიანობის მნიშვნელოვან კერებად.

არმორიკის კელტურმა მოსახლეობამ ამავე დროს მიიღო ბრიტანეთის კუნძულებიდამ გაქცეული კელტები.

ენები. ძვ.წ, მეორე და პირველ ათასწლეულში კელტი ხალხების გავრცელებასთან ერთად კელტური ენა გავრცელდა მთელს დასავლეთ ევროპაში,მან შეაღწია ესპანეთში//კელტიბერები//,მცირე აზიაში//გალატები//,ირლანდიაში და შოტლანდიაში. ძველი კელტური დაკავშირებული იყო იტალიურთან და ფიქრობენ რომ ისინი ქმნიდნენ ერთ ენას.

 კელტურ ენებს ტრადიციულად ყოფენ ორ ჯგუფად. პირველია კონტინენტური კელტური,გალური. მეორე აერთიანებს დიალექტთა ორ ტიპს. ერთის მხრივ გელური,რომელიც მოიცავს ირლანდიურს,შოტლანდიის გელურს და მანქსს. მეორე მხრივაა ბრიტონული,რომელსაც ეკუთვნიან ბრეტონული,გალური და კორნიული. კორნიული და მანქსი დღეს მკვდარი ენებია. სხვებს კიდევ იყენებს დაახლოებით 1,5 მილიონი ადამიანი. ბრეტონული ლა მანშის იქიდან მეხუთე-მეშვიდე საუკუნეებში მოიტანეს არმორიკის კოლონიზატორებმა. არმორიკაში მაშინ ალბათ ისევ ლაპარაკობდნენ გალურად.

ლიტერატურა. კელტური ტრადიცია იცნობს ლეთარგიის ხანგრძლივ პერიოდებს და უეცარ განახლებებს. საფუძვლები გაქრისტიანებით მიდის გელურ ეპოპეამდე //მაბინოგიონ,ულსტერის ციკლი,არტურის ციკლი//,მაშინ როდესაც ტრისტანის მითი მთელი ევროპისთვის ნიშნავს სიყვარულისა და თავაზიანობის, ზრდილობის //კურტუაზია// კავშირის გაჩენას. პირველი კელტური აღორძინებაა მე-17 საუკუნეში ინგლისურ არეში. ეს იქნება ღვაწლი ერუდიტებისა სწორედ იმ დროს როდესაც ჩნდებიან ავტონომიები//ირლანდია,
შოტლანდია,კორნველი.მაგრამ კელტი მწერლები// უაილდი, სინგი, იატსი, ჯოისი თუ მაკ დიარმიდი// წარმატებით წერენ ინგლისურადაც. 


ბრეტანში ხალხური შემოქმედების ხელახალი აღმოჩენის შემდეგ მეოცე საუკუნის კელტურ აღორძინებას უძღვებიან ინტელექტუალები და განსაკუთრებით აქტიური ლიტერატურული ჟურნალები.

Avec l'expansion des peuples celtes au cours du II^e et du I^er millénaire av. J.-C., le celtique connut une large diffusion dans toute l'Europe de l'Ouest et pénétra en Espagne (Celtibères), en Turquie (Galates) et jusqu'en Irlande et en Écosse. Il y avait de tels liens entre le vieux celtique et l'italique qu'on a pensé que, vers la fin du II^e millénaire avant J.-C., ils formaient une langue unique.

Le celtique s'est subdivisé en plusieurs idiomes, qu'on répartit traditionnellement en deux groupes : le premier est formé par le celtique continental, ou gaulois ; le second rassemble deux types de dialectes : d'une part le gaélique, qui comprend l'irlandais, le gaélique d'Écosse et le manx ; d'autre part le brittonique, auquel appartiennent le breton, le gallois et le cornique. Le cornique et le manx sont aujourd'hui éteints, les autres langues sont encore utilisées par près d'un million et demi de personnes. Le breton a été apporté (entre le V^e et le VII^e s.) par des peuplades d'outre-Manche qui colonisèrent l'Armorique, où le gaulois était peut-être encore parlé.

2. Littérature

Littérairement, la tradition celtique a connu de longues périodes de léthargie et de brusques renouveaux. Les fondements débouchent, à travers la christianisation, sur l'épopée gaélique (Mabinogion, cycle d'Ulster, cycle d'Arthur), tandis que le mythe de Tristan cristallise pour toute l'Europe la naissance du lien d'amour et de courtoisie. La première résurrection celtique sera, au XVII^e siècle, dans le domaine anglais, l'œuvre d'érudits au moment même où disparaissent les autonomies (Écosse, Irlande, Cornouailles). Mais les créateurs celtes continueront à tenter de s'imposer en anglais, avec succès d'ailleurs comme en témoignent Wilde, Synge, Yeats, Joyce ou McDiarmid.

En Bretagne, après la redécouverte du folklore populaire, la renaissance celtique du XX^e siècle est l'œuvre des intellectuels et de revues littéraires particulièrement actives.

 rticle Larousse

Imprimer Envoyer par e-mail

Celtes

Ensemble de peuples de même civilisation et parlant une langue de la famille indo-européenne, qui occupèrent une partie de l'Europe ancienne.

Introduction

Il existait un certain flottement dans les mots employés pour les désigner dans l'Antiquité. Ils se disaient Celtes, mais les Romains les appelaient Galli (Gaulois) dans leur ensemble. À ces deux noms s'apparente la variante Galates, devenue propre aux Celtes établis en Asie. Il semble qu'il faille voir là trois formes d'un même nom. Selon Henri Hubert, le nom des Celtes viendrait d'une tribu de race royale qui aurait imposé un moment sa prépondérance.

   Les Celtes avaient non pas une unité ethnique véritable, mais une unité de civilisation. Ils peuvent avoir été ou dolichocéphales ou brachycéphales. On les reconnaissait à l'apparence qu'ils se donnaient volontairement – leurs cheveux teints ou décolorés avec du savon (une de leurs inventions), leurs braies, parfois leurs tatouages – et aussi par leurs langues, voisines les unes des autres et apparentées à celles d'Italie (groupe linguistique italo-celte). L'appartenance au groupe n'était pas toujours rigoureuse. Ainsi, les Belges étaient des Gaulois, tout en se disant peuple germanique. Les Goïdels qui envahirent l'Irlande, Celtes de civilisation, ne sont pas reconnus comme des Celtes. Il faut signaler enfin les dénominations de Celto-Ligures et de Celtibères, en usage chez les Anciens.

Origines et migrations

L'habitat primitif des Celtes se situe, au II^e millénaire avant J.-C., dans la moitié sud de l'Allemagne occidentale, soit près des bouches du Rhin (Goïdels), soit plutôt sur le haut Danube. De là, leurs migrations les mènent dans diverses contrées, du moins si l'on se refuse à prendre en considération l'hypothèse récente de J. Graham Clark, qui conteste ces théories relatives aux mouvements migratoires, considérant que l'hypothèse de la migration n'est qu'une explication a posteriori d'une simple propagation d'influences civilisatrices, dues à des rapports commerciaux.

   Le groupe des Goïdels, linguistiquement différencié, gagne les îles Britanniques dès le II^e millénaire avant J.-C. Il y introduit la civilisation des round barrows, avec tombeaux et vases caractéristiques.

   Au I^er millénaire avant J.-C., des influences étrangères pénètrent le monde celte. L'invasion cimmérienne du VIII^e s. avant J.-C. lui fait connaître la métallurgie du fer, l'épée longue et une technique d'équitation perfectionnée. On peut penser qu'il en résulte la constitution d'une aristocratie de chevaliers. Alors commencent les grandes migrations à travers l'Europe continentale. Organisés en vastes tribus, ou peuples, les Celtes se déplacent vers des contrées plus méridionales, où ils trouvent des espaces peu peuplés. Parfois les tribus se dédoublent (Bituriges du Berry et Bituriges Vivisques du Vivarais) ; souvent elles s'entremêlent avec les populations antérieurement installées ou se les asservissent. Aucune coordination dans ces mouvements : les tribus sont strictement indépendantes, mais des motivations semblables doivent les mener dans des directions analogues. La poussée probable des peuples germaniques et les modifications climatiques les attirent vers les régions plus tempérées.

   La Gaule septentrionale a été occupée très tôt : les infiltrations successives ont commencé avant 1000 avant J.-C., et, dès les alentours de 900, certains sont allés jusqu'en Ibérie. Au VI^e s. avant J.-C., ces Gaulois sont en rapports commerciaux avec les Grecs de Provence par la vallée du Rhône. Au V^e s. avant J.-C., la civilisation de La Tène (qui succède à celle de Hallstatt), typiquement celtique, se constitue dans la haute vallée du Rhône. Elle se caractérise par la fin des tumulus, qui avaient été édifiés en si grand nombre dans l'est de la Gaule, et par l'adoption de modes étrangères venant du sud : influence des Grecs, pénétrant aussi bien par le Danube que par Marseille, influence étrusque, influence iranienne. C'est qu'à cette époque correspond le grand étalement celtique en Europe.

   En Gaule, le peuplement se précise dans la partie méridionale et occidentale, où Armoricains, Aquitains et Ligures ont dû résister. Au IV^e s. avant J.-C., à peu près aucune région de la Gaule n'échappe à l'invasion. Marseille est attaquée vers 400 avant J.-C. Débarqués après les Goïdels, puis les Pictes et enfin les Bretons, les Belges contribuent à leur tour à la celtisation des îles Britanniques. La Bretagne française est l'objet d'une controverse : celtisée de nouveau par une invasion de Bretons insulaires au V^e s. après J.-C., fut-elle ou non pénétrée profondément par l'ancienne vague ? À partir du VI^e s. avant J.-C., les Celtes se sont installés au cœur de la péninsule Ibérique, entre les Ibères et les Tartessiens, et plus ou moins mêlés à ceux-ci peut-être. Des Celtes de Gaule arrivés vers le IV^e s. avant J.-C. peuvent avoir donné naissance à ceux que les Anciens ont appelés Celtibères, dont il est difficile de dire si ce sont des Celtes mêlés d'Ibères ou seulement les Celtes d'Ibérie, à moins même que les Celtibères ne soient seulement des Ibères !

   L'Europe centrale, elle, a dû être le lieu de combats entre Germains et Celtes. Le peuple des Boïens, au milieu du I^er millénaire avant J.-C., gagne la Bohême, à laquelle il donne son nom et où se multiplient les oppida caractéristiques. Ces Boïens sont en relation commerciale avec la Gaule et même les Grecs de Marseille. Les Marcomans (Germains) les chassent à la fin du I^er s. avant J.-C.

   Le Norique est celtisé par les Taurisques, venus au III^e s. avant J.-C., puis par les Boïens, venus par la vallée du Tessin. Milan est leur plus ancien établissement, face à Bologne, fief des Étrusques, qui finit par céder sous leurs assauts répétés. À la fin du IV^e s. avant J.-C., les Celtes infligent sur l'Allia un désastre aux Romains et envahissent à plusieurs reprises le Latium. Leurs établissements de Cisalpine témoignent d'un enrichissement dû peut-être au butin procuré par leurs raids.

   En effet, si l'expansion lente de la zone d'habitat celte se poursuit notamment vers l'est, où les Celtes finissent par gagner l'Asie (Galatie) après s'être installés sur les bords de la mer Noire et s'être fait arrêter en Thrace par Alexandre le Grand (335 avant J.-C.), sans compter leur installation sur les bords de la Vistule, l'occupation territoriale fait place, à partir des III^e-II^e s. avant J.-C., à de grandes chevauchées guerrières qui les emmènent à travers l'Italie ou la péninsule balkanique : après avoir terrorisé Rome, ils déferlent sur la Grèce et arrivent en masse jusqu'à Delphes (279 avant J.-C.), où, selon une interprétation récente des plus audacieuses, ils seraient venus dans un but religieux. Ils utilisent alors le char de guerre, qui est une de leurs originalités et dans lequel les chefs se font ensevelir. Malgré son éparpillement, la civilisation celtique garde son unité : de l'Irlande au pays galate, ce sont les mêmes bijoux stylisés, les mêmes armes, les mêmes festins pantagruéliques. L'art hellénistique, pour sa part, trouve dans le redoutable guerrier gaulois un heureux thème de sculpture. Mais ces Celtes sont dispersés, ces tribus sont indépendantes : il ne se constitue pas d'empire cohérent, et, pris entre la poussée germanique et celle de Rome, les Celtes sont destinés à se trouver, pour la plus grande partie, soumis à la domination romaine. L'histoire de la Gaule représente le principal chapitre du récit de leur soumission. Seule demeure libre une poussière de royaumes en Irlande.

La civilisation des Celtes de l'Antiquité

La cellule essentielle est la tribu, qui prétend descendre d'un ancêtre commun et groupe un ensemble de familles qui vit dans les mêmes lieux ; la tribu se soumet à un chef, un roi, qui n'est autre que le maître d'une puissante famille, dans laquelle le pouvoir se perpétue. Cela, sauf s'il y a conflit avec d'autres familles puissantes qui ont soit des prétentions au pouvoir monarchique, soit le désir de partager le pouvoir dans un cadre oligarchique : c'est ce qui fait à peu près disparaître la royauté dans la Gaule du temps de César, où siègent des assemblées politiques d'hommes libres. Entre tribus, la rivalité et la méfiance règnent. Portés aux palabres, les Celtes envoient beaucoup d'ambassades, qui pratiquent habilement la duplicité et le chantage pour préparer la voie aux expéditions militaires. À l'intérieur de la tribu, le régime de la clientèle lie l'inférieur à son supérieur dans la hiérarchie sociale, sous les armes comme dans la vie civile.

   La tribu est très attachée à son terroir, et la propriété est en partie collective. Les villages se dispersent, reliés par des chemins à disposition rayonnante entre eux et à l'oppidum, place forte, à la fois forteresse-refuge pour la guerre et lieu de rencontre épisodique. Les oppida se multiplient surtout à partir du II^e s. avant J.-C., en raison des luttes entre cités et de la menace des peuples voisins (Germains). À l'abri de leurs murailles de pierres renforcées d'une charpente interne de bois (murus gallicus), il s'établit peu à peu des agglomérations permanentes artisanales et commerçantes. L'oppidum de Clickhimin, exploré récemment dans les îles Shetland et occupé par des Celtes du IV^e au I^er s. avant J.-C., comporte des habitations à étages, à pans de bois, adossées à la paroi intérieure du rempart. Cela correspond aux descriptions des récits épiques, qui ajoutent que les constructions étaient ornées de crânes de bêtes. Des têtes humaines peuvent aussi servir de décor…, car la guerre primitive des Celtes est considérée comme une chasse aux têtes. On coupe les têtes des ennemis tués et on les cloue au mur ou sur les poutres, ou bien encore on les expose dans des niches appropriées (oppidum de Roquepertuse). On les conserve dans de l'huile de cèdre, car l'âme de l'ennemi mort demeure en son chef. De ces têtes coupées, qui se retrouvent dans l'art plastique (sculptures d'Entremont), il n'est plus question au temps de César.

Les guerriers

L'art de la guerre était fort en honneur chez les Celtes : l'armée se recrutait comme dans la féodalité médiévale, chacun faisant appel à ses parents et à ses fidèles. Les nobles combattaient à cheval, sur des montures qui furent les premières à être ferrées. On employait aussi le char, peut-être armé de faux : les chefs se faisaient inhumer en armes sur leurs chars de guerre. Bien que pourvus de boucliers ornés d'emblèmes, les guerriers se battaient volontiers à peu près nus. Ils employaient la grande épée, ou glaive, et le javelot, se coiffaient de casques métalliques qui, contrairement à la tradition, étaient loin d'être toujours ornés de cornes, sonnaient le combat au moyen d'une trompette à tête d'animal (carnyx) et lançaient sur l'ennemi des chiens armés d'une cuirasse de pointes. Après le combat, le partage du butin était l'occasion de banquets qui leur ont valu la réputation d'ivrognes invétérés. Quand ils n'étaient pas en guerre, les Celtes s'engageaient comme mercenaires, et on les appréciait dans les pays méditerranéens. Ils ont laissé la trace de leur présence jusqu'en Égypte lagide, où ils s'hellénisèrent.

Les druides et la religion

Apparu tardivement (II^e s. avant J.-C.), le clergé des druides s'est distingué par son autorité en matière civile, sa science ésotérique et sa croyance en la puissance de l'au-delà, qui l'a fait, dès l'Antiquité, comparer aux pythagoriciens. Il représentait la seule autorité supratribale, ce qui lui donnait le pouvoir d'arbitrage entre tribus : les druides ont été hostiles à l'effusion du sang, de même qu'ils ont dû contribuer à épurer la religion d'une tradition de rites sanglants. Auprès de chaque chef se trouvait un druide-conseil, et la jeune noblesse s'éduquait au contact de ce clergé instruit ; le monde celte lui doit sans doute l'attachement à ses vertus morales guerrières.

   Les druides se transmettaient oralement leur savoir, qu'ils entouraient de mystère, le confiant seulement à une minorité, une élite. L'influence acquise tant par cette autorité culturelle que par les pratiques de la religion (divination) sur l'aristocratie des chefs celtes valut au druidisme l'hostilité de Rome, qui voyait en lui le gardien du nationalisme celte. Très organisés, les druides avaient des réunions annuelles à un échelon plus que régional, et ils y élisaient les plus éminents d'entre eux. La forêt des Carnutes (Orléanais) et l'île de Mona (Anglesey) furent de célèbres lieux d'assemblée. Les druides ont utilisé à leur profit les monuments mégalithiques, à tel point qu'on les avait d'abord attribués à leur époque. Sépultures impressionnantes de l'âge préhistorique, dolmens et allées couvertes devinrent ainsi des lieux sacrés des Celtes. En général, les sanctuaires étaient de simples lieux de réunion dans les clairières des forêts ou sous un grand arbre, sans être représentés par des édifices.

   Les cogitations mythologiques et cosmogoniques des druides ont enrichi la religion celtique en se superposant à des éléments antérieurs, disparates, réunis au cours de la période de Hallstatt. Il en est résulté une religion pourvue de traits communs à l'ensemble du celtisme, mais aussi d'une vaste variété de dieux locaux. Sous le nom unique de Teutatès, « dieu de la tribu », se cachent des divinités diverses. De ce panthéon dispersé se détachent quelques silhouettes originales et familières : Rhiannon-Epona, déesse-jument, ou le dieu au maillet, ou Cernunnos, divinité cornue, silhouettes conservées par la statuaire d'époque romaine, car les idoles celtiques étaient de bois. Le caractère exact des divinités est assez insaisissable et controversé. Les Anciens avaient, les premiers, cherché des assimilations au panthéon gréco-romain, mais sans prendre garde à la mythologie druidique, peut-être trop secrète. On arrive aujourd'hui à entrevoir les mythes à l'état de survivances dans certaines cérémonies du folklore français. Mais le domaine gaulois semble avoir eu une mythologie peu riche. Au contraire, les récits irlandais et gallois du Moyen Âge se font l'écho d'une foule de mythes antiques, malgré les déformations inspirées par le christianisme et le recul du temps. Récemment, J. Markale s'est essayé à déchiffrer ces textes pour en extraire les éléments anciens, puis pour séparer le mythe du contexte historique original. Ici, nous nous éloignons de la religion pour aborder un art d'enjoliver le passé, assez propre aux Celtes et qui a inspiré à leurs poètes des œuvres qui cachent sous des symboles les épisodes violents d'une histoire réelle – inondations, migrations, invasions et avatars politiques –, enjolivent les catastrophes et héroïsent les guerriers du passé. C'est là le travail d'une civilisation de bavards, de mystiques, de rêveurs, dont les entreprises guerrières ont souvent échoué, mais qui s'en sont consolés en les narrant plus tard comme des succès.
________________________
Les Gaulois étaient des coupeurs de têtes

Bibracte. C’est le nom que Jules César donne à sa victoire en 58 avant J.C sur les Helvètes qui voulaient migrer vers le Sud-Ouest de la Gaule (De Bello Gallico I, 12-14). Il les refoula de la rive gauche de la Saône pour les renvoyer dans leur territoire, après une bataille qui aurait eu lieu plutôt à Montmort situé à 25 km de Mont Beuvray. C’est dans cette dernière commune du même Morvan, en Bourgogne, qu’est localisé désormais l’antique oppidum de la capitale des Eduens, un peuple celte qui s’était surtout développé au I^e siècle avant notre ère avant de s’associer aux Romains: elle avait pour nom Bibracte justement et avait 10 000 habitants. Les archéologues n’en finissent pas d’exhumer des trois tertres qui entourent ce chantier perpétuel - qui a reçu il y a quatre ans le label «grand site de France»- et son prestigieux musée éponyme, des trésors d’information sur leurs ancêtres les Gaulois, leurs mœurs, leurs coutumes guerrières et les symboles de leurs croyances païennes.

La différence de leur paganisme avec celui des Hellènes et des Romains résidait en leur conception de la mythologie divine: leurs dieux ne ressemblaient pas aux humains. Bélisama, Clavariatis, Bélénos (protecteur entre autres de la forêt lausannoise de Sauvabelin…), Vindonnus (un Apollon moustachu…), Luxovius qui fit jaillir les sources thermales de Luxeuil ou la déesse Naria que les Helvètes invoquaient pour décupler leur courage guerrier, étaient autant d’idoles informes. Donc pas des modèles artistiques. Pourtant, les savants ont observé sur divers objets (monnaies, bijoux, statues en pierre ou en bois - comme un fameux buste en chêne de l’an 50 av. J.-C., déniché dans un fossé près d’Yverdon) des représentations du corps humain curieusement focalisées, pour la plupart, sur la tête. Cette interrogation, à la fois historique, sociologique et artistique a inspiré aux muséographes de Bibracte une expo thématique itinérante qui fait une escale de quatre mois à Lausanne, dans les quatre étages de l’Espace Arlaud*. Ce ne sont que pendeloques ou poignards anthropomorphes; miroirs en bronze, faciès gravés sur des deniers; masques, casques en métal précieux, etc. Plus une impressionnante collection de crânes authentiques, les uns perforés par un clou en fer, d’autres artistement trépanés à la scie ou dont on a méticuleusement découpé la face osseuse…

Cette exposition maillée d’énigmes est balisée par des panneaux explicatifs se référant à des témoignages de mémorialistes grecs et romains. Tous conviennent que les Gaulois, du I^e au III^e siècle, avaient coutume de prélever sur le champ de bataille les têtes de leurs ennemis. Diodore, l’Hellène de Sicile: «Ils coupent les crânes et les attachent au cou de leurs chevaux. Après les avoir enduits d’huile de cèdre, ils les gardent avec soin dans un coffre à provision et ils les montrent aux étrangers…» Tite-Live, l’immense Latin de Padoue, en son Histoire romaine, décrit le sort qui fut réservé par des Celtes boïens à la tête tranchée d’un général Postumius, qu’ils venaient de vaincre: «Après l’avoir nettoyée, comme c’est la coutume chez eux, ils l’incrustèrent d’or.»

Trophées médiumniques

Il y a 45 ans, le beau poète normand Max-Pol Fouchet (1913-1980), qui fut aussi un grand historien d’art, avait trouvé une explication très inspirée à ces décollations systématiques que nos classiques «civilisés» jugeaient barbares ou du moins surprenantes: «Les Gaulois, nos ancêtres savaient d’expérience naturelle que le plus court chemin d’un point à un autre n’est pas la ligne droite mais le songe. Leur premier songe était que la vie se poursuivait après la mort. Elle durait justement dans le crâne, réceptacle précieux. Leurs rites de décapitation, loin d’y contredire ou de témoigner d’une obtuse barbarie, attestaient la confiance de leur civilisation dans l’invisible. Ainsi les Celtes emportaient-ils souvent avec eux la tête d’un guerrier valeureux et attendaient d’elle, au cours de leurs expéditions, des conseils.»

Les techniques

Politiquement et militairement, l'histoire des Celtes est médiocrement reluisante. Ceux-ci n'ont pas su s'unir, ni constituer un empire, ni opposer à l'adversaire romain une résistance séculaire. En revanche, dans leurs activités quotidiennes et pacifiques, ils se sont montrés d'étonnants techniciens. Vivant dans et par la forêt, contrairement aux peuples méditerranéens, ils n'ont guère utilisé la pierre, mais ils ont tiré grand parti du bois, soit comme matériau, soit comme combustible (métallurgie). Déjà, les sépultures de La Tène recèlent un mobilier funéraire métallique abondant : le torque, collier interrompu et boulé, le casque, la très grande épée, le bouclier. Progressivement, les Celtes sont passés du bronze au fer, dont ils ont propagé la technique, rapportée d'Orient. Ils fabriquaient des cottes de mailles, des chenets, des fers à cheval, des éperons, toutes choses pratiquement inconnues hors de chez eux. Ils utilisaient des procédés de décor du métal : émaillerie, étamage, dorure, argenture, gravure à l'eau-forte. Charrons, ils furent les créateurs de la charrue à roues (carruca) et de divers véhicules à deux ou à quatre roues, dont les types furent adoptés dans l'Empire romain. Buveurs de cervoise et d'autres boissons apparentées à la bière et à l'hydromel, très amateurs de vins, ils inventèrent la tonnellerie et firent des seaux et des puits de bois suivant la même technique. Ils ont excellé dans la sellerie, la cordonnerie, le matelassage. Leur métallurgie leur procurait tout l'outillage voulu, et ils apparaissent ainsi comme un peuple d'artisans. Aussi, quand les relations commerciales avec les Grecs, sur la vallée du Danube et par Marseille, leur firent, au III^e s. avant J.-C., découvrir l'usage de la monnaie, ils ne tardèrent pas à copier celle des Grecs, dont ils déformèrent progressivement les symboles pour les rapprocher de leurs motifs ornementaux favoris.

Persistance des Celtes

Soumis à Rome, les Celtes ont adopté la civilisation romaine, principalement dans les villes, tout en conservant leur part d'originalité : cultes traditionnels assimilés au panthéon romain, survivances linguistiques jusqu'au Bas-Empire, communication au monde méditerranéen des techniques inventées en pays celte, part considérable prise à l'activité économique. Mais ils se sont aussi regroupés dans les « finistères » de l'Europe occidentale, où ils ont reflué, poussés par d'autres peuples : Bretagne française, pays de Galles, Écosse et surtout Irlande, qui n'a jamais été touchée par Rome et où la civilisation celtique a pu demeurer vivace, sinon tout à fait intacte, pendant le Moyen Âge, après que ce pays eut été, dès l'Antiquité, avec l'archipel britannique dans son ensemble, considéré comme le pays par excellence de la sagesse druidique. L'Irlande possédait alors les structures celtes, qu'elle conserva ensuite : la division en tribus et clans, la clientèle, enfin le druide, qui laissa sa place au barde avec les progrès du christianisme.

   L'évangélisation par saint Patrick, au V^e s., allait ouvrir la voie à une chrétienté originale, qui eut un certain mal à vaincre les druides, mais qui s'installa dans le monde celtique : l'abbé, devenu le chef d'un clan monastique, se recrutait souvent dans le même clan que son prédécesseur. On lui accordait une autorité considérable, auprès de laquelle l'évêque avait peu de poids. Les monastères étaient bâtis en pans de bois, dans la meilleure tradition technique celte. La tonsure des moines celtes était en demi-lune, d'oreille à oreille : les gens du continent lui reprochaient d'être une tonsure druidique ! Érudits, ces moines copièrent d'admirables manuscrits, comme le Livre de Kells (VII^e s.), dont les miniatures à entrelacs évoquent à la fois les stylisations des monnaies gauloises et une manière orientalisante introduite avec le monachisme lui-même. Enfin, ce furent des apôtres actifs et voyageurs qui allèrent évangéliser le continent : parmi eux, saint Brendan et ses compagnons, et surtout saint Colomban, dont les fondations monastiques (Luxeuil, Bobbio) devinrent des foyers de christianisme fervent.

   La population celte d'Armorique reçut vers le même temps un contingent de fuyards de Bretagne insulaire, « formant le mélange le plus celtique qu'il soit possible de concevoir » (A. Rivoallan).

   Pour en savoir plus, voir l'article celtique [LINGUISTIQUE].