Posted by: burusi | 21/09/2009
კიტა აბაშიძე (1861 -1915)
ვაჟა-ფშაველა – Vazha-Pshavela (1861 -1915)
წინა ეტიუდებში საკმაოდ გამოვარკვიეთ, რომ ოთხმოციან წლებში რეალურმა ლიტერატურამ ჩვენში ფერი იცვალა. ამ ხანაში ილია ჭავჭავაძემ ,,განდეგილის» სახით მოგვცა უდიდებულესი და უფრო მომწიფებული ნიმუში რეალურის ნაწარმოებისა, რომელშიაც უკვე ახალი ელემენტები სჩანდა.
ამავე ხანში ,,მთიელთა“ ლიტერატურა დაიბადა, რომლის ტონის
მიმცემი ისევ ილიას ნაწარმოები შეიქმნა. ,,მთიელთა» მწერლობამ შემოიღო ჩვენში ნეორომანტიზმი და სიმბოლიზმი. ნეორომანტიზმი ალ. ყაზბეგმა
განავითარა; სიმბოლიზმის საუკეთესო წარმომადგენელი, როგორც პროზაში, ისე პოეზიაში ვაჟა-ფშაველაა. ხელოვნური თხზულების მიმართულება უწინარეს ყოვლისა იმაში გამოიხატება, თუ როგორ უყურებს ესა თუ ის მწერალი, ამა თუ იმ მიმართულების შემქნელი და გამომსახველი, მწერლის დამოკიდებულებას ქვეყნიერებასთან, მგოსნის კავშირს მსოფლიოსთან, ხელოვანის ურთიერთობას ცხოვრებასა და მის მრავალფეროვან მოვლენასთან.
ამაზეა დამოკიდებული მთელი ესთეტიკური ფილოსოფია ამათუ იმ ლიტერატურულის მიმართულებისა.
ამ საგნებს სხვაგვარად ეპყრობოდა რომანტიკოსი პოეტი და სულ სხვაგვარად რეალისტი და ნატურალისტი. სხვაგვარი შეხედულება აქვს მათ შესახებ სიმბოლისტს.
სიმბოლიზმი ლიტერატურაში გამოიწვია რეაქციამ გადაჭარბებულის ნატურალიზმის წინააღმდეგ. სიმბოლიზმმა იგივე როლი შეასრულა მწერლობის მსვლელობასა და განვითარებაში, რაც თავის დროზე რეალიზმმა, როცა რომანტიზმს შეებრძოლა და, კარგა ხნის დავის შემდეგ, მისი ადგილი დაიჭირა.
ჩვენ უკვე კარგად ვიცით და კიდევ გავიხსენოთ, რომ რეალიზმი ეტანებოდა სინამდვილის გამოხატვას. ,,შეუფერავი სინამდვილის» დასურათებას, როგორც გ. წერეთელი ამბობდა. უბრალო, ყოველდღიური, ჩვეულებრივი მოვლენა მიაჩნდა საყურადღებოდ, რაკი, მისი აზრით, მარტო ეს შეადგენდა ცხოვრების საინტერესო მხარეს და რაკი მარტო ამგვარ მოვლენას აზის ხოლმე სინამდვილის წარუხოცელი ბეჭედი. ამის შედეგი იყო ის, რომ ცხოვრების ზედაპირის დახატვას სცდილობდა ,,შეუფერავი სინამდვილის» მოტრფიალე მწერალი და ამგვარად დიად მოვლენას ცხოვრებისას აქუცმაცებდა და აწვრილმანებდა.
ნატურალისტი მწერალი, ერთგვარი საღის რეალიზმის გადაგვარებისა, დეკადანსისა კიდევაც იმას გვიქადაგებდა: მწერალმა ფოტოგრაფის მოვალეობა უნდა იკისროს და ფოტოგრაფიულის სინამდვილით უნდა გადმოგვცეს ცხოვრებაო; მწერალმა ცხოვრების წვრილმანი ფაქტების აღნუსხვა უნდა ითავოს და, ამგვარად, ცხოვრების მასალებისა და დოკუმენტების შეკვრა უნდა შეადგენდეს მის მოვალეობასაო. ამიტომ მწერალი მხოლოდ ცივი სარკე უნდა იყოს და თავის პირადობას, თავის ,,მეს» ლაგამი უნდა ამოსდოს, უნდა ყოველგვარად ეცადოს, დამალოს და არ გამოაჩინოს თავის ნაწარმოებში, ე. ი. ყოველი ღონე დასდვას, პირადი სიმპათია-ანტიპათია არ გამოაშკარავოს; პირადი გრძნობები, თავისი სევდა და სიხარული ამა თუ იმ მოვლენის გამო დაფაროს და არ გვაჩვენოსო. ასეთი მწერალი აღიარებდა სასტიკის დეტერმინიზმის ფილოსოფიას: ცხოვრებაში ყოველივე წინადვე განსაზღვრულის კანონიერების ფარგალში სწარმოებს, ყოველივე მოვლენა იმ თავითვე დაკანონებულია, იმთავითვე მომზადებულია სხვადასხვა მიზეზთა ურთიერთობის ზედგავლენის ქვეშე; არ არსებობს არავითარი უხილავი, გინდ მიუწვდომელი და ,,გამოუცნობელი» ძალა, რომელიც განაგებდეს ცხოვრებას: კაცის თავისუფალი ნება ოცნების ნაყოფია, კაცს არა შეუძლია რა, თავისის ნებით იმოქმედოს, ისე, როგორც ჭიანჭველას, რომელსაც უმოწყალოდ ფეხქვეშ სრესთ და ისე, როგორც ლერწამს, რომელსაც ქარი შეუბრალებლად ამსხვრევსო.
ზემოხსენებულ ესთეტიკურ თეორიასა და ფილოსოფიას აქვს თავისი საღი ძარღვი და ძლიერი საფუძველი, მაგრამ მრავალფეროვანი ცხოვრება თავის დღეში ერთ რომელსამე კალაპოტში ვერ მოემწყვდევა და იმიტომაც ცხოვრების დიად მოვლენათა ყოველგვარი ცალმხრივი განმარტება წინააღმდეგობას გამოიწვევს, რეაქციას წარმოშობს.
ამგვარად, ნატურალიზმმა, ამ გადამახინჯებულმა რეალიზმმა, გამოიწვია თავისი უარმყოფელი მიმართულება სიმბოლიზმი. რაღა თქმა უნდა, ცხოვრებაში აღმოჩნდნენ და განვითარდნენ ისეთი პირობები, რომლებმაც ხელი შეუწყეს ახალის ესთეტიურის მოძღვრების დაბადებას.
საფრანგეთის რევოლუციამ მესამე წოდებას მიანიჭა პოლიტიკური და სოციალური უპირატესობა და თითქმის მთელი საუკუნე ევროპის ცხოვრების სადავე მის ხელში იყო; გამეფდა ბურჟუაზია და გააბატონა ცხოვრებაში თავისი პრინციპები, რომლებმაც მალე მოსჭამეს თავისი ხანი, ძალიან სწრაფად მოეკიდათ ხავსი და აჩქარებით განხრწნილების გზას დაადგნენ. მეწვრილმანურმა მორალმა თავი მოაბეზრა ყველას თითქმის დაბადებისთანავე და მისგან შექმნილს ატმოსფეროში ყველაზედ უფრო ეძნელებოდა ცხოვრება და სულისთქმა ხელოვნებასა და ხელოვნობას. ამიტომაც მწარე პროტესტი გამოიწვია სწორედ ამ წრეში ბურჟუაზიულმა, მეწვრილმანურმა მიმართულებამ ცხოვრებისამ. ძველი ირყევა, ახალი კი ჯერ არ დამკვიდრებულა. ყველა გრძნობს, რომ ამნაირი ცხოვრება შეუძლებელია, ყველა კარგად ხედავს, რომ სულ მალე (ისტორიული ,,მალე» განსხვავდება, რასაკვირველია, ყოველდღიურ ,,მალე»-საგან) ამგვარი წესწყობილება უნდა დაეცეს, და, როგორც ყოველთვის, ამგვარ საზოგადოებრივ აზრთა და ფიქრთა რყევის დროს, იბადება ლიტერატურული მიმართულება, რომლის მეთაურები პირადოვნებას უთმობენ უპირველეს ადგილს ხელოვნებაში, ვინაიდან ასეთ დროში არსებობს პირადი აზრი, პირადი გარკვეული პროტესტი, რამდენიმე ნაზგრძნობიერთა და გრძნო¬ბამახვილ არაჩვეულებრივ ადამიანთა და არ არსებობს საზოგადოებრივი მტკიცედ გარკვეული აზრი, რომელსაც შეეძლოს, თავისი დაღი დაასვას ყოველივეს, თავის კალაპოტში მოამწყვდიოს ყოველივე თვალსაჩინო მოვლენა საზოგადოებისა, და ამიტომ, როგორც XIX საუკუნის დამდეგს, ისე მის დამლევს, იბადება ინდივიდუალური ლიტერატურა.
სიმბოლიზმში მრავალი ელემენტია რომანტიზმისა, თუმცა, რასაკვირველია, რეალიზმმაც დააჩნია მას თავისი გავლენა. ამიტომაც არის, რომ ის მიმართულება, რომელიც ევროპაში სიმბოლიზმად არის მონათლული, ორ დიდ ნაკადულს აერთებს: ნეორომანტიკულისა და ნეორეალურის მიმართულების ნაწარმოებს. თვით სიტყვის ეტიმოლოგიური მნიშვნელობა გვაჩვენებს, რომ ნეორომანტიკულს ძველი რომანტიკულისათვის რაღაც ახალი მიუმატებია, ხოლო ნეორეალიზმს ყოფილი რეალიზმი რაღაც ახალით შეუვსია. ცხოვრების დაკვირვება, ცხოვრების დაახლოება, ცხოვრების მეცნიერული შესწავლა, _ეს ის საერთოა, რომელიც დაუმკვიდრებია ამ მიმართულებათ რეალიზმისაგან; ხოლო ცხოვრების მოვლენათა ერთგვარად განმარტება, მწერლის აზრის, გრძნობის, ოცნებისა და წარმოდგენის გვარად მოვლენათა ახსნა და დასურათება, ეს ის საერთო ელემენტია, რომელიც რომანტიზმისაგან აქვთ ნასესხები.
როგორც რომანტიზმმა ერთ დროს, ისე სიმბოლიზმმაც თავისის მხრით, პირველად ყოვლისა ინდივიდუალიზმს, მწერლის პირადობას, მოუპოვა ნაწარმოებში დაკარგული მნიშვნელობა და მწერლის პირად შთაბეჭდილებას, პირად გრძნობებსა და მოსაზრებათ აღუდგინა თავისი კანონიერი ადგილი მისი შემოქმედების ნაყოფში.
სიმბოლისტების აზრით, მწერალი ყურმახვილი, სმენაგაფაქიზებული არსებაა, რომელსაც ესმის ჰარმონიული მუსიკა მსოფლიოსი იქ, სადაც უბრალო მოკვდავი ვერ ხედავს ვერაფერს გარეშე გარეგანის ნაჭუჭისა, რომელიც მის თვალში მარტო უფერულობისა და უარარაობის გამომსახველია. პოეტსაო, ამბობს საუკეთესო წარმომადგენელი სიმბოლიზმისა მეტერლინკი, ,,შეაქვს ჩვეულებრივ ცხოვრების გამოსახვაში რაღაც, რომლის დასახელება საძნელოა და რომელიც მხოლოდ მგოსანთა საიდუმლოს შეადგენს. შეახებს თუ არა ხელოვანი თავის მადლიან ხელს, და ცხოვრებაც გამოგვეცხადება თავისის მრავალფეროვნებითა და სიდიადით, თვალწინ აღგვემართება იგი ცხოვრება უხილავ და გამოუცნობელ ძალთა მონად და მორჩილად, მისი მოვლენანი უსაზღვრო კავშირით არიან შედუღებულნი, მის მიმდინარეობას დარაჯად უდგია დიდებულებით შემოსილი უბედურება. ამგვარად, რომელიმე დაოსტატებული ქიმიკოსი ჭიქაში ჩააწვეთებს ხოლმე რაღაც საიდუმლო წვეთს და წამს წმინდა წყლის მაგიერ გამოგვიჩნდება მთელი მსოფლიო კრისტალებისა, მანამდის კი ჩვენ ჭიქაში არა შეგვიმჩნევია რა, თუ არ წმინდა წყალი.
წმინდა წყალი ჩვეულებრივი, ყოველდღიური ცხოვრებაა. საკმაოა მგოსანმა თავისი შემოქმედის გენიოსობის ფრთა შეახოს ამ ცხოვრებას, და იგი გადაიქცევა მომჯადოებელ და მომხიბვლელ სურათად, რომელიც ღრმა გრძნობებსა და ფიქრებს აუშლის ყოველსავე მაყურებელს. ამგვარად, ხელოვანი თავისებური, ერთგვარი შემოქმედია, ღვთაებრივის ძალით მოსილი არსება, რომელიც უფერულს მრავალფეროვნადა ჰქმნის და მარტივს ართულებს, უმნიშვნელოს ღრმა აზრს და ღრმა სულს უდგამს.
აქედან ცხადია, რომ მწერლის იარაღი, მწერლის ენა, მისი ლექსიკონი უფრო მდიდარია და განვითარებული, ვიდრე ის მშრალი და ცივი ლექსიკონი, რომლითაც სარგებლობს კაცობრიობის უმეტესობა.
სიტყვის მხატვრული, მისი ,,გამომხატველობითი» ძალა ბევრად უფრი დაბლა სდგას მის მუსიკალურ, გრძნობათა აღმძვრელ ძალზედ. ამიტომაც პოეტი უნდა სცდილობდესო, ამბობენ სიმბოლისტები, ისეთი კომბინაცია მოახდინოს რითმისა და რიტმისა, ისეთი წყობილება იხმაროს სიტყვებისა, იმგვარად შეაქსოვოს და შეუხამოს სიტყვები ერთიმეორეს, რომ იგივე გრძნობები აღგვიძრას, რაც მუსიკამაო. ამ თეორიის უკიდურესი გამომსახველია ის სიმბოლური პოეზიის სახელმძღვანელო ლექსი, რომელიც ფრანგ პოეტმა რემბომ მოგვცა. აქ, ამ უცნაურ ლექსში ანბანის ,,გრძნობათა აღმძვრელი», ანბანის მუსიკალური მნიშვნელობაა განმარტებული: ა – შავის გრძნობას აღგვიძრავს, ე – თეთრისას, ი – წითლისას (ჯიგრის, სისხლის ფერისას), ო – ცისფერისას. როცა ესა და ეს ხმოვანი ასო გვესმის, მაშინ ჩვენ თვალწინ მისი შესაბამი ფერი გვეხატვისო. რასაკვირველია, თუკი მწერალი განსაკუთრებული არსებაა, რომლის ხუთი გრძნობა უფრო მახვილია, ვიდრე ჩვეულებრივის კაცისა, და რომლის გრძნობიერება მრავალმხრივია, რომელიც მეექვსე გრძნობითაც კი არის აღჭურვილი, ვინაიდან წინათგრძნობა განვითარებული აქვს -რასაკვირველია, ამგვარს მწერალს ჩვეულებრივ, ყოველდღიურ მოვლენათა შორის ,,გამოუცნობელის», ,,მიუწვდომელის», ,,იდუმალის» ძალის განხორციელება ეჩვენება და ეს საიდუმლოება ყოველის მხრით ეცხადება. ამგვარად, მისთვის ჩვეულებრივი მოვლენა სიმბოლოდ ხდება, ცხოვრების იდუმალ ძალის გამომსახველ ნიშნად.
ზემოხსენებული მეტერლინკი ამნაირად გვესაუბრება თავის შესანიშნავ ,,მშვიდთა საუნჯეში», რომელიც სიმბოლიზმის სახარებად ითვლება: ყოველდღიური, ჩვეულებრივი მოვლენა უფრო მკაფიო გამომხატველია ხოლმე ადამიანის ცხოვრების უდიადესის ტრაგიზმისა, ვიდრე რაიმე იშვიათი და განსაკუთრებული შემთხვევა ამავე ცხოვრებისა. ამ ტრაგიზმის განცდა ადვილია, ხოლო ძნელია მისი დასურათება, ვინაიდან იგი არსებითი ტრაგიზმი, ნივთიერი კი არ არის და არც ფსიქოლოგიური. მწერალი უნდა ცდილობდეს, დაგვანახოს, რა არის განსაცვიფრებელი თვით იმ მოვლენაში, რომელსაც სიცოცხლე ჰქვიან; უნდა სცადოს, თვალწინ დაგვიყენოს სულის თვითარსებობა; სცადოს ჩვეულებრივ უბრალო დიალოგების შემწეობით გვაგრძნობინოს განუწყვეტელი დიადი მოვლენა არსებობისა და ჩვენის ბედ-იღბლისა. სრულიადაც საჭირო არაა, მხატვარმა ჩვენის ვნებათა ღელვისა და თვით უმწვავეს გრძნობათა ერთმანერთ შორის შეხლა-შეტაკების თავზარდამცემი სურათები შეგვიქმნას; არაა საჭირო, ხელოვანმა მაინცა და მაინც არაჩვეულებრივობით გაგვაკვირვოს და ნამეტანის ბრახაბრუხით გაგვაყრუოს, იმიტომ, რომ ყოველივე ეს მარტო და მხოლოდ ყურებს გამოგვიჭედავს ხოლმე და გვისპობს საშუალებას, გავიგონოთ ცხოვრების გულის სიღრმიდან აღმომხდარი საბედისწერო ხმა ჩვენის ბედისა და უბედობისა. საკმაოა, მწერალმა მიაქციოს ჩვენი ყურადღება პატარა ქოხს რომელსამე მიყრუებულ სოფელში, დაგვანახოს ამ ქოხის დერეფანში ნახევრად შეღებული კარები, სახე ადამიანისა, სრულის სიმშვიდის გამომხატველი… საკმაოა ამ უმნიშვნელო, მცირე მოვლენას შეეხოს გრძნეული ხელი მგოსნისა და მყისვე ამ სადა და მარტივის სურათის შემწეობით თქვენის თვალის წინ გადაიშლება უდიადესი მომენტები; ადამიანის ცხოვრების სრულიად უბრალო სიტყვები, ღვთის მადლით ცხებულ ხელოვნის ხელში გადაიქცევიან მთელის მსოფლიოს გამომსახველად… ეს სიტყვები გარეგანის მხრივ თითქმის მოკლებულნი არიან ყოველსავე მნიშვნელობას, მაგრამ ის კილო, რომელსაც მოქმედი პირი ხმარობს, მისი მიხვრა-მოხვრა, მისი სულის განწყობილება თვალწინ დაგვიყენებს ხოლმე მის საიდუმლო ზრახვებს, მის ეტლს და მის ბედისწერას, ათასგვარ საიდუმლოს, რომლითაც იგი და მისი ცხოვრება მოცულია; აი, ეს უნდა იქცევდეს ხელოვნის ყურადღებას, მისის მხატვრობის საგანი უნდა იყოს იმ საიდუმლოების, იმ ,,გამოუცნობელის» და მიუწდომელის ახსნა და სურათებით ნათელყოფა, რომელიც შეადგენს დედააზრს და დედაძარღვს ადამიანის ცხოვრებისას. მეტერლინკმა დიდის ხელოვნებით განახორციელა თავისი თეორია თავის მშვენიერ დრამებში: L’ინტრუსე, L’ინტერიეურ და სხვ.
მაშასადამე, სიმბოლიზმის აღმსარებელისათვის ყოველივე მოვლენა, ყოველივე ფაქტი, ყოველივე შემთხვევა ცხოვრებისა ერთგვარი ნიშანია, სიმბოლო ამ ცხოვრების იდუმალებით ნაქსოვის სარჩულის აღსანიშნავად. აგერ, ავადმყოფის სახლში, შუაღამეში, ბრმა ბაბუას ესმის, ვითომ ვიღაც ცელსა ლესავს, _ ეს სიკვდილია, რომელიც ეპარება საბედისწერო ოჯახს და ცელსა ლესავს ადამიანის სიცოცხლის მოსასპობად. თქვენა გგონიათ, ეს რაღაც მისტიკური ბოდვა იყოს. სრულიადაც არა, სინამდვილე აქ სავსებით დაცულია: ცელსა ლესავს მებაღე ბალახის გასათიბავად, მაგრამ ბრმა მოხუცის ბუნება წინათგრძნობით აღსავსეა და მისი სმენა უცნაურათ გამახვილებულია. ეს ნამდვილი ფაქტი მას აღუძრავს შიშს სიკვდილის მოახლოვებისას. აგერ, იმავე ოჯახში ის კარი, რომელიც ეზოში გადის, ვეღარ მოუხურავთ კარგად… ეს იმიტომ, რომ რაღაც თვალით უხილავი და საიდუმლო საშიშარი ძალა მიიპარება ოჯახში. ყველას შიშის ელდა ეცემა, ყველა რაღაც სევდით არის აღსავსე, წინათგრძნობები აშფოთებს ყველას. სიტყვით არც ერთი არ წარმოსთქვამს საშინელის მოვლენის სახელს, მაგრამ მათი სიტყვების კილო, მათი მიხვრა-მოხვრა ნათელჰყოფს, რომ ყველა რაღაც საიდუმლოებას მოუცავს. ყველა გრძნობს თავისდა უნებურად, რომ სიკვდილი ფეხაკრეფით მიეპარება და უბედურება მოაქვს ამ ოჯახისათვის. თუმცა ყოველივე ეს მოვლენა სინამდვილის ფარგალს არ გასცილებია და კარები უთუოდ იმიტომ არ იკეტება, რომ საღამოს ჟამზე სინესტით გაიჟღენთა, მაგრამ ეს ჩვეულებრივი ყოველდღიური მოვლენა მთელის ტრაგიზმის გამომხატველად იქცევა ამ დიადსა და საშინელს წამებში.
აქედან ცხადია, რომ სიმბოლისტი მწერალი სცდილობს, შეიტანოს ხელოვნებაში გრძნობა საიდუმლოებისა, სცდილობს გვაჩვენოს უხილავი და გამოუცნობელი კავშირი, რომელიც არსებობს ,,საიქიოსა» და ,,სააქაოს» შორის, სცდილობს, თვალწინ დაგვიყენოს ,,მოვლენათა შორის დაფარული კავშირი,» დაგვანახოს საიდუმლოებით მოცული ბედისწერა, რომელიც განაგებს ადამიანის ცხოვრებასა და სიცოცხლეს.
დავუთმოთ სიტყვა ისევ მეტერლინკს: ,,ჩვენ ვიცითო, _ ამბობს იგი, _ რომ ყოველივე ჩვენი გრძნობა განსაზღვრულია საუკუნეთა მიმდინარეობაში. ათასი წლები თავს დასცქერიან, როცა ორ მიჯნურთა ბაგე სიყვარულით შეეწებებიან ერთმანეთს. და თვით ეს ამბორი არა არის რა, თუ არ ერთს მოქმედებაში თავმოყრილი სურვილი ათიათასის არსებისა, რომელსაც სურს ქვეყნად გაჩენა. ჩვენ ვიცით, რომ ადამიანი არა კვდება… კარგად ვიცით, რომ მიცვალებულნი მარტო სასაფლაოს მყუდროებაში კი არ არიან დაკარგულნი: ჩვენის სახლის ყოველ კუნჭულში მათი სულები დატრიალებენ, ჩვენის ცხოვრების ყოველივე ჩვეულებრივ მოვლენაში იგინი მონაწილეობას ღებულობენ; თვით უმცირესი ჩვენი მოქმედება გამოიწვევს ხოლმე მათ, და იგინი მკვდრეთით აღდგებიან არა საფლავებით, არამედ ჩვენს სულიერს არსებაში, სადაც მათ სამარადისო უკვდავება აქვთ მოპოებული».
,,ამ სახით ჩვენ წარსულისა და მომავლის მონები ვართო, – განაგრძობს მეტერლინკი, – მემკვიდრეობა, ნების თავისუფლება, ბედისწერაო დომხალივით არეულია ჩვენს ცნებაში, ჩვენს სულში, მაგრამ ყოველსავე ამას მეფედა და პატრონად თავს დასცქერის იდუმალებით მოცული ეტლი, საბედისწერო ვარსკვლავი ჩვენის ცხოვრებისა, გენებოსთ, მემკვიდრეობა დაარქვით, გენებოსთ ბედ-იღბალი, ორივე ერთად და თვით ის უცნაური, მიუწდომელი ძალა, რომელსაც ეს სიტყვები გამოსახვენ არა არის რა, თუ არა ერთ-ერთი სხივი ამ ეტლისა, სხივი, რომელიც იკარგება საიდუმლოებით გაჭედილს წყვდიადში.
ჩვენ გამოვდგებით და სხვადასხვა ეტიკეტებს ავაკრავთ ხოლმე იმ ვაზას, რომელშიაც უხილავი და გამოუცნობელია მომწყვდეული. მშრალი სიტყვები კი არ გვამცნევს იმის შესახებ, რაც უფრო საინტერესოა კაცისათვის. ამ საიდუმლო ძალების, ამ იდუმალის კავშირის გამომხატველი უნდა იყოს მწერლის ნაწარმოები. ამგვარად იგი ხდება სიმბოლოდ, სახედ, სურათად, ნიშნად, რომელიც კონკრეტულად უნდა გამოსთქვამდეს რაღაც საიდუმლოსა და არა ყველასათვის ნათელს აზრს უნდა გამოხატვიდეს ყველასათვის გასაგებად.
იმ განსაზღვრიდან, რომელიც ჩვენ აქ მოვიყვანეთ, მკითხველი კარგად დაინახავს, რომ სიმბოლისტები ბევრში უახლოვდებიან რომანტიკოსებს. რომანტიკოსის საიქიოს წყურვილი ჩვენმა დიდებულმა ბარათაშვილმა გამოხატა უკვდავ ლექსებში:
,,მე შენსა მჭვრეტელს მავიწყდების საწუთროება,
გულის თქმა ჩემი შენს იქითა… ეძიებს სადგურს,
ზენაართ სამყოფს, რომ დაშთოს აქ ამაოება…
მაგრამ ვერ სცნობენ გლახ მოკვდავნი განგებას ციურს.»
(,,შემოღამება მთაწმ.»)
სიმბოლისტები ზოგში რეალიზმის პრინციპებსაც იცავენ. ჩვენგან მრავალჯერ მოხსენებული მეტერლინკის წიგნი რომ გადაათვალიეროთ, ნახავთ, რომ იგი სასტიკის კრიტიკის ქარცეცხლში ატარებს რომანტიკოს მწერალთა მანერას. უწუნებს მათ არაჩვეულებრივის და განსაკუთრებულის მოვლენების მწერლობის საგნად აღებას. უბრალო, ყოველდღიური, სრულიად უმნიშვნელო და უფერული მოვლენა, მისის აზრით, უფრო საყურადღებოა, ვინაიდან დუმილსა და სიჩუმეში ინასკვება ჩვენის ცხოვრების ტრაგედიის ძარღვი. რეალიზმიც ხომ ,,ქუჩის ყურეს» სადა და მარტივის მოვლენების გამოხატვას აკისრებდა მწერალს, ვინაიდან, მათის შეხედულებით, ცხოვრება მეტი არა არის რა, თუ არ ჯამი იმ მოვლენათა, რომელიც ყოველდღე ჩვენს თვალწინ მიმდინარეობს. განსხვავება მათ შორის ის არის, რომ სიმბოლისტი ამ მცირე მოვლენას დიად მნიშვნელობას აძლევს, ვინაიდან, მისის აზრით, ყურმახვილს მგოსანს შეუძლია, ამ თვალთათვის უმნიშვნელო მოვლენის ქვეშ აღმოაჩინოს მთელი ბედისწერა, მთელი შინაარსი ადამიანის ცხოვრებისა; და თუ რეალისტი მოვლენის ზედაპირით კმაყოფილდებოდა და იმას იქით არას ეძიებდა, რაკი სწამდა, რომ ,,იქით» არა იყო რა, სიმბოლისტი ზედაპირის გაგლეჯას სცდილობს და ზედაპირის ქვეშ ეძიებს საიდუმლო მექანიზმს ჩვენის ცხოვრებისას. მას ზედაპირი იმდენად ეინტერესება, რამდენად იგი ერთგვარი ნიშანია, ერთგვარი მხატვრული ციფრი, სიმბოლო, რომელიც აღნიშნავს ტრაგედიულ ძალასა და ცხოვრების იდუმალობას.
თუ ყოველსავე ზემოხსენებულს გავითვალისწინებთ, დავრწმუნდებით, რომ ვაჟა საუკეთესო ტიპია სიმბოლისტ მწერლისა.
თუ გნებავთ, ნახოთ განსხვავება რეალისტ და სიმბოლისტ მწერალთა შორის, ავიღოთ გ. წერეთლის საუკეთესო მხატვრული სურათი ბუნებისა და შევადაროთ ვაჟა-ფშაველას, რომელსაც გნებავთ, ამგვარსავე სურათს.
,,გზა მიგვიძღოდა ფართო ჭალებზედ. მდინარის შხუილი ხანდახან ბუნდათ მოგვესმოდა. მინდორს უწვიმობით მოყვითალო ფერი დაცემდა; ეკლით გაბანდული მწვანე ბუჩქნარი ზოლ-ზოლებად გადაუყვებოდა. ერთი საათი მეტი ვიარეთ ამ მინდორზედ და შემდეგ შევედით სქელ დობილოში: ლოტნარის თხმელის ხეებს ქოჩორა წვერები ვაზის ფოთლებით ჰქონდათ შეხვეული. მაჯის სისხო შავი ვაზები ხეებსა და ხეებს შუა ბაწრებად გამბულიყვნენ და თვითონ იმათაც გველსავით შემოხვეოდენ. ამ დროს მზემაც პირი გვიჩვენა, მაგრამ იმისი ცხელი შუქი ჩვენთვის უვნებიღა დარჩა: ხშირად გაბნეული თხმელა, ხურმა და კაკლის ხეები სქლად გვიჩრდილებდენ. თვითონ მინდორმაც ამ დობილოში ფერი მწვანედ იცვალა. როგორც ეტყობოდა, მზის შუქს ამ ჩრდილში ბალახისთვის სისველე ვერ წაერთმია. დობილოს ტყეში სუნთქვა ძლიერ გაგვიტკბა: გონებაში გავივლე, ამისთანა მწვანილოვანს ბაღში კაცი არ უნდა დაბერდეს მეთქი».
ზემოთაც მოვიხსენიეთ, რომ ბ-ნ. ნ. ნიკოლაძის თქმისა არ იყოს, ეს სურათი პირდაპირ გადმოხატული ფოტოგრაფიული ასლია ბუნებისა. განსხვავება აქ ისაა, რომ სიცოცხლით აღსავსე ბუნებას მკვდრის ფერი ადევს, ვინაიდან ეს არც სინემატოგრაფიული სურათია, სადაც მოძრაობაა დაცული, არც ფერადებით შემზადებული ფოტოგრაფიაა, რომელშიაც ბუნების უძრავი სიმშვენიერე და მრავალფეროვნება სჩანს. ეს არის უფერული ფოტოგრაფია, რომელიც ცივად და მშრალად აქვავებს ქაღალდზე მთელს მოძრავ ბუნებას.
ეხლა ვაჟა ვნახოთ:
,,უღრანს ტყეში მოსული ვარ…» ამბობს ია: ,,მანამ ცოცხალი ვარ, ჩემის სილამაზით დავატკბობ ტყეს, ბალახს და იმ გადაღმიდამ გულხავსიანს კლდესა, სუნნელებას მივაფრქვევ არე-მარეს. ყველას ვუყვარვარ: აგერ იმ დამპალ ყუნჭს თვალი სულ ჩემსკენ უჭირავს, მიცინის ხოლმე, უნდა ჩემთან მოვიდეს, მაკოცოს, მაგრამ არ შეუძლიან; მხოლოდ შორიდამ გამიცინებს, გაიღიმება საცოდავი, თუმცა უშნოდ, მაგრამ გულკეთილობა კი დიდი გადეფინება ხოლმე პირზედ.
განა მარტო იმას უხარიან ჩემი სიცოცხლე? წვერ-ხმელი ხეებიც მე დამხარიან ზევიდამ, თვითონ თავშიშველნი, ტოტებს მე მაფარებენ: ჩვენს იას არ შეგვიცივდეს, ან არაფერმა არ აწყინოსო. პირდაპირ შხაპუნა წვიმას არ უშვებენ ჩემამდის; წვიმას შეუძლიან ერთბაშათ ჩამომაცალოს ფოთლები. უფოთლებოდ ყოფნა და სიკვდილი ჩემთვის ერთია. არა, ხეები: არყი, წიფელი, თხილი, თამელი, დუდგულა გარშემო მეხვევიან და მყარაულობენ, წვიმის ნამს ინახვენ ტოტებით, ფოთლებით და მერე ნელ-ნელა თითო-ოროლ ნამებით მამცვრევენ პირზედ, პირსა მბანენ. მე ყელს მოვიღერებ და ვინატრებ, ნეტა სიმღერა შემეძლოს, ნეტავი დამბადებელს ჩემთვის ნიჭი მოეცა, რომ მექო მაღლა ცა და ღრუბელი, მზე, ეს ჩემი მფარველი ხეები, ეს მთები, ის ჭალები და ღაბუა ჩიტები, რომელნიც ხმელს, ყვითელს ფოთლებში წითლის და მწვანის ფრთა-ბუმბულით ჩემს წინ დაგოგვენ და ხანდახან შემომჭიკჭიკებენ პირში, მათამაშებენ, უხარიანთ ჩემი სიცოცხლე. ჩემი ერთი თვის სიცოცხლე სხვის ოცდაოთხის თვის სიცოცხლეს სჯობია, მაგრამ დიდხანს სიცოცხლეს კი დანატრულებული ვარ. დილას ერთმა ,,წიფლის ჩიტამ» ჩემს ახლოს იგალობა; ლამაზირამ იყო ყელწითელი, ღაბუა; იმასაც ჩემსავით თავი მოსწონდა, იხედებოდა გულზედ და მხრებზედ; ყველას მოსწონს თავი, ყველას უხარიან სიცოცხლე, ყველას უყვარს ბუნება… აი, ეს ორი დღეა, რაც ჩემი დობილი სასუტკაც (მცენარეა) ამოჩნდა; უხარიან, უხარიან საცოდავს, სულ თავს იქნევს დაბლა და მაღლა, უკრავს თავს დედა-მიწას, მზის სინათლეს, მეჩურჩულება, ზღაპრებს მიამბობს სიცოცხლეზე, სიყვარულზე; ხანდახან კიდეც გაიკისკისებს, გადმომეხვევა და მაკოცებს; გუშინ დილით მე და ჩემმა დობილმა ორივემ ვიტირეთ.
,,რა შეუბრალებელია კაცი?! რასაც კი დაინახავს, უნდა, რომ თავის სასარგებლოდ მოიხმაროს, ალბათ ვერ აფასებს ჩვენს სილამაზეს! ჩვენ წინ კაცმა გამოიარა, ცალ მხარზედ ცული ედო, მეორეზედ თოფი ეკიდა. მიადგა ერთს მშვენიერს ტოტ-გარდათხმეულ წიფელას, დაუშინა ცული და წააქცია. საბრალო, როდესაც წაიქცა, დაიკვნესა. ჩვენს იქით გუგულის-კაბა (მცენარეა) ამოსულიყო და ჯერ ხმელს, ჩამოსულს ფოთოლს არ ამოსცილებოდა. როდესაც ხე წაიქცა, გადიყრევინა ზევიდან ფოთლები და წითლათ გადმობრჭყვინდა, ცრემლები დასხმოდა ჩაღრმავებულს გულში».
აქ ყოველი ანბანი ცოცხალი სურათია, და ია ისეთის სიცოცხლით შეამკო ავტორმა თავისის ჯადოსნურის ხელოვნების შემწეობით, რაც მას ბუნებაში არც კი აქვს… ანდა შეიძლება ეს ბუნების ნამდვილი სურათი იყოს და ჩვენთვის, უბრალო მომკვდავთათვის, მიუხდომელი; აქ მთელი ფილოსოფიაა და მთელი პოლიტიკური განწყობილება, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ: ,,ჩემი ერთი თვის სიცოცხლე სხვის ოცდაოთხის თვის სიცოცხლეს სჯობიაო», ამბობს ია. მაშასადამე, სიცოცხლე სრული, მშვენიერი და ნაყოფიერი, რაც უნდა ხანმოკლე იყოს, იგი სჯობს უარარაობით აღსავსე ხანგრძლივობას. მშვენიერი ია უყვარს ყველას, ყველა მას შეხარის და მასაც ყველა უყვარს, ყველა ებრალება. საერთო ჰარმონია ბუნებისა, ცხოველმყოფელი ძალა მშვენიერებისა წარმტაცის სადა სურათებით გვაქვს თვალწინ გამოფენილი და მრავალი აზრი და გრძნობა აღეძვრის მკითხველს იმ პატარა სურათების წაკითხვის დროს, რომელიც ვაჟა-ფშაველას მადლიან კალამს უხვად მოუცია ჩვენთვის. თვით მგოსნისა და სიმბოლისტ პოეტის საუკეთესო დასურათებაც ვაჟას ეკუთვნის. აბა, გადაათვალიერეთ მისი ,,გველის მჭამელი». მინდია ხომ მგოსანია, რომელიც გრძნეულის ძალებით მოჯადოებულია. ამ ძალთა შემწეობით მინდიას:
,,ახალად სული ჩაედგა,
ახალი ხორცი აისხა;
გულის ხედვა და თვალების,
როგორც ბრმა და ყრუს გაეხსნა;
ესმის დღეიდან ყოველი,
რასაც ფრინველნი გალობენ,
ან მცენარენი, ცხოველნი,
როდის ილხენენ, წვალობენ,
რაც კი რამ დაუბადია
უფალს სულიერ უსულო,
ყველასა თურმე ენა აქვს,
არა ყოფილა უსჯულო.
მინდია ამგვარად ბუნების მესაიდუმლეა: მასთან განუწყვეტელის და უცნაურის მომხიბლავის ჯაჭვით შეკავშირებულია:
,,ყველა მცენარეს და მღილსა
ის ეგებება სალმითა,
ბუნებაც ,,ვაშას» უძახის
მდიდრათ მორთულის ალმითა,
ყვავილნი ყელ-გადაგდებით,
დახატულები კალმითა,
,,მინდიას გაუმარჯოსო»,
ერთხმად ასტეხენ ყიჟინსა;
ხეები ფოთლებს არხევენ,
ბუნება იწყებს ბიბინსა;
მარტოკა მინდიას ესმის
მათი კვნესა და ჩივილი;
მოვიდა ხესთან ცულითა,
სთქვა: ,,უნდა მოვჭრა ესაო»!
შემოჰკრავს ცულსა, და ამ დროს
ხის შემოესმის კვნესაო:
,,ნუ მომკლავ, ჩემო მინდიავ,
ნუ დამიბნელებ მზესაო,
უიარაღო რომა ვარ,
მიტომ მიბრიყვებ ხესაო!»
აი, მშვენიერი და სრული ხატება სიმბოლურის პოეზიისა, აი, საუცხოვო სურათი სიმბოლიზმის ძირითადის შეხედულებისა ხელოვნების შესახებ: ხელოვანი, მგოსანი სმენაფაქიზი, ნაზგრძნობიერი შვილია ბუნებისა, რომელსაც შეგნებული აქვს ის, რაც ჩვენმა დიდებულმა რომანტიკოსმა დიდი ხანია აღნიშნა:
,,მრწამს, რომ არს ენა რამ საიდუმლო უასაკოთაც და უსულთ შორის
და უცხოველეს სხვათა ენათა არს მნიშვნელობა მათის საუბრის».
ამნაირმა მგოსანმა იცის და შეუძლია აღმოაჩინოს და თვალწინ გადმოგვიშალოს ჩვენთვის უხილავი, ,,გამოუცნობელი», ,,დაფარული კავშირი» თვით უბრალო, ჩვეულებრივ მოვლენათა მიმდინარეობის ქვეშ. მეტი არ იქნება, აქვე აღვნიშნოთ ის განსხვავება, რომელიც არსებობს რომანტიკოს და სიმბოლისტ მგოსანს შორის. შეადარეთ უკვდავი ნიმუში რომანტიზმისა ბარათაშვილის ზემოხსენებული ,,ჩინარი» და ვაჟას ,,გველის მჭამელი».
ერთსა და იმავე აზრს იმის შესახებ, რომ მგოსანი არაჩვეულებრივი არსებაა, რომელსაც ,,სწამს, რომ არს ენა რამ საიდუმლო უასაკოთ და უსულოთ შორის», რომანტიკოსი უფრო განყენებულის ფრაზებით გამოსთქვამს, სიმბოლისტი კი ცოცხალი სურათებით. მაშინ, როდესაც რომანტიკოსი უსათუოდ თავისის ყურადღების ღირსად ხდის მხოლოდ რასმე არაჩვეულებრივ დიად მოვლენას, რომელსამე ჩინარს, ,,მაღლად მაჩინარს», რომელიც ,,სდგას მედიდურად და სიამაყით და მხოლოდ თავსა გარდმო-გარდიღებს სევდიანისა შერხევის სახით», სიმბოლისტი უბრალო ,,იას» აიღებს და მთელ სიმფონიას შეჰქმნის მისი ჩუმისა და მარტივის ცხოვრებიდან; გამხმარ, ყველასაგან ათვალისწინებულ ,,წიფელს» დაგვისურათებს და მის ამბავში ჩაგვიქსოვს მთელს გამმას გრძნობათა და აზრთა: სხვა ხეებმა ,,არ იციან, რომ ხმელი წიფელი იმათზე მეტად იხსენიება». მაშასადამე, ის, რაც ამბობს (…), კაცობრიობის უმსგავსო უმეტესობას მიაჩნია სამარცხვინოდ, შესაძლოა სასახელო იყოს და შემცდარი ზიზღი იმ არსებისადმი მიმართული, რომელიც პირად უბედურებაში ჩავარდნილია, მაგრამ ქვეყნის ერთგულებისათვის კი სახელი მოუხვეჭია.
საერთო კი რომანტიკოსს და სიმბოლისტს ისა აქვთ, რომ მგოსნის პირად ზრახვებსა და ფიქრებს გვიმჟღავნებენ, მგოსნის განსაკუთრებულ ფსიქიკას თვალწინ გვიშლიან. ეჭვი არ არის, ვაჟას ,,ია» და ,,ხმელი წიფელი» ვაჟას აზრისა და გრძნობის გამომხატველია, რომელიც არა თუ ჩვეულებრივობასა და ყოველდღიურობას მოშორებულია, დიდის უმეტესობისათვის, შესაძლოა მიუწდომელი იყოს, ვინაიდან ,,მოკვდავთა ენას არ ძალუძს უკვდავთა გრძნობათ გამოთქმა».
I
ვაჟა ნამდვილი ბუნების შვილია და ულამაზესისა და უმშვენიერესის ჩვენის მხარის მცხოვრები. მისი მუზის სანავარდო, ერთის მხრით, მთებია ე ს დ ა რ ა ჯ ნ ი ჩვენის სამშობლოისა, მისი მფარველი და დამცველი, უძლეველი საბუთი იმისა, რომ ამ ქვეყნის ცხოვრება ყოველნაირად განსხვავებული უნდა იყოს სხვა ქვეყნის ცხოვრებისაგან. ხოლო მეორეს მხრით, ვაჟას მუზის თვალებს მოხიბლავდა ხოლმე ქვეყნის მამულის უმშვენიერესი კუთხე კახეთი ყოველის პოეტისა და პოეზიის შემგნების აღმტაცებელი, ილიასა და ალექსანდრე ჭავჭავაძის სამშობლო.
ვაჟა იმ მთის შვილია, რომელმაც ყაზბეგი მოგვცა, ეს უცნაური მესაიდუმლე ამ ბუნებისა. ყაზბეგმა შეუდარებლად დაგვიხატა უცნაური, გამოუცნობელი და მომხიბვლელი კავშირი, რომელიც არსებობს ამ მთების ბუნებასა და მათ მცხოვრებთა შორის.
ბ უ ნ ე ბ ა ვაჟასათვის თავისთავად საყვარელია და სალტოლველი, ვითა უმშვენიერესი და უდიადესი ელემენტი სიცოცხლისა და ცხოვრებისა, სიცოცხლის გამაცისკროვნებელი, სულისა და გულის წარმტაცი, გონების მომჯადოვებელი. მისთვის ბუნება და ყოველივე ნაწილი ამ ბუნებისა ცოცხალი არსებაა, მისთვის ბუნების არც ერთ ნაწილს არა სდევს სიკვდილისა და უსიცოცხლობის ნიშანი. ყოველივე ნაწილი ბუნებისა განხორციელებულია და განსულიერებული: ,,მთანი მაღალნი», სალი კლდეები, ველი და მდინარე ისეთივე სიცოცხლით არის აღვსილი, როგორც ბულბული, გინდ მერცხალი, ლომი, გინდ არწივი, როგორც ყოველი პირუტყვი და მეტყველი.
საერთო ჰარმონია სიცოცხლით აღსავსე მუსიკისა ატკბობს ვაჟას მუზის სმენას; საერთო ფერხული სიცოცხლის ბუნების შვილებისა ასიამოვნებს მის თვალებს და უწმინდესის გრძნობებით გატაცებული მთრთოლვარე მისი ბაგეები ღვთიურ ჰანგებს გამოაღებინებს ხოლმე ,,უვერცხლო, შეუზიკავ სტვირსა».
ვაჟასათვის გაზაფხულზედ ,,მწვანის კალთებით კოხტაობს მთების კალთები ტყიანი», თითქოს ტურფა იყოს და მიჯნურის მოლოდინში კეკლუცობდეს; ,,არაგვიც მოქუხს მრისხანედ, ამ დროს შავფერად მდინარე, იღვიძებს, იფშვნეტს თვალებსა მის არე-მარე მძინარეთ,» თითქოს დიდის ხნის ძილისაგან გაღვიძებული ადამიანი იყოს და დღიურ ჭირ-ვარამისათვის ემზადებოდეს.
ვაჟას პოეზიაში ყოველიფერი ცხოვრობს, მოძრაობს, იბრძვის, ოცნებობს.
თუ ,,სუდარ-ჩაცმულნი მთანი სდგან», იმიტომ, რომ იგინი არიან: ,,ფიქრის მზიდველნი მწარისა, სულ მუდამ ყინულიანი, არ როს მნახველი მწვანისა»; თუ ,,დაბნელდა, წყალნი სტირიან, კალთა გვეხურვის ღამისაო».
თუ ,,თენდება, მთის წვერნ დაწითდენ», თითქო უცაბედად მიჯნურს შეეფეთენო, ხოლო ,,ნისლნი აგროვდენ მთებზედა».
ის, რაც უბრალო მომაკვდავს მიაჩნია უსულოდ და უაზროდ, ის, რაც ჩვეულებრივად კაცს მიაჩნია ყოველსავე გრძნობის მოკლებულად, პოეტი მასშიაც სიცოცხლესა ხედავს, იმის მაჯის ცემაც ესმის, მისთვის იქაც სჩქეფს დიადი ძალა სიცოცხლისა:
,,ნისლნი, დაღლილნი ცურვითა,
მთის ყურედ მიმალულიყვნენ,
მთანი მაღლაით დასცქერდენ
ღრმა ფიქრით შაბურილიყვნენ;
არაგვიც ჩუმად მისჩქეფდა,
თვით ცრემლსა ცრემლი სდიოდა,
ბუნდად და გაურჩეველად
კლდეთა კალთაზე ხვიოდა.»
ანდა, თუ გნებავსთ:
,,ცაზე გამქრალან ვარსკვლავნი,
პირი ემატვის მთვარესა,
მთანი თავ-ჩაჩქნიანები
ფიქრს მისცემიან მწარესა».
მთა ფიქრობს, მთა ოცნებობს, მთა გოდებს და მთა კვნესის ამ საუცხოვო მგოსნის ნაწერში, თანაც მთა ამაყია და მედიდური, გმირთა თავმომწონე და ამიტომაა პოეტის სათაყვანო და სადიდებელი:
,,ირგვლივ მთებია დიდრონი,
აყრილნი სრულის ტანითა,
გადალესილნი თოვლითა,
მოუღალავნი ჯანითა;
ერთხელ თუ ჰნახე ამ გვარად,
სულ გინდა სინჯო თვალითა,
იმაზე ლამაზებია,
როცა ღელავენ მწვანითა.
თუნდ მზე დაადგეთ გულ-მკერდზე,
ზვავი სდიოდესთ ჭექითა,
მაინც სიტურფე იმათი
ნაკურთხი არის ზეცითა;
ბევრჯელ დაჰბრუნავს თავზედა
გრილი ნიავი კვნესითა.
ზაფხულში შავი ღრუბლები
სანთელს უნთებენ კვესითა.
და სალნი კლდენი, პირქუშნი
უფსკრულს ჩასულნი ფესვითა,
არც რო სულზედა ფიქრობენ,
არც სუქდებიან ლეშითა,
უსალმო, უალერსონი
გამომზირალნი ბრეშითა».
აქ ყოველი სტრიქონი სცოცხლობს, ყოველი სიტყვა ცოცხალი სურათია, ყოველ სურათში მოძრაობაა და სიცოცხლე ფეთქს. რამდენიმე სტრიქონით თვალწინ გადაგიშლისთ ხოლმე მთელს ცხოვრებას მთებისას, რამდენიმე მომენტს მათის სიცოცხლისას:
,,დილაზე ფრთა დაკეცილთა,
ნამტირალევთა ღამითა,
მთებზე ეძინათ ნისლებსა
მიტკლით შაკრულის თვალით.
მიმცემი ისევ ილიას ნაწარმოები შეიქმნა. ,,მთიელთა» მწერლობამ შემოიღო ჩვენში ნეორომანტიზმი და სიმბოლიზმი. ნეორომანტიზმი ალ. ყაზბეგმა
განავითარა; სიმბოლიზმის საუკეთესო წარმომადგენელი, როგორც პროზაში, ისე პოეზიაში ვაჟა-ფშაველაა. ხელოვნური თხზულების მიმართულება უწინარეს ყოვლისა იმაში გამოიხატება, თუ როგორ უყურებს ესა თუ ის მწერალი, ამა თუ იმ მიმართულების შემქნელი და გამომსახველი, მწერლის დამოკიდებულებას ქვეყნიერებასთან, მგოსნის კავშირს მსოფლიოსთან, ხელოვანის ურთიერთობას ცხოვრებასა და მის მრავალფეროვან მოვლენასთან.
ამაზეა დამოკიდებული მთელი ესთეტიკური ფილოსოფია ამათუ იმ ლიტერატურულის მიმართულებისა.
ამ საგნებს სხვაგვარად ეპყრობოდა რომანტიკოსი პოეტი და სულ სხვაგვარად რეალისტი და ნატურალისტი. სხვაგვარი შეხედულება აქვს მათ შესახებ სიმბოლისტს.
სიმბოლიზმი ლიტერატურაში გამოიწვია რეაქციამ გადაჭარბებულის ნატურალიზმის წინააღმდეგ. სიმბოლიზმმა იგივე როლი შეასრულა მწერლობის მსვლელობასა და განვითარებაში, რაც თავის დროზე რეალიზმმა, როცა რომანტიზმს შეებრძოლა და, კარგა ხნის დავის შემდეგ, მისი ადგილი დაიჭირა.
ჩვენ უკვე კარგად ვიცით და კიდევ გავიხსენოთ, რომ რეალიზმი ეტანებოდა სინამდვილის გამოხატვას. ,,შეუფერავი სინამდვილის» დასურათებას, როგორც გ. წერეთელი ამბობდა. უბრალო, ყოველდღიური, ჩვეულებრივი მოვლენა მიაჩნდა საყურადღებოდ, რაკი, მისი აზრით, მარტო ეს შეადგენდა ცხოვრების საინტერესო მხარეს და რაკი მარტო ამგვარ მოვლენას აზის ხოლმე სინამდვილის წარუხოცელი ბეჭედი. ამის შედეგი იყო ის, რომ ცხოვრების ზედაპირის დახატვას სცდილობდა ,,შეუფერავი სინამდვილის» მოტრფიალე მწერალი და ამგვარად დიად მოვლენას ცხოვრებისას აქუცმაცებდა და აწვრილმანებდა.
ნატურალისტი მწერალი, ერთგვარი საღის რეალიზმის გადაგვარებისა, დეკადანსისა კიდევაც იმას გვიქადაგებდა: მწერალმა ფოტოგრაფის მოვალეობა უნდა იკისროს და ფოტოგრაფიულის სინამდვილით უნდა გადმოგვცეს ცხოვრებაო; მწერალმა ცხოვრების წვრილმანი ფაქტების აღნუსხვა უნდა ითავოს და, ამგვარად, ცხოვრების მასალებისა და დოკუმენტების შეკვრა უნდა შეადგენდეს მის მოვალეობასაო. ამიტომ მწერალი მხოლოდ ცივი სარკე უნდა იყოს და თავის პირადობას, თავის ,,მეს» ლაგამი უნდა ამოსდოს, უნდა ყოველგვარად ეცადოს, დამალოს და არ გამოაჩინოს თავის ნაწარმოებში, ე. ი. ყოველი ღონე დასდვას, პირადი სიმპათია-ანტიპათია არ გამოაშკარავოს; პირადი გრძნობები, თავისი სევდა და სიხარული ამა თუ იმ მოვლენის გამო დაფაროს და არ გვაჩვენოსო. ასეთი მწერალი აღიარებდა სასტიკის დეტერმინიზმის ფილოსოფიას: ცხოვრებაში ყოველივე წინადვე განსაზღვრულის კანონიერების ფარგალში სწარმოებს, ყოველივე მოვლენა იმ თავითვე დაკანონებულია, იმთავითვე მომზადებულია სხვადასხვა მიზეზთა ურთიერთობის ზედგავლენის ქვეშე; არ არსებობს არავითარი უხილავი, გინდ მიუწვდომელი და ,,გამოუცნობელი» ძალა, რომელიც განაგებდეს ცხოვრებას: კაცის თავისუფალი ნება ოცნების ნაყოფია, კაცს არა შეუძლია რა, თავისის ნებით იმოქმედოს, ისე, როგორც ჭიანჭველას, რომელსაც უმოწყალოდ ფეხქვეშ სრესთ და ისე, როგორც ლერწამს, რომელსაც ქარი შეუბრალებლად ამსხვრევსო.
ზემოხსენებულ ესთეტიკურ თეორიასა და ფილოსოფიას აქვს თავისი საღი ძარღვი და ძლიერი საფუძველი, მაგრამ მრავალფეროვანი ცხოვრება თავის დღეში ერთ რომელსამე კალაპოტში ვერ მოემწყვდევა და იმიტომაც ცხოვრების დიად მოვლენათა ყოველგვარი ცალმხრივი განმარტება წინააღმდეგობას გამოიწვევს, რეაქციას წარმოშობს.
ამგვარად, ნატურალიზმმა, ამ გადამახინჯებულმა რეალიზმმა, გამოიწვია თავისი უარმყოფელი მიმართულება სიმბოლიზმი. რაღა თქმა უნდა, ცხოვრებაში აღმოჩნდნენ და განვითარდნენ ისეთი პირობები, რომლებმაც ხელი შეუწყეს ახალის ესთეტიურის მოძღვრების დაბადებას.
საფრანგეთის რევოლუციამ მესამე წოდებას მიანიჭა პოლიტიკური და სოციალური უპირატესობა და თითქმის მთელი საუკუნე ევროპის ცხოვრების სადავე მის ხელში იყო; გამეფდა ბურჟუაზია და გააბატონა ცხოვრებაში თავისი პრინციპები, რომლებმაც მალე მოსჭამეს თავისი ხანი, ძალიან სწრაფად მოეკიდათ ხავსი და აჩქარებით განხრწნილების გზას დაადგნენ. მეწვრილმანურმა მორალმა თავი მოაბეზრა ყველას თითქმის დაბადებისთანავე და მისგან შექმნილს ატმოსფეროში ყველაზედ უფრო ეძნელებოდა ცხოვრება და სულისთქმა ხელოვნებასა და ხელოვნობას. ამიტომაც მწარე პროტესტი გამოიწვია სწორედ ამ წრეში ბურჟუაზიულმა, მეწვრილმანურმა მიმართულებამ ცხოვრებისამ. ძველი ირყევა, ახალი კი ჯერ არ დამკვიდრებულა. ყველა გრძნობს, რომ ამნაირი ცხოვრება შეუძლებელია, ყველა კარგად ხედავს, რომ სულ მალე (ისტორიული ,,მალე» განსხვავდება, რასაკვირველია, ყოველდღიურ ,,მალე»-საგან) ამგვარი წესწყობილება უნდა დაეცეს, და, როგორც ყოველთვის, ამგვარ საზოგადოებრივ აზრთა და ფიქრთა რყევის დროს, იბადება ლიტერატურული მიმართულება, რომლის მეთაურები პირადოვნებას უთმობენ უპირველეს ადგილს ხელოვნებაში, ვინაიდან ასეთ დროში არსებობს პირადი აზრი, პირადი გარკვეული პროტესტი, რამდენიმე ნაზგრძნობიერთა და გრძნო¬ბამახვილ არაჩვეულებრივ ადამიანთა და არ არსებობს საზოგადოებრივი მტკიცედ გარკვეული აზრი, რომელსაც შეეძლოს, თავისი დაღი დაასვას ყოველივეს, თავის კალაპოტში მოამწყვდიოს ყოველივე თვალსაჩინო მოვლენა საზოგადოებისა, და ამიტომ, როგორც XIX საუკუნის დამდეგს, ისე მის დამლევს, იბადება ინდივიდუალური ლიტერატურა.
სიმბოლიზმში მრავალი ელემენტია რომანტიზმისა, თუმცა, რასაკვირველია, რეალიზმმაც დააჩნია მას თავისი გავლენა. ამიტომაც არის, რომ ის მიმართულება, რომელიც ევროპაში სიმბოლიზმად არის მონათლული, ორ დიდ ნაკადულს აერთებს: ნეორომანტიკულისა და ნეორეალურის მიმართულების ნაწარმოებს. თვით სიტყვის ეტიმოლოგიური მნიშვნელობა გვაჩვენებს, რომ ნეორომანტიკულს ძველი რომანტიკულისათვის რაღაც ახალი მიუმატებია, ხოლო ნეორეალიზმს ყოფილი რეალიზმი რაღაც ახალით შეუვსია. ცხოვრების დაკვირვება, ცხოვრების დაახლოება, ცხოვრების მეცნიერული შესწავლა, _ეს ის საერთოა, რომელიც დაუმკვიდრებია ამ მიმართულებათ რეალიზმისაგან; ხოლო ცხოვრების მოვლენათა ერთგვარად განმარტება, მწერლის აზრის, გრძნობის, ოცნებისა და წარმოდგენის გვარად მოვლენათა ახსნა და დასურათება, ეს ის საერთო ელემენტია, რომელიც რომანტიზმისაგან აქვთ ნასესხები.
როგორც რომანტიზმმა ერთ დროს, ისე სიმბოლიზმმაც თავისის მხრით, პირველად ყოვლისა ინდივიდუალიზმს, მწერლის პირადობას, მოუპოვა ნაწარმოებში დაკარგული მნიშვნელობა და მწერლის პირად შთაბეჭდილებას, პირად გრძნობებსა და მოსაზრებათ აღუდგინა თავისი კანონიერი ადგილი მისი შემოქმედების ნაყოფში.
სიმბოლისტების აზრით, მწერალი ყურმახვილი, სმენაგაფაქიზებული არსებაა, რომელსაც ესმის ჰარმონიული მუსიკა მსოფლიოსი იქ, სადაც უბრალო მოკვდავი ვერ ხედავს ვერაფერს გარეშე გარეგანის ნაჭუჭისა, რომელიც მის თვალში მარტო უფერულობისა და უარარაობის გამომსახველია. პოეტსაო, ამბობს საუკეთესო წარმომადგენელი სიმბოლიზმისა მეტერლინკი, ,,შეაქვს ჩვეულებრივ ცხოვრების გამოსახვაში რაღაც, რომლის დასახელება საძნელოა და რომელიც მხოლოდ მგოსანთა საიდუმლოს შეადგენს. შეახებს თუ არა ხელოვანი თავის მადლიან ხელს, და ცხოვრებაც გამოგვეცხადება თავისის მრავალფეროვნებითა და სიდიადით, თვალწინ აღგვემართება იგი ცხოვრება უხილავ და გამოუცნობელ ძალთა მონად და მორჩილად, მისი მოვლენანი უსაზღვრო კავშირით არიან შედუღებულნი, მის მიმდინარეობას დარაჯად უდგია დიდებულებით შემოსილი უბედურება. ამგვარად, რომელიმე დაოსტატებული ქიმიკოსი ჭიქაში ჩააწვეთებს ხოლმე რაღაც საიდუმლო წვეთს და წამს წმინდა წყლის მაგიერ გამოგვიჩნდება მთელი მსოფლიო კრისტალებისა, მანამდის კი ჩვენ ჭიქაში არა შეგვიმჩნევია რა, თუ არ წმინდა წყალი.
წმინდა წყალი ჩვეულებრივი, ყოველდღიური ცხოვრებაა. საკმაოა მგოსანმა თავისი შემოქმედის გენიოსობის ფრთა შეახოს ამ ცხოვრებას, და იგი გადაიქცევა მომჯადოებელ და მომხიბვლელ სურათად, რომელიც ღრმა გრძნობებსა და ფიქრებს აუშლის ყოველსავე მაყურებელს. ამგვარად, ხელოვანი თავისებური, ერთგვარი შემოქმედია, ღვთაებრივის ძალით მოსილი არსება, რომელიც უფერულს მრავალფეროვნადა ჰქმნის და მარტივს ართულებს, უმნიშვნელოს ღრმა აზრს და ღრმა სულს უდგამს.
აქედან ცხადია, რომ მწერლის იარაღი, მწერლის ენა, მისი ლექსიკონი უფრო მდიდარია და განვითარებული, ვიდრე ის მშრალი და ცივი ლექსიკონი, რომლითაც სარგებლობს კაცობრიობის უმეტესობა.
სიტყვის მხატვრული, მისი ,,გამომხატველობითი» ძალა ბევრად უფრი დაბლა სდგას მის მუსიკალურ, გრძნობათა აღმძვრელ ძალზედ. ამიტომაც პოეტი უნდა სცდილობდესო, ამბობენ სიმბოლისტები, ისეთი კომბინაცია მოახდინოს რითმისა და რიტმისა, ისეთი წყობილება იხმაროს სიტყვებისა, იმგვარად შეაქსოვოს და შეუხამოს სიტყვები ერთიმეორეს, რომ იგივე გრძნობები აღგვიძრას, რაც მუსიკამაო. ამ თეორიის უკიდურესი გამომსახველია ის სიმბოლური პოეზიის სახელმძღვანელო ლექსი, რომელიც ფრანგ პოეტმა რემბომ მოგვცა. აქ, ამ უცნაურ ლექსში ანბანის ,,გრძნობათა აღმძვრელი», ანბანის მუსიკალური მნიშვნელობაა განმარტებული: ა – შავის გრძნობას აღგვიძრავს, ე – თეთრისას, ი – წითლისას (ჯიგრის, სისხლის ფერისას), ო – ცისფერისას. როცა ესა და ეს ხმოვანი ასო გვესმის, მაშინ ჩვენ თვალწინ მისი შესაბამი ფერი გვეხატვისო. რასაკვირველია, თუკი მწერალი განსაკუთრებული არსებაა, რომლის ხუთი გრძნობა უფრო მახვილია, ვიდრე ჩვეულებრივის კაცისა, და რომლის გრძნობიერება მრავალმხრივია, რომელიც მეექვსე გრძნობითაც კი არის აღჭურვილი, ვინაიდან წინათგრძნობა განვითარებული აქვს -რასაკვირველია, ამგვარს მწერალს ჩვეულებრივ, ყოველდღიურ მოვლენათა შორის ,,გამოუცნობელის», ,,მიუწვდომელის», ,,იდუმალის» ძალის განხორციელება ეჩვენება და ეს საიდუმლოება ყოველის მხრით ეცხადება. ამგვარად, მისთვის ჩვეულებრივი მოვლენა სიმბოლოდ ხდება, ცხოვრების იდუმალ ძალის გამომსახველ ნიშნად.
ზემოხსენებული მეტერლინკი ამნაირად გვესაუბრება თავის შესანიშნავ ,,მშვიდთა საუნჯეში», რომელიც სიმბოლიზმის სახარებად ითვლება: ყოველდღიური, ჩვეულებრივი მოვლენა უფრო მკაფიო გამომხატველია ხოლმე ადამიანის ცხოვრების უდიადესის ტრაგიზმისა, ვიდრე რაიმე იშვიათი და განსაკუთრებული შემთხვევა ამავე ცხოვრებისა. ამ ტრაგიზმის განცდა ადვილია, ხოლო ძნელია მისი დასურათება, ვინაიდან იგი არსებითი ტრაგიზმი, ნივთიერი კი არ არის და არც ფსიქოლოგიური. მწერალი უნდა ცდილობდეს, დაგვანახოს, რა არის განსაცვიფრებელი თვით იმ მოვლენაში, რომელსაც სიცოცხლე ჰქვიან; უნდა სცადოს, თვალწინ დაგვიყენოს სულის თვითარსებობა; სცადოს ჩვეულებრივ უბრალო დიალოგების შემწეობით გვაგრძნობინოს განუწყვეტელი დიადი მოვლენა არსებობისა და ჩვენის ბედ-იღბლისა. სრულიადაც საჭირო არაა, მხატვარმა ჩვენის ვნებათა ღელვისა და თვით უმწვავეს გრძნობათა ერთმანერთ შორის შეხლა-შეტაკების თავზარდამცემი სურათები შეგვიქმნას; არაა საჭირო, ხელოვანმა მაინცა და მაინც არაჩვეულებრივობით გაგვაკვირვოს და ნამეტანის ბრახაბრუხით გაგვაყრუოს, იმიტომ, რომ ყოველივე ეს მარტო და მხოლოდ ყურებს გამოგვიჭედავს ხოლმე და გვისპობს საშუალებას, გავიგონოთ ცხოვრების გულის სიღრმიდან აღმომხდარი საბედისწერო ხმა ჩვენის ბედისა და უბედობისა. საკმაოა, მწერალმა მიაქციოს ჩვენი ყურადღება პატარა ქოხს რომელსამე მიყრუებულ სოფელში, დაგვანახოს ამ ქოხის დერეფანში ნახევრად შეღებული კარები, სახე ადამიანისა, სრულის სიმშვიდის გამომხატველი… საკმაოა ამ უმნიშვნელო, მცირე მოვლენას შეეხოს გრძნეული ხელი მგოსნისა და მყისვე ამ სადა და მარტივის სურათის შემწეობით თქვენის თვალის წინ გადაიშლება უდიადესი მომენტები; ადამიანის ცხოვრების სრულიად უბრალო სიტყვები, ღვთის მადლით ცხებულ ხელოვნის ხელში გადაიქცევიან მთელის მსოფლიოს გამომსახველად… ეს სიტყვები გარეგანის მხრივ თითქმის მოკლებულნი არიან ყოველსავე მნიშვნელობას, მაგრამ ის კილო, რომელსაც მოქმედი პირი ხმარობს, მისი მიხვრა-მოხვრა, მისი სულის განწყობილება თვალწინ დაგვიყენებს ხოლმე მის საიდუმლო ზრახვებს, მის ეტლს და მის ბედისწერას, ათასგვარ საიდუმლოს, რომლითაც იგი და მისი ცხოვრება მოცულია; აი, ეს უნდა იქცევდეს ხელოვნის ყურადღებას, მისის მხატვრობის საგანი უნდა იყოს იმ საიდუმლოების, იმ ,,გამოუცნობელის» და მიუწდომელის ახსნა და სურათებით ნათელყოფა, რომელიც შეადგენს დედააზრს და დედაძარღვს ადამიანის ცხოვრებისას. მეტერლინკმა დიდის ხელოვნებით განახორციელა თავისი თეორია თავის მშვენიერ დრამებში: L’ინტრუსე, L’ინტერიეურ და სხვ.
მაშასადამე, სიმბოლიზმის აღმსარებელისათვის ყოველივე მოვლენა, ყოველივე ფაქტი, ყოველივე შემთხვევა ცხოვრებისა ერთგვარი ნიშანია, სიმბოლო ამ ცხოვრების იდუმალებით ნაქსოვის სარჩულის აღსანიშნავად. აგერ, ავადმყოფის სახლში, შუაღამეში, ბრმა ბაბუას ესმის, ვითომ ვიღაც ცელსა ლესავს, _ ეს სიკვდილია, რომელიც ეპარება საბედისწერო ოჯახს და ცელსა ლესავს ადამიანის სიცოცხლის მოსასპობად. თქვენა გგონიათ, ეს რაღაც მისტიკური ბოდვა იყოს. სრულიადაც არა, სინამდვილე აქ სავსებით დაცულია: ცელსა ლესავს მებაღე ბალახის გასათიბავად, მაგრამ ბრმა მოხუცის ბუნება წინათგრძნობით აღსავსეა და მისი სმენა უცნაურათ გამახვილებულია. ეს ნამდვილი ფაქტი მას აღუძრავს შიშს სიკვდილის მოახლოვებისას. აგერ, იმავე ოჯახში ის კარი, რომელიც ეზოში გადის, ვეღარ მოუხურავთ კარგად… ეს იმიტომ, რომ რაღაც თვალით უხილავი და საიდუმლო საშიშარი ძალა მიიპარება ოჯახში. ყველას შიშის ელდა ეცემა, ყველა რაღაც სევდით არის აღსავსე, წინათგრძნობები აშფოთებს ყველას. სიტყვით არც ერთი არ წარმოსთქვამს საშინელის მოვლენის სახელს, მაგრამ მათი სიტყვების კილო, მათი მიხვრა-მოხვრა ნათელჰყოფს, რომ ყველა რაღაც საიდუმლოებას მოუცავს. ყველა გრძნობს თავისდა უნებურად, რომ სიკვდილი ფეხაკრეფით მიეპარება და უბედურება მოაქვს ამ ოჯახისათვის. თუმცა ყოველივე ეს მოვლენა სინამდვილის ფარგალს არ გასცილებია და კარები უთუოდ იმიტომ არ იკეტება, რომ საღამოს ჟამზე სინესტით გაიჟღენთა, მაგრამ ეს ჩვეულებრივი ყოველდღიური მოვლენა მთელის ტრაგიზმის გამომხატველად იქცევა ამ დიადსა და საშინელს წამებში.
აქედან ცხადია, რომ სიმბოლისტი მწერალი სცდილობს, შეიტანოს ხელოვნებაში გრძნობა საიდუმლოებისა, სცდილობს გვაჩვენოს უხილავი და გამოუცნობელი კავშირი, რომელიც არსებობს ,,საიქიოსა» და ,,სააქაოს» შორის, სცდილობს, თვალწინ დაგვიყენოს ,,მოვლენათა შორის დაფარული კავშირი,» დაგვანახოს საიდუმლოებით მოცული ბედისწერა, რომელიც განაგებს ადამიანის ცხოვრებასა და სიცოცხლეს.
დავუთმოთ სიტყვა ისევ მეტერლინკს: ,,ჩვენ ვიცითო, _ ამბობს იგი, _ რომ ყოველივე ჩვენი გრძნობა განსაზღვრულია საუკუნეთა მიმდინარეობაში. ათასი წლები თავს დასცქერიან, როცა ორ მიჯნურთა ბაგე სიყვარულით შეეწებებიან ერთმანეთს. და თვით ეს ამბორი არა არის რა, თუ არ ერთს მოქმედებაში თავმოყრილი სურვილი ათიათასის არსებისა, რომელსაც სურს ქვეყნად გაჩენა. ჩვენ ვიცით, რომ ადამიანი არა კვდება… კარგად ვიცით, რომ მიცვალებულნი მარტო სასაფლაოს მყუდროებაში კი არ არიან დაკარგულნი: ჩვენის სახლის ყოველ კუნჭულში მათი სულები დატრიალებენ, ჩვენის ცხოვრების ყოველივე ჩვეულებრივ მოვლენაში იგინი მონაწილეობას ღებულობენ; თვით უმცირესი ჩვენი მოქმედება გამოიწვევს ხოლმე მათ, და იგინი მკვდრეთით აღდგებიან არა საფლავებით, არამედ ჩვენს სულიერს არსებაში, სადაც მათ სამარადისო უკვდავება აქვთ მოპოებული».
,,ამ სახით ჩვენ წარსულისა და მომავლის მონები ვართო, – განაგრძობს მეტერლინკი, – მემკვიდრეობა, ნების თავისუფლება, ბედისწერაო დომხალივით არეულია ჩვენს ცნებაში, ჩვენს სულში, მაგრამ ყოველსავე ამას მეფედა და პატრონად თავს დასცქერის იდუმალებით მოცული ეტლი, საბედისწერო ვარსკვლავი ჩვენის ცხოვრებისა, გენებოსთ, მემკვიდრეობა დაარქვით, გენებოსთ ბედ-იღბალი, ორივე ერთად და თვით ის უცნაური, მიუწდომელი ძალა, რომელსაც ეს სიტყვები გამოსახვენ არა არის რა, თუ არა ერთ-ერთი სხივი ამ ეტლისა, სხივი, რომელიც იკარგება საიდუმლოებით გაჭედილს წყვდიადში.
ჩვენ გამოვდგებით და სხვადასხვა ეტიკეტებს ავაკრავთ ხოლმე იმ ვაზას, რომელშიაც უხილავი და გამოუცნობელია მომწყვდეული. მშრალი სიტყვები კი არ გვამცნევს იმის შესახებ, რაც უფრო საინტერესოა კაცისათვის. ამ საიდუმლო ძალების, ამ იდუმალის კავშირის გამომხატველი უნდა იყოს მწერლის ნაწარმოები. ამგვარად იგი ხდება სიმბოლოდ, სახედ, სურათად, ნიშნად, რომელიც კონკრეტულად უნდა გამოსთქვამდეს რაღაც საიდუმლოსა და არა ყველასათვის ნათელს აზრს უნდა გამოხატვიდეს ყველასათვის გასაგებად.
იმ განსაზღვრიდან, რომელიც ჩვენ აქ მოვიყვანეთ, მკითხველი კარგად დაინახავს, რომ სიმბოლისტები ბევრში უახლოვდებიან რომანტიკოსებს. რომანტიკოსის საიქიოს წყურვილი ჩვენმა დიდებულმა ბარათაშვილმა გამოხატა უკვდავ ლექსებში:
,,მე შენსა მჭვრეტელს მავიწყდების საწუთროება,
გულის თქმა ჩემი შენს იქითა… ეძიებს სადგურს,
ზენაართ სამყოფს, რომ დაშთოს აქ ამაოება…
მაგრამ ვერ სცნობენ გლახ მოკვდავნი განგებას ციურს.»
(,,შემოღამება მთაწმ.»)
სიმბოლისტები ზოგში რეალიზმის პრინციპებსაც იცავენ. ჩვენგან მრავალჯერ მოხსენებული მეტერლინკის წიგნი რომ გადაათვალიეროთ, ნახავთ, რომ იგი სასტიკის კრიტიკის ქარცეცხლში ატარებს რომანტიკოს მწერალთა მანერას. უწუნებს მათ არაჩვეულებრივის და განსაკუთრებულის მოვლენების მწერლობის საგნად აღებას. უბრალო, ყოველდღიური, სრულიად უმნიშვნელო და უფერული მოვლენა, მისის აზრით, უფრო საყურადღებოა, ვინაიდან დუმილსა და სიჩუმეში ინასკვება ჩვენის ცხოვრების ტრაგედიის ძარღვი. რეალიზმიც ხომ ,,ქუჩის ყურეს» სადა და მარტივის მოვლენების გამოხატვას აკისრებდა მწერალს, ვინაიდან, მათის შეხედულებით, ცხოვრება მეტი არა არის რა, თუ არ ჯამი იმ მოვლენათა, რომელიც ყოველდღე ჩვენს თვალწინ მიმდინარეობს. განსხვავება მათ შორის ის არის, რომ სიმბოლისტი ამ მცირე მოვლენას დიად მნიშვნელობას აძლევს, ვინაიდან, მისის აზრით, ყურმახვილს მგოსანს შეუძლია, ამ თვალთათვის უმნიშვნელო მოვლენის ქვეშ აღმოაჩინოს მთელი ბედისწერა, მთელი შინაარსი ადამიანის ცხოვრებისა; და თუ რეალისტი მოვლენის ზედაპირით კმაყოფილდებოდა და იმას იქით არას ეძიებდა, რაკი სწამდა, რომ ,,იქით» არა იყო რა, სიმბოლისტი ზედაპირის გაგლეჯას სცდილობს და ზედაპირის ქვეშ ეძიებს საიდუმლო მექანიზმს ჩვენის ცხოვრებისას. მას ზედაპირი იმდენად ეინტერესება, რამდენად იგი ერთგვარი ნიშანია, ერთგვარი მხატვრული ციფრი, სიმბოლო, რომელიც აღნიშნავს ტრაგედიულ ძალასა და ცხოვრების იდუმალობას.
თუ ყოველსავე ზემოხსენებულს გავითვალისწინებთ, დავრწმუნდებით, რომ ვაჟა საუკეთესო ტიპია სიმბოლისტ მწერლისა.
თუ გნებავთ, ნახოთ განსხვავება რეალისტ და სიმბოლისტ მწერალთა შორის, ავიღოთ გ. წერეთლის საუკეთესო მხატვრული სურათი ბუნებისა და შევადაროთ ვაჟა-ფშაველას, რომელსაც გნებავთ, ამგვარსავე სურათს.
,,გზა მიგვიძღოდა ფართო ჭალებზედ. მდინარის შხუილი ხანდახან ბუნდათ მოგვესმოდა. მინდორს უწვიმობით მოყვითალო ფერი დაცემდა; ეკლით გაბანდული მწვანე ბუჩქნარი ზოლ-ზოლებად გადაუყვებოდა. ერთი საათი მეტი ვიარეთ ამ მინდორზედ და შემდეგ შევედით სქელ დობილოში: ლოტნარის თხმელის ხეებს ქოჩორა წვერები ვაზის ფოთლებით ჰქონდათ შეხვეული. მაჯის სისხო შავი ვაზები ხეებსა და ხეებს შუა ბაწრებად გამბულიყვნენ და თვითონ იმათაც გველსავით შემოხვეოდენ. ამ დროს მზემაც პირი გვიჩვენა, მაგრამ იმისი ცხელი შუქი ჩვენთვის უვნებიღა დარჩა: ხშირად გაბნეული თხმელა, ხურმა და კაკლის ხეები სქლად გვიჩრდილებდენ. თვითონ მინდორმაც ამ დობილოში ფერი მწვანედ იცვალა. როგორც ეტყობოდა, მზის შუქს ამ ჩრდილში ბალახისთვის სისველე ვერ წაერთმია. დობილოს ტყეში სუნთქვა ძლიერ გაგვიტკბა: გონებაში გავივლე, ამისთანა მწვანილოვანს ბაღში კაცი არ უნდა დაბერდეს მეთქი».
ზემოთაც მოვიხსენიეთ, რომ ბ-ნ. ნ. ნიკოლაძის თქმისა არ იყოს, ეს სურათი პირდაპირ გადმოხატული ფოტოგრაფიული ასლია ბუნებისა. განსხვავება აქ ისაა, რომ სიცოცხლით აღსავსე ბუნებას მკვდრის ფერი ადევს, ვინაიდან ეს არც სინემატოგრაფიული სურათია, სადაც მოძრაობაა დაცული, არც ფერადებით შემზადებული ფოტოგრაფიაა, რომელშიაც ბუნების უძრავი სიმშვენიერე და მრავალფეროვნება სჩანს. ეს არის უფერული ფოტოგრაფია, რომელიც ცივად და მშრალად აქვავებს ქაღალდზე მთელს მოძრავ ბუნებას.
ეხლა ვაჟა ვნახოთ:
,,უღრანს ტყეში მოსული ვარ…» ამბობს ია: ,,მანამ ცოცხალი ვარ, ჩემის სილამაზით დავატკბობ ტყეს, ბალახს და იმ გადაღმიდამ გულხავსიანს კლდესა, სუნნელებას მივაფრქვევ არე-მარეს. ყველას ვუყვარვარ: აგერ იმ დამპალ ყუნჭს თვალი სულ ჩემსკენ უჭირავს, მიცინის ხოლმე, უნდა ჩემთან მოვიდეს, მაკოცოს, მაგრამ არ შეუძლიან; მხოლოდ შორიდამ გამიცინებს, გაიღიმება საცოდავი, თუმცა უშნოდ, მაგრამ გულკეთილობა კი დიდი გადეფინება ხოლმე პირზედ.
განა მარტო იმას უხარიან ჩემი სიცოცხლე? წვერ-ხმელი ხეებიც მე დამხარიან ზევიდამ, თვითონ თავშიშველნი, ტოტებს მე მაფარებენ: ჩვენს იას არ შეგვიცივდეს, ან არაფერმა არ აწყინოსო. პირდაპირ შხაპუნა წვიმას არ უშვებენ ჩემამდის; წვიმას შეუძლიან ერთბაშათ ჩამომაცალოს ფოთლები. უფოთლებოდ ყოფნა და სიკვდილი ჩემთვის ერთია. არა, ხეები: არყი, წიფელი, თხილი, თამელი, დუდგულა გარშემო მეხვევიან და მყარაულობენ, წვიმის ნამს ინახვენ ტოტებით, ფოთლებით და მერე ნელ-ნელა თითო-ოროლ ნამებით მამცვრევენ პირზედ, პირსა მბანენ. მე ყელს მოვიღერებ და ვინატრებ, ნეტა სიმღერა შემეძლოს, ნეტავი დამბადებელს ჩემთვის ნიჭი მოეცა, რომ მექო მაღლა ცა და ღრუბელი, მზე, ეს ჩემი მფარველი ხეები, ეს მთები, ის ჭალები და ღაბუა ჩიტები, რომელნიც ხმელს, ყვითელს ფოთლებში წითლის და მწვანის ფრთა-ბუმბულით ჩემს წინ დაგოგვენ და ხანდახან შემომჭიკჭიკებენ პირში, მათამაშებენ, უხარიანთ ჩემი სიცოცხლე. ჩემი ერთი თვის სიცოცხლე სხვის ოცდაოთხის თვის სიცოცხლეს სჯობია, მაგრამ დიდხანს სიცოცხლეს კი დანატრულებული ვარ. დილას ერთმა ,,წიფლის ჩიტამ» ჩემს ახლოს იგალობა; ლამაზირამ იყო ყელწითელი, ღაბუა; იმასაც ჩემსავით თავი მოსწონდა, იხედებოდა გულზედ და მხრებზედ; ყველას მოსწონს თავი, ყველას უხარიან სიცოცხლე, ყველას უყვარს ბუნება… აი, ეს ორი დღეა, რაც ჩემი დობილი სასუტკაც (მცენარეა) ამოჩნდა; უხარიან, უხარიან საცოდავს, სულ თავს იქნევს დაბლა და მაღლა, უკრავს თავს დედა-მიწას, მზის სინათლეს, მეჩურჩულება, ზღაპრებს მიამბობს სიცოცხლეზე, სიყვარულზე; ხანდახან კიდეც გაიკისკისებს, გადმომეხვევა და მაკოცებს; გუშინ დილით მე და ჩემმა დობილმა ორივემ ვიტირეთ.
,,რა შეუბრალებელია კაცი?! რასაც კი დაინახავს, უნდა, რომ თავის სასარგებლოდ მოიხმაროს, ალბათ ვერ აფასებს ჩვენს სილამაზეს! ჩვენ წინ კაცმა გამოიარა, ცალ მხარზედ ცული ედო, მეორეზედ თოფი ეკიდა. მიადგა ერთს მშვენიერს ტოტ-გარდათხმეულ წიფელას, დაუშინა ცული და წააქცია. საბრალო, როდესაც წაიქცა, დაიკვნესა. ჩვენს იქით გუგულის-კაბა (მცენარეა) ამოსულიყო და ჯერ ხმელს, ჩამოსულს ფოთოლს არ ამოსცილებოდა. როდესაც ხე წაიქცა, გადიყრევინა ზევიდან ფოთლები და წითლათ გადმობრჭყვინდა, ცრემლები დასხმოდა ჩაღრმავებულს გულში».
აქ ყოველი ანბანი ცოცხალი სურათია, და ია ისეთის სიცოცხლით შეამკო ავტორმა თავისის ჯადოსნურის ხელოვნების შემწეობით, რაც მას ბუნებაში არც კი აქვს… ანდა შეიძლება ეს ბუნების ნამდვილი სურათი იყოს და ჩვენთვის, უბრალო მომკვდავთათვის, მიუხდომელი; აქ მთელი ფილოსოფიაა და მთელი პოლიტიკური განწყობილება, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ: ,,ჩემი ერთი თვის სიცოცხლე სხვის ოცდაოთხის თვის სიცოცხლეს სჯობიაო», ამბობს ია. მაშასადამე, სიცოცხლე სრული, მშვენიერი და ნაყოფიერი, რაც უნდა ხანმოკლე იყოს, იგი სჯობს უარარაობით აღსავსე ხანგრძლივობას. მშვენიერი ია უყვარს ყველას, ყველა მას შეხარის და მასაც ყველა უყვარს, ყველა ებრალება. საერთო ჰარმონია ბუნებისა, ცხოველმყოფელი ძალა მშვენიერებისა წარმტაცის სადა სურათებით გვაქვს თვალწინ გამოფენილი და მრავალი აზრი და გრძნობა აღეძვრის მკითხველს იმ პატარა სურათების წაკითხვის დროს, რომელიც ვაჟა-ფშაველას მადლიან კალამს უხვად მოუცია ჩვენთვის. თვით მგოსნისა და სიმბოლისტ პოეტის საუკეთესო დასურათებაც ვაჟას ეკუთვნის. აბა, გადაათვალიერეთ მისი ,,გველის მჭამელი». მინდია ხომ მგოსანია, რომელიც გრძნეულის ძალებით მოჯადოებულია. ამ ძალთა შემწეობით მინდიას:
,,ახალად სული ჩაედგა,
ახალი ხორცი აისხა;
გულის ხედვა და თვალების,
როგორც ბრმა და ყრუს გაეხსნა;
ესმის დღეიდან ყოველი,
რასაც ფრინველნი გალობენ,
ან მცენარენი, ცხოველნი,
როდის ილხენენ, წვალობენ,
რაც კი რამ დაუბადია
უფალს სულიერ უსულო,
ყველასა თურმე ენა აქვს,
არა ყოფილა უსჯულო.
მინდია ამგვარად ბუნების მესაიდუმლეა: მასთან განუწყვეტელის და უცნაურის მომხიბლავის ჯაჭვით შეკავშირებულია:
,,ყველა მცენარეს და მღილსა
ის ეგებება სალმითა,
ბუნებაც ,,ვაშას» უძახის
მდიდრათ მორთულის ალმითა,
ყვავილნი ყელ-გადაგდებით,
დახატულები კალმითა,
,,მინდიას გაუმარჯოსო»,
ერთხმად ასტეხენ ყიჟინსა;
ხეები ფოთლებს არხევენ,
ბუნება იწყებს ბიბინსა;
მარტოკა მინდიას ესმის
მათი კვნესა და ჩივილი;
მოვიდა ხესთან ცულითა,
სთქვა: ,,უნდა მოვჭრა ესაო»!
შემოჰკრავს ცულსა, და ამ დროს
ხის შემოესმის კვნესაო:
,,ნუ მომკლავ, ჩემო მინდიავ,
ნუ დამიბნელებ მზესაო,
უიარაღო რომა ვარ,
მიტომ მიბრიყვებ ხესაო!»
აი, მშვენიერი და სრული ხატება სიმბოლურის პოეზიისა, აი, საუცხოვო სურათი სიმბოლიზმის ძირითადის შეხედულებისა ხელოვნების შესახებ: ხელოვანი, მგოსანი სმენაფაქიზი, ნაზგრძნობიერი შვილია ბუნებისა, რომელსაც შეგნებული აქვს ის, რაც ჩვენმა დიდებულმა რომანტიკოსმა დიდი ხანია აღნიშნა:
,,მრწამს, რომ არს ენა რამ საიდუმლო უასაკოთაც და უსულთ შორის
და უცხოველეს სხვათა ენათა არს მნიშვნელობა მათის საუბრის».
ამნაირმა მგოსანმა იცის და შეუძლია აღმოაჩინოს და თვალწინ გადმოგვიშალოს ჩვენთვის უხილავი, ,,გამოუცნობელი», ,,დაფარული კავშირი» თვით უბრალო, ჩვეულებრივ მოვლენათა მიმდინარეობის ქვეშ. მეტი არ იქნება, აქვე აღვნიშნოთ ის განსხვავება, რომელიც არსებობს რომანტიკოს და სიმბოლისტ მგოსანს შორის. შეადარეთ უკვდავი ნიმუში რომანტიზმისა ბარათაშვილის ზემოხსენებული ,,ჩინარი» და ვაჟას ,,გველის მჭამელი».
ერთსა და იმავე აზრს იმის შესახებ, რომ მგოსანი არაჩვეულებრივი არსებაა, რომელსაც ,,სწამს, რომ არს ენა რამ საიდუმლო უასაკოთ და უსულოთ შორის», რომანტიკოსი უფრო განყენებულის ფრაზებით გამოსთქვამს, სიმბოლისტი კი ცოცხალი სურათებით. მაშინ, როდესაც რომანტიკოსი უსათუოდ თავისის ყურადღების ღირსად ხდის მხოლოდ რასმე არაჩვეულებრივ დიად მოვლენას, რომელსამე ჩინარს, ,,მაღლად მაჩინარს», რომელიც ,,სდგას მედიდურად და სიამაყით და მხოლოდ თავსა გარდმო-გარდიღებს სევდიანისა შერხევის სახით», სიმბოლისტი უბრალო ,,იას» აიღებს და მთელ სიმფონიას შეჰქმნის მისი ჩუმისა და მარტივის ცხოვრებიდან; გამხმარ, ყველასაგან ათვალისწინებულ ,,წიფელს» დაგვისურათებს და მის ამბავში ჩაგვიქსოვს მთელს გამმას გრძნობათა და აზრთა: სხვა ხეებმა ,,არ იციან, რომ ხმელი წიფელი იმათზე მეტად იხსენიება». მაშასადამე, ის, რაც ამბობს (…), კაცობრიობის უმსგავსო უმეტესობას მიაჩნია სამარცხვინოდ, შესაძლოა სასახელო იყოს და შემცდარი ზიზღი იმ არსებისადმი მიმართული, რომელიც პირად უბედურებაში ჩავარდნილია, მაგრამ ქვეყნის ერთგულებისათვის კი სახელი მოუხვეჭია.
საერთო კი რომანტიკოსს და სიმბოლისტს ისა აქვთ, რომ მგოსნის პირად ზრახვებსა და ფიქრებს გვიმჟღავნებენ, მგოსნის განსაკუთრებულ ფსიქიკას თვალწინ გვიშლიან. ეჭვი არ არის, ვაჟას ,,ია» და ,,ხმელი წიფელი» ვაჟას აზრისა და გრძნობის გამომხატველია, რომელიც არა თუ ჩვეულებრივობასა და ყოველდღიურობას მოშორებულია, დიდის უმეტესობისათვის, შესაძლოა მიუწდომელი იყოს, ვინაიდან ,,მოკვდავთა ენას არ ძალუძს უკვდავთა გრძნობათ გამოთქმა».
I
ვაჟა ნამდვილი ბუნების შვილია და ულამაზესისა და უმშვენიერესის ჩვენის მხარის მცხოვრები. მისი მუზის სანავარდო, ერთის მხრით, მთებია ე ს დ ა რ ა ჯ ნ ი ჩვენის სამშობლოისა, მისი მფარველი და დამცველი, უძლეველი საბუთი იმისა, რომ ამ ქვეყნის ცხოვრება ყოველნაირად განსხვავებული უნდა იყოს სხვა ქვეყნის ცხოვრებისაგან. ხოლო მეორეს მხრით, ვაჟას მუზის თვალებს მოხიბლავდა ხოლმე ქვეყნის მამულის უმშვენიერესი კუთხე კახეთი ყოველის პოეტისა და პოეზიის შემგნების აღმტაცებელი, ილიასა და ალექსანდრე ჭავჭავაძის სამშობლო.
ვაჟა იმ მთის შვილია, რომელმაც ყაზბეგი მოგვცა, ეს უცნაური მესაიდუმლე ამ ბუნებისა. ყაზბეგმა შეუდარებლად დაგვიხატა უცნაური, გამოუცნობელი და მომხიბვლელი კავშირი, რომელიც არსებობს ამ მთების ბუნებასა და მათ მცხოვრებთა შორის.
ბ უ ნ ე ბ ა ვაჟასათვის თავისთავად საყვარელია და სალტოლველი, ვითა უმშვენიერესი და უდიადესი ელემენტი სიცოცხლისა და ცხოვრებისა, სიცოცხლის გამაცისკროვნებელი, სულისა და გულის წარმტაცი, გონების მომჯადოვებელი. მისთვის ბუნება და ყოველივე ნაწილი ამ ბუნებისა ცოცხალი არსებაა, მისთვის ბუნების არც ერთ ნაწილს არა სდევს სიკვდილისა და უსიცოცხლობის ნიშანი. ყოველივე ნაწილი ბუნებისა განხორციელებულია და განსულიერებული: ,,მთანი მაღალნი», სალი კლდეები, ველი და მდინარე ისეთივე სიცოცხლით არის აღვსილი, როგორც ბულბული, გინდ მერცხალი, ლომი, გინდ არწივი, როგორც ყოველი პირუტყვი და მეტყველი.
საერთო ჰარმონია სიცოცხლით აღსავსე მუსიკისა ატკბობს ვაჟას მუზის სმენას; საერთო ფერხული სიცოცხლის ბუნების შვილებისა ასიამოვნებს მის თვალებს და უწმინდესის გრძნობებით გატაცებული მთრთოლვარე მისი ბაგეები ღვთიურ ჰანგებს გამოაღებინებს ხოლმე ,,უვერცხლო, შეუზიკავ სტვირსა».
ვაჟასათვის გაზაფხულზედ ,,მწვანის კალთებით კოხტაობს მთების კალთები ტყიანი», თითქოს ტურფა იყოს და მიჯნურის მოლოდინში კეკლუცობდეს; ,,არაგვიც მოქუხს მრისხანედ, ამ დროს შავფერად მდინარე, იღვიძებს, იფშვნეტს თვალებსა მის არე-მარე მძინარეთ,» თითქოს დიდის ხნის ძილისაგან გაღვიძებული ადამიანი იყოს და დღიურ ჭირ-ვარამისათვის ემზადებოდეს.
ვაჟას პოეზიაში ყოველიფერი ცხოვრობს, მოძრაობს, იბრძვის, ოცნებობს.
თუ ,,სუდარ-ჩაცმულნი მთანი სდგან», იმიტომ, რომ იგინი არიან: ,,ფიქრის მზიდველნი მწარისა, სულ მუდამ ყინულიანი, არ როს მნახველი მწვანისა»; თუ ,,დაბნელდა, წყალნი სტირიან, კალთა გვეხურვის ღამისაო».
თუ ,,თენდება, მთის წვერნ დაწითდენ», თითქო უცაბედად მიჯნურს შეეფეთენო, ხოლო ,,ნისლნი აგროვდენ მთებზედა».
ის, რაც უბრალო მომაკვდავს მიაჩნია უსულოდ და უაზროდ, ის, რაც ჩვეულებრივად კაცს მიაჩნია ყოველსავე გრძნობის მოკლებულად, პოეტი მასშიაც სიცოცხლესა ხედავს, იმის მაჯის ცემაც ესმის, მისთვის იქაც სჩქეფს დიადი ძალა სიცოცხლისა:
,,ნისლნი, დაღლილნი ცურვითა,
მთის ყურედ მიმალულიყვნენ,
მთანი მაღლაით დასცქერდენ
ღრმა ფიქრით შაბურილიყვნენ;
არაგვიც ჩუმად მისჩქეფდა,
თვით ცრემლსა ცრემლი სდიოდა,
ბუნდად და გაურჩეველად
კლდეთა კალთაზე ხვიოდა.»
ანდა, თუ გნებავსთ:
,,ცაზე გამქრალან ვარსკვლავნი,
პირი ემატვის მთვარესა,
მთანი თავ-ჩაჩქნიანები
ფიქრს მისცემიან მწარესა».
მთა ფიქრობს, მთა ოცნებობს, მთა გოდებს და მთა კვნესის ამ საუცხოვო მგოსნის ნაწერში, თანაც მთა ამაყია და მედიდური, გმირთა თავმომწონე და ამიტომაა პოეტის სათაყვანო და სადიდებელი:
,,ირგვლივ მთებია დიდრონი,
აყრილნი სრულის ტანითა,
გადალესილნი თოვლითა,
მოუღალავნი ჯანითა;
ერთხელ თუ ჰნახე ამ გვარად,
სულ გინდა სინჯო თვალითა,
იმაზე ლამაზებია,
როცა ღელავენ მწვანითა.
თუნდ მზე დაადგეთ გულ-მკერდზე,
ზვავი სდიოდესთ ჭექითა,
მაინც სიტურფე იმათი
ნაკურთხი არის ზეცითა;
ბევრჯელ დაჰბრუნავს თავზედა
გრილი ნიავი კვნესითა.
ზაფხულში შავი ღრუბლები
სანთელს უნთებენ კვესითა.
და სალნი კლდენი, პირქუშნი
უფსკრულს ჩასულნი ფესვითა,
არც რო სულზედა ფიქრობენ,
არც სუქდებიან ლეშითა,
უსალმო, უალერსონი
გამომზირალნი ბრეშითა».
აქ ყოველი სტრიქონი სცოცხლობს, ყოველი სიტყვა ცოცხალი სურათია, ყოველ სურათში მოძრაობაა და სიცოცხლე ფეთქს. რამდენიმე სტრიქონით თვალწინ გადაგიშლისთ ხოლმე მთელს ცხოვრებას მთებისას, რამდენიმე მომენტს მათის სიცოცხლისას:
,,დილაზე ფრთა დაკეცილთა,
ნამტირალევთა ღამითა,
მთებზე ეძინათ ნისლებსა
მიტკლით შაკრულის თვალით.
აი, ოთხი სტრიქონი, რომელიც გვისურათებს ნისლის მთელი ცხოვრების მიმდინარეობასა. ღამე ნისლი ფრთაგაშლილი დანავარდობდა და დედამიწას წვიმით რწყავდა; დილას დაღლილა და მთებზედ ფრთა-დაკეცით მოუსვენებია. ნისლები ქუფრის ფერისაა, შავია ძირში, წვერში კი ბამბის ქულასავით თეთრია. მთელს სანახაობას რამდენიმე სიტყვით გვიხატავს მგოსანი, მთელ მხატვრობას ორიოდე სტრიქონით სძლევს და ათასგვარ გრძნობებს აგვიშლის. ხელოვნებას ამაზედ მეტი იშვიათად თუ რამე მოეთხოვება. ვაჟა სიცოცხლისა და ცხოვრების სიყვარულით აღსავსე მგოსანია; როგორც ყველა ჩვენი დიდი პოეტისთვის, მისთვის ჩვენს მშვენიერსა და საუცხოვო ბუნებას ჩაუნერგავს ის დაუშრეტელი გრძნობა აღტაცებისა, სიცოცხლისა და სიცოცხლის დამამშვენებელისა და შემამკობელის საგნისა და მოვლენისადმი, რომელიც შეადგენს მთელის ჩვენის მწერლობის ნიშანდობლივ და მეტად ორიგინალურ თვისებას. მისთვის ბუნებას მხოლოდ მაშინ აქვს მნიშვნელობა, როცა იქ სიცოცხლე სდუღს და გადასდუღს და სრული უფალია მსოფლიოსი. თორემ, თუკი ამ ქვეყნად სიცოცხლის მომსპობელი ბოროტი ძალა მეფობს, თუკი დევები სიმბოლო სიცოცხლის შხამისა და უარყოფისა შექმნილან ქვეყნის ბატონად და პატრონად, თუკი მათის წყალობით ,,ლამის ს ი კ ვ დ ი ლ მ ა ს ი ც ო ც ხ ლ ი ს დ ა ი ს ა კ უ თ რ ო ს ს ა ხ ე ლ ი (ხაზი ყველგან ჩვენია-კ.ა.) ,,ლამის ს ი ყ ვ ა რ უ ლ ს დ ა ე წ ვ ა ს ტ უ რ ფ ა გ ვ ი რ გ ვ ი ნ ი ი ი ს ა, ყველა, რაც ამკობს სიცოცხლეს, გახდეს საჭმელად ჭიისა», ,,სადღა ვის უნდა მაშინა ან მზე, ან მთვარე ცაზედა, ხშირად ყვავილით ნაქარგი მწვანე ბალახი მთაზედა, გაზაფხულს მოსვლა მერცხლისა, ჩქეფა-ხრიალი ხევისა, დღის წასვლა, ღამის დადგომა, სიტკბო ბულბულის სტვენისა».
დიაღ, ჩვენის მგოსნისთვის ყოველივეს იმდენად აქვს მნიშვნელობა, რამდენადაც ხელს უწყობს სიცოცხლეს და რამდენადაც ებრძვის სიკვდილსა და სიცოცხლის მოსპობას. მისთვის ბუნებას, რომ ვსთქვათ, უტილიტარული მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ აქ მეწვრილმანურ ანგარიშსა და უმსგავსს სარგებლობას კი არა აქვს ადგილი. აქ სიცოცხლე თავისთავად პოეტისათვის პოეზიისა და აღმაფრენის საგანია, სიმშვენიერის განმახორციელებელია და მისი მიუცილებელი მასაზრდოებელი.
ან კი, მართლა, რა მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს მისთვის ან მზეს ან მთვარეს, ან მთის ყვავილებს მორთულს, ან მერცხალს გაზაფხულისას, ან ტირილს ხევისას, თუ მათი სიცოცხლე ჩამქრალი იქნება. ვაჟა ხომ ყოველსავე ამაებში სიცოცხლის დაუშრეტელ გამოხატულებასა ხედავს, ესენი ხომ ყველანი სიცოცხლის ნიშანნი არიან, რომელნიც კარგვენ ყოველსავე თავის მნიშვნელობას, რაკი სიცოცხლე მოისპობა. უსიცოცხლო მთა და ყვავილი, მერცხალი და ხევი პოეტისათვის იგივეა, რაც მკვდრის დახუჭული თვალები და მეტყველებას მოკლებული ბაგენი, მისი ყური _ სმენას მოკლებული და ენა დადუმებული. აღარც ერთი ნაწილი სხეულისა აღარ არსებობს სიკვდილს შემდეგ, ვინაიდან იგინი ჰქრებიან ერთად მათ მთავარ აზრთან, მთავარ მექანიზმთან, რომელსაც უცნაური და საიდუმლო ძალა ჰქვია სიცოცხლისა.
ამიტომაცაა, რომ მას შემდეგ, რაც ხალხის თქმულების გმირი კოპალა დევებს გასწყვეტს, ბუნებას ქორწილი და ლხინი აქვს თვით მგოსანივით:
,,თენდება, ნამი დაჰყრია
მიწასა ალმასიანი,
არაგვსა პირი უცინის,
ტანი უშვენის ხმლიანი,
ულოცვენ გამარჯვებასა
მისი კიდენი კლდიანი,
ხშირნი მიდიან ღრუბელნი,
ლაღად მიდგიან-მოდგიან;
ცამ გადიწმინდა, ტურფანი
წვრილნი ვარსკვლავნიც მოდიან;
დაულბა გული ქვეყანას,
ისევ სიცოცხლით ხარობსა,
დამთვრალი ქვეყნის შვენებით,
გაღმა ბულბული გალობსა.
მადლობა შენთვის, უფალო,
ბუნება აღარ წვალობსა!
ტურფა დაესხა ისევა
დამჭკნარს ფოთოლი იასა.
აღარ აშინებს დევის ხმა
მაგ სადედუფლოს თმიანსა».
II
ხოლო ეს პოეტი ბუნებისა, ბულბული პირველი გამომხატველია ბუნების აღტაცებისა და სიხარულისა, ბოროტის ძალების სიკვდილის იარაღის შესუსტებისა და მოსპობის გამო.
როცა ასეთი განუწყვეტელი კავშირი გააბა პოეტმა, ერთის მხრით, ,,უასაკოთა და უსულოთა» და, მეორეს მხრით ასაკიანთა და სულიერთა შორის, რასაკვირველია, ბუნება მისთვის და აგრეთვე ადამიანისთვის მეგობრად, საყვარელ არსებად არის მიჩნეული, რომელიც მისი ჭირისა და ლხინის ამხანაგია. მართალია, მას შეგნებული აქვს ბუნების თავისებური გულგრილობა და ინდიფერენტიზმი; მართალია, კარგადა აქვს გაგებული პოეტს, რომ ბუნება თავისთავად გარეშე ადამიანთან დამკვიდრებისა,
,,ერთფერად მტვირთელი არის
საქმის თეთრის და შავისა.
ბუნება მბრძანებელია,
იგივ მონაა თავისა»,
და ამგვარად, ბუნებას უფრო ობიექტურის თვალით უყურებს, ვიდრე ყაზბეგი, მაგრამ ისიც იცის, რომ
,,ზოგჯერ სიკეთეს იხვეჭავს,
ზოგჯერ მქნელია ავისა»,
ისიც შეთვისებული აქვს, რომ ბუნება
,,მაინც კი ლამაზი არის,
მაინც სიტურფით ყვავისა».
ხოლო მგოსნისათვის სიმშვენიერე, სილამაზე და სიტურფე ისეთი რამ არის, რომელიც ბუნების თაყვანისმცემლადა და მაღმერთებელ მეგობრადა ხდის. მისი სიყვარული სიმშვენიერისა იქამდის მიდის, რომ, თუმცა სხვაფრივ არაფრად ეჭაშნიკება მგელი, მაგრამ იმასაც კი ეუბნება: ,,მიყვარხარ ისე, როგორც კი შეიძლება ნადირი უყვარდეს კაცსა. რათა? იმიტომ, რომ შენს ცხოვრებაში სილამაზესა ვხედავო».
რაღა გასაკვირველია ამას შემდეგ, თუ იგი მშვენიერების დაუშრეტელ წყაროს ბუნებას მუდამ ეტრფის და ეალერსება:
,,მოგესალმებით, ქედებო,
მომაქვს სალამი გვიანი,
ჩემსა სამარეს ამკობენ
თქვენი დეკა და ღვიანი;
თქვენგანა გულობს ეს გული,
შიგ გრძნობა უდუღს ღვთიანი,
თქვენი მიწოვავ მე ძუძუ,
ღალიან-ბარაქიანი.
ნუმც გაჯავრდება პირიმზე,
ნუმც დამწყევლიან იანი,
რომ იმათ დედის ძუძუთი
ვსუქდები ცოდვილიანი».
და მთანი და ყვავილნი, ღელე და ხევი, ბუჩქიც მეგობრად და მოყვარულად ეჩვენება ამგვარად განწყობილს მგოსანსა. კაცმაცა სთქვას, რა არის მთლად ერთიანად სინამდვილე, რა არის რეალური არსება, თუ არ მოჩვენება, თუ არა ის, რასაც ჩვენი ხუთი გრძნობა გვაჩვენებს და გვარწმუნებს, რომ ეგ ეგრეთი არისო. ვინ იცის, რა არის თავისთავად ან ხე ან ყვავილი, ან კლდე, ან წყარო; ჩვენ ის ვიცით მხოლოდ, რასაც ჩვენი ,,მე», ჩვენი გრძნობა და გონება გვეუბნება მის შესახებ. თავისთავად, ობიექტურად, აბსტრაქტულად შესაძლოა, არავითარი აზრი და არავითარი სახე არა ჰქონდეს არავითარს მოვლენას, მაგრამ ჩვენ, ადამიანნი, ამ მოვლენას იმ სახეს ვაძლევთ და იმ სულს ვუდგამთ, რომელიც ჩვენს ხელთ არის. პოეტი, როგორც ერთგვარი ზეკაცი, რომლის გრძნობა უფრო ნაზია და მახვილი, ვიდრე უბრალო მოკვდავისა, ღრმად გადმოგვიშლის ხოლმე ამა თუ იმ მოვლენას და თავისებურს შინაარსს ჩანერგავს შიგა. პოეტის მწერლობა თავისებური ახსნაა ცხოვრებისა, ერთგვარი ჭეშმარიტება, რომელსაც ათასი სხვა იმგვარივე არსებისაგან გამორკვეული ჭეშმარიტება უდგას გვერდში, მისი მხატვრობითის ნიჭის ძალას შეუძლია მიგვაღებიოს ესა თუ ის შეხედულება, მის ძლიერ კალამს შეუძლია იმგვარი აზრი და გრძნობა გამოგვიქვეყნოს და გაგვითვალისწინოს, რომელიც მისი მხედველობის მოხიბლულ მონად გაგვხდის. არც იფიქროთ, დიდმა პოეტმა ფანატიზმი იტვირთოს და ერთგვარობას დაემორჩილოს. მისთვის მოვლენას ათასგვარი სახე აქვს და ყოველ წუთში მოვლენის იმ სახეს მოგვაჩვენებს, რომელსაც იგი ხატავს წარმოდგინებითის ძალის შემწეობით იმ წუთის პოეტურ ექსტაზში.
ხომ მოგახსენეთ, ვაჟამ იცის, რომ ბუნება ,,ზოგჯერ სიკეთეს იხვეჭავს, ზოგჯერ მქნელია ავისა;» იცის, რომ მთის ნისლები ,,ზოგჯერ რომ გაგვახარებენ მაცოცხლებელის ცვარითა, სხვა დროს ბედს გვაწყევინებენ ჩანადინარის ავითა». ამგვარივეა ყოველივე ცოცხალი არსება, ამგვარია მთლად სიცოცხლე და ცხოვრება იგიც ზოგჯერ სიკეთეს იხვეჭავს, ზოგჯერ მქნელია ავისა. უმეტეს შემთხვევაში ვაჟა ბუნებისა და კაცთა შორის დამოკიდებულებაში მეგობრულს განწყობილებასა ხედავს. სხვა რომ არა იყოს რა, ბუნება სილამაზეს მაინც ხომ თავის დღეში არ ღალატობს, ხოლო სიმშვენიერე და სილამაზე კი ისეთი ღირსებაა მგოსნის თვალში, რომელიც ყოველს სიამოვნებასა და სიკეთეს ანიჭებს.
ადამიანისა და ბუნების შორის ასეთის ურთიერთობის შედეგია ისა, რომ
,,ქალის ქვითინსა მდუღარეს
მთანი იწერენ მკერდზედა;
ცრემლით ატირდენ წყარონი
ჩამომდინარი გვერდზედა».
დაბერებულა პირი-მზე,
კუზი ეტყობა წელზედა,
ოცნება ტანჯულის ქვეყნის
ქვითინებს მთისა წვერზედა».
დიაღ, ჩვენის მგოსნისთვის ყოველივეს იმდენად აქვს მნიშვნელობა, რამდენადაც ხელს უწყობს სიცოცხლეს და რამდენადაც ებრძვის სიკვდილსა და სიცოცხლის მოსპობას. მისთვის ბუნებას, რომ ვსთქვათ, უტილიტარული მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ აქ მეწვრილმანურ ანგარიშსა და უმსგავსს სარგებლობას კი არა აქვს ადგილი. აქ სიცოცხლე თავისთავად პოეტისათვის პოეზიისა და აღმაფრენის საგანია, სიმშვენიერის განმახორციელებელია და მისი მიუცილებელი მასაზრდოებელი.
ან კი, მართლა, რა მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს მისთვის ან მზეს ან მთვარეს, ან მთის ყვავილებს მორთულს, ან მერცხალს გაზაფხულისას, ან ტირილს ხევისას, თუ მათი სიცოცხლე ჩამქრალი იქნება. ვაჟა ხომ ყოველსავე ამაებში სიცოცხლის დაუშრეტელ გამოხატულებასა ხედავს, ესენი ხომ ყველანი სიცოცხლის ნიშანნი არიან, რომელნიც კარგვენ ყოველსავე თავის მნიშვნელობას, რაკი სიცოცხლე მოისპობა. უსიცოცხლო მთა და ყვავილი, მერცხალი და ხევი პოეტისათვის იგივეა, რაც მკვდრის დახუჭული თვალები და მეტყველებას მოკლებული ბაგენი, მისი ყური _ სმენას მოკლებული და ენა დადუმებული. აღარც ერთი ნაწილი სხეულისა აღარ არსებობს სიკვდილს შემდეგ, ვინაიდან იგინი ჰქრებიან ერთად მათ მთავარ აზრთან, მთავარ მექანიზმთან, რომელსაც უცნაური და საიდუმლო ძალა ჰქვია სიცოცხლისა.
ამიტომაცაა, რომ მას შემდეგ, რაც ხალხის თქმულების გმირი კოპალა დევებს გასწყვეტს, ბუნებას ქორწილი და ლხინი აქვს თვით მგოსანივით:
,,თენდება, ნამი დაჰყრია
მიწასა ალმასიანი,
არაგვსა პირი უცინის,
ტანი უშვენის ხმლიანი,
ულოცვენ გამარჯვებასა
მისი კიდენი კლდიანი,
ხშირნი მიდიან ღრუბელნი,
ლაღად მიდგიან-მოდგიან;
ცამ გადიწმინდა, ტურფანი
წვრილნი ვარსკვლავნიც მოდიან;
დაულბა გული ქვეყანას,
ისევ სიცოცხლით ხარობსა,
დამთვრალი ქვეყნის შვენებით,
გაღმა ბულბული გალობსა.
მადლობა შენთვის, უფალო,
ბუნება აღარ წვალობსა!
ტურფა დაესხა ისევა
დამჭკნარს ფოთოლი იასა.
აღარ აშინებს დევის ხმა
მაგ სადედუფლოს თმიანსა».
II
ხოლო ეს პოეტი ბუნებისა, ბულბული პირველი გამომხატველია ბუნების აღტაცებისა და სიხარულისა, ბოროტის ძალების სიკვდილის იარაღის შესუსტებისა და მოსპობის გამო.
როცა ასეთი განუწყვეტელი კავშირი გააბა პოეტმა, ერთის მხრით, ,,უასაკოთა და უსულოთა» და, მეორეს მხრით ასაკიანთა და სულიერთა შორის, რასაკვირველია, ბუნება მისთვის და აგრეთვე ადამიანისთვის მეგობრად, საყვარელ არსებად არის მიჩნეული, რომელიც მისი ჭირისა და ლხინის ამხანაგია. მართალია, მას შეგნებული აქვს ბუნების თავისებური გულგრილობა და ინდიფერენტიზმი; მართალია, კარგადა აქვს გაგებული პოეტს, რომ ბუნება თავისთავად გარეშე ადამიანთან დამკვიდრებისა,
,,ერთფერად მტვირთელი არის
საქმის თეთრის და შავისა.
ბუნება მბრძანებელია,
იგივ მონაა თავისა»,
და ამგვარად, ბუნებას უფრო ობიექტურის თვალით უყურებს, ვიდრე ყაზბეგი, მაგრამ ისიც იცის, რომ
,,ზოგჯერ სიკეთეს იხვეჭავს,
ზოგჯერ მქნელია ავისა»,
ისიც შეთვისებული აქვს, რომ ბუნება
,,მაინც კი ლამაზი არის,
მაინც სიტურფით ყვავისა».
ხოლო მგოსნისათვის სიმშვენიერე, სილამაზე და სიტურფე ისეთი რამ არის, რომელიც ბუნების თაყვანისმცემლადა და მაღმერთებელ მეგობრადა ხდის. მისი სიყვარული სიმშვენიერისა იქამდის მიდის, რომ, თუმცა სხვაფრივ არაფრად ეჭაშნიკება მგელი, მაგრამ იმასაც კი ეუბნება: ,,მიყვარხარ ისე, როგორც კი შეიძლება ნადირი უყვარდეს კაცსა. რათა? იმიტომ, რომ შენს ცხოვრებაში სილამაზესა ვხედავო».
რაღა გასაკვირველია ამას შემდეგ, თუ იგი მშვენიერების დაუშრეტელ წყაროს ბუნებას მუდამ ეტრფის და ეალერსება:
,,მოგესალმებით, ქედებო,
მომაქვს სალამი გვიანი,
ჩემსა სამარეს ამკობენ
თქვენი დეკა და ღვიანი;
თქვენგანა გულობს ეს გული,
შიგ გრძნობა უდუღს ღვთიანი,
თქვენი მიწოვავ მე ძუძუ,
ღალიან-ბარაქიანი.
ნუმც გაჯავრდება პირიმზე,
ნუმც დამწყევლიან იანი,
რომ იმათ დედის ძუძუთი
ვსუქდები ცოდვილიანი».
და მთანი და ყვავილნი, ღელე და ხევი, ბუჩქიც მეგობრად და მოყვარულად ეჩვენება ამგვარად განწყობილს მგოსანსა. კაცმაცა სთქვას, რა არის მთლად ერთიანად სინამდვილე, რა არის რეალური არსება, თუ არ მოჩვენება, თუ არა ის, რასაც ჩვენი ხუთი გრძნობა გვაჩვენებს და გვარწმუნებს, რომ ეგ ეგრეთი არისო. ვინ იცის, რა არის თავისთავად ან ხე ან ყვავილი, ან კლდე, ან წყარო; ჩვენ ის ვიცით მხოლოდ, რასაც ჩვენი ,,მე», ჩვენი გრძნობა და გონება გვეუბნება მის შესახებ. თავისთავად, ობიექტურად, აბსტრაქტულად შესაძლოა, არავითარი აზრი და არავითარი სახე არა ჰქონდეს არავითარს მოვლენას, მაგრამ ჩვენ, ადამიანნი, ამ მოვლენას იმ სახეს ვაძლევთ და იმ სულს ვუდგამთ, რომელიც ჩვენს ხელთ არის. პოეტი, როგორც ერთგვარი ზეკაცი, რომლის გრძნობა უფრო ნაზია და მახვილი, ვიდრე უბრალო მოკვდავისა, ღრმად გადმოგვიშლის ხოლმე ამა თუ იმ მოვლენას და თავისებურს შინაარსს ჩანერგავს შიგა. პოეტის მწერლობა თავისებური ახსნაა ცხოვრებისა, ერთგვარი ჭეშმარიტება, რომელსაც ათასი სხვა იმგვარივე არსებისაგან გამორკვეული ჭეშმარიტება უდგას გვერდში, მისი მხატვრობითის ნიჭის ძალას შეუძლია მიგვაღებიოს ესა თუ ის შეხედულება, მის ძლიერ კალამს შეუძლია იმგვარი აზრი და გრძნობა გამოგვიქვეყნოს და გაგვითვალისწინოს, რომელიც მისი მხედველობის მოხიბლულ მონად გაგვხდის. არც იფიქროთ, დიდმა პოეტმა ფანატიზმი იტვირთოს და ერთგვარობას დაემორჩილოს. მისთვის მოვლენას ათასგვარი სახე აქვს და ყოველ წუთში მოვლენის იმ სახეს მოგვაჩვენებს, რომელსაც იგი ხატავს წარმოდგინებითის ძალის შემწეობით იმ წუთის პოეტურ ექსტაზში.
ხომ მოგახსენეთ, ვაჟამ იცის, რომ ბუნება ,,ზოგჯერ სიკეთეს იხვეჭავს, ზოგჯერ მქნელია ავისა;» იცის, რომ მთის ნისლები ,,ზოგჯერ რომ გაგვახარებენ მაცოცხლებელის ცვარითა, სხვა დროს ბედს გვაწყევინებენ ჩანადინარის ავითა». ამგვარივეა ყოველივე ცოცხალი არსება, ამგვარია მთლად სიცოცხლე და ცხოვრება იგიც ზოგჯერ სიკეთეს იხვეჭავს, ზოგჯერ მქნელია ავისა. უმეტეს შემთხვევაში ვაჟა ბუნებისა და კაცთა შორის დამოკიდებულებაში მეგობრულს განწყობილებასა ხედავს. სხვა რომ არა იყოს რა, ბუნება სილამაზეს მაინც ხომ თავის დღეში არ ღალატობს, ხოლო სიმშვენიერე და სილამაზე კი ისეთი ღირსებაა მგოსნის თვალში, რომელიც ყოველს სიამოვნებასა და სიკეთეს ანიჭებს.
ადამიანისა და ბუნების შორის ასეთის ურთიერთობის შედეგია ისა, რომ
,,ქალის ქვითინსა მდუღარეს
მთანი იწერენ მკერდზედა;
ცრემლით ატირდენ წყარონი
ჩამომდინარი გვერდზედა».
დაბერებულა პირი-მზე,
კუზი ეტყობა წელზედა,
ოცნება ტანჯულის ქვეყნის
ქვითინებს მთისა წვერზედა».
აბა, შეხედეთ, რა კავშირია ბუნებისა და მშვენიერის ეთერის შორის:
,,ეთერი მწყემსი ქალია, ობოლი, ყვავილი ედემისაო» და მის
,,ქოხს ოთხსავ მხარეს არტყია
დიდი ბარდები ბურჯადა,
ზედ ყვავილები ჰყვავიან
წითლად, ყვითლად და ლურჯადა,
ღამ-ღამ აქ მოდის ბულბული,
მოსთქვამს დაკარგვას დისასა,
თან ატანს გულის ვარამსა
ნიავს მონაბერს მთისასა.
რა გულ-დადებით ყურს უგდებს
ეთერი იმის სტვენასა,
მიმჯდარი ქოხის კარებთან,
როგორ იფხიზლებს სმენასა!
დიდი ბარდები ბურჯადა,
ზედ ყვავილები ჰყვავიან
წითლად, ყვითლად და ლურჯადა,
ღამ-ღამ აქ მოდის ბულბული,
მოსთქვამს დაკარგვას დისასა,
თან ატანს გულის ვარამსა
ნიავს მონაბერს მთისასა.
რა გულ-დადებით ყურს უგდებს
ეთერი იმის სტვენასა,
მიმჯდარი ქოხის კარებთან,
როგორ იფხიზლებს სმენასა!
,,გენაცვლე, ჩიტო, დუდუნებს,
ლამაზად ხმარობ ენასა,
ნეტა რას ამბობ, ვიცოდე,
ნეტავი გამაგებინა,
შენსავით გული უფალსა
ჩემთვისაც ჩაადებინა!
ნეტავ ბულბულად მაქცია
შენთან ვიფრინო კვალადა».
მგოსანი ბუნებაში ადამიანისათვის მისაბაძავ იდეალსაცა ხედავს, სანეტარო მოვლენას:
,,იჟიჟრიბანდა, ცისკარი
სულს ჰლევს, თანდათან ჰქრებოდა,
ნეტავი ყველა ლამაზსა
ესე სიკვდილი ჰხვდებოდა!
დღეს მკვდარი, ხვალე დილითა
ცოცხალი წარმოდგებოდა;
სრული ჯანით და იერით,
თვალებს წინ დამიდგებოდა.
ნეტავი ცეცხლი ციური,
ვისაც კი გულში ნთებია,
ჯერ ნუ გაუქრეს, თუ გაჰქრეს,
ისივაც ამოჰგზნებია».
რაოდენი სიღრმეა აზრისა და რაოდენი გრძნობაა ამ ორიოდე სტრიქონში, _ ბუნების საუკუნო და დაუსრულებელი ტრიალი, ადამიანის სიმშვენიერისა და ციურის ცეცხლის წუთიერება ორიოდე სიტყვით გამოთქმული. რა ნაზი და თითქმის შეუმჩნეველი სევდა ისმის ამ დაპირდაპირებაში, ის სევდა, რომელიც ყოველის დიდის მგოსნის გულს მოსდებია და ძალზედ შეუნძრევია იგი, სევდა ჩვენის სიცოცხლის წუთიერებისაგან გამოწვეული, კვნესა ჩვენის მშვენიერის დღემოკლეობის გამო გულიდან აღმონახეთქი, მაგრამ ამ სტრიქონების დიადობა სწორედ ის არის, რომ ელინურის სიბრძნითა და ზომიერებით არის გამოთქმული და იმგვარ გრძნობას უღვიძებს, რომელიც სამსალას კი არ გასმევს და სიცოცხლეს-კი არ გიშხამებს, გულს სასიამოვნო მომხიბვლელის კაეშნით გივსებს. თითქოს ბუნების დაუსაბამობა ძლევამოსილი ნუგეში იყოს და ამ ჯავრის გამქარვებელი.
ჩვენმა მგოსანმა ამგვარადვე შეგვამჩნევინა ის უწყვეტელი ჯაჭვი, რომელიც აკავშირებს ადამიანსა და ბუნებას, ის ძლევამოსილი განწყობილება, რომელიც მათ ერთის დიადის ძალის თანასწორ ქმნილებადა ხდის. როგორც მოსალოდნელი იყო, პანტეისტური გრძნობა მგოსანს იმ დროს მოსდის ფიქრში, როცა თვით ბუნება თითქო სცდილობს, ამ დიადის საიდუმლოს კავშირი გვამცნოს:
,,დაღამდა… წვრილნი ვარსკვლავნი
აყვავდნენ, დასხდნენ ცაზედა;
მთვარე კი ჯერ არსადა სჩანს,
არ დაგვნათოის თავზედა.
ჯერ თუ არ გაუღვიძნია,
ისევ თუ სძინავს მკლავზედა;
სხივნი არ დაუგზავნიან
პირის საბანად წყალზედა.
მთებს ჩაუცვიათ შავები,
ჭმუნვით დასცქერენ ხევებსა;
ცის ნიავს შესთავაზებენ
უფსკრულს მოარულს მდევებსა;
ტყისთვისაც ძაძა ჩაუცვამს
სიბნელეს დანატევებსა.
გორით-გორს ბუვი გასძახის,
თრთიან ყვავილნი მთებისა,
ქოჩორს უვარცხნის ნიავი,
დარაჯათ დაადგებისა.
წყალი სჩქეფს, ხევი ჩატირის
განა ერთი და ორია:
აქაც, იქ, იმას იქითაც,
საცა ფერცხალა გორია,
ლამაზის მთების ასულთა
ხმა ხმისთვის შეუწონია».
ლამაზად ხმარობ ენასა,
ნეტა რას ამბობ, ვიცოდე,
ნეტავი გამაგებინა,
შენსავით გული უფალსა
ჩემთვისაც ჩაადებინა!
ნეტავ ბულბულად მაქცია
შენთან ვიფრინო კვალადა».
მგოსანი ბუნებაში ადამიანისათვის მისაბაძავ იდეალსაცა ხედავს, სანეტარო მოვლენას:
,,იჟიჟრიბანდა, ცისკარი
სულს ჰლევს, თანდათან ჰქრებოდა,
ნეტავი ყველა ლამაზსა
ესე სიკვდილი ჰხვდებოდა!
დღეს მკვდარი, ხვალე დილითა
ცოცხალი წარმოდგებოდა;
სრული ჯანით და იერით,
თვალებს წინ დამიდგებოდა.
ნეტავი ცეცხლი ციური,
ვისაც კი გულში ნთებია,
ჯერ ნუ გაუქრეს, თუ გაჰქრეს,
ისივაც ამოჰგზნებია».
რაოდენი სიღრმეა აზრისა და რაოდენი გრძნობაა ამ ორიოდე სტრიქონში, _ ბუნების საუკუნო და დაუსრულებელი ტრიალი, ადამიანის სიმშვენიერისა და ციურის ცეცხლის წუთიერება ორიოდე სიტყვით გამოთქმული. რა ნაზი და თითქმის შეუმჩნეველი სევდა ისმის ამ დაპირდაპირებაში, ის სევდა, რომელიც ყოველის დიდის მგოსნის გულს მოსდებია და ძალზედ შეუნძრევია იგი, სევდა ჩვენის სიცოცხლის წუთიერებისაგან გამოწვეული, კვნესა ჩვენის მშვენიერის დღემოკლეობის გამო გულიდან აღმონახეთქი, მაგრამ ამ სტრიქონების დიადობა სწორედ ის არის, რომ ელინურის სიბრძნითა და ზომიერებით არის გამოთქმული და იმგვარ გრძნობას უღვიძებს, რომელიც სამსალას კი არ გასმევს და სიცოცხლეს-კი არ გიშხამებს, გულს სასიამოვნო მომხიბვლელის კაეშნით გივსებს. თითქოს ბუნების დაუსაბამობა ძლევამოსილი ნუგეში იყოს და ამ ჯავრის გამქარვებელი.
ჩვენმა მგოსანმა ამგვარადვე შეგვამჩნევინა ის უწყვეტელი ჯაჭვი, რომელიც აკავშირებს ადამიანსა და ბუნებას, ის ძლევამოსილი განწყობილება, რომელიც მათ ერთის დიადის ძალის თანასწორ ქმნილებადა ხდის. როგორც მოსალოდნელი იყო, პანტეისტური გრძნობა მგოსანს იმ დროს მოსდის ფიქრში, როცა თვით ბუნება თითქო სცდილობს, ამ დიადის საიდუმლოს კავშირი გვამცნოს:
,,დაღამდა… წვრილნი ვარსკვლავნი
აყვავდნენ, დასხდნენ ცაზედა;
მთვარე კი ჯერ არსადა სჩანს,
არ დაგვნათოის თავზედა.
ჯერ თუ არ გაუღვიძნია,
ისევ თუ სძინავს მკლავზედა;
სხივნი არ დაუგზავნიან
პირის საბანად წყალზედა.
მთებს ჩაუცვიათ შავები,
ჭმუნვით დასცქერენ ხევებსა;
ცის ნიავს შესთავაზებენ
უფსკრულს მოარულს მდევებსა;
ტყისთვისაც ძაძა ჩაუცვამს
სიბნელეს დანატევებსა.
გორით-გორს ბუვი გასძახის,
თრთიან ყვავილნი მთებისა,
ქოჩორს უვარცხნის ნიავი,
დარაჯათ დაადგებისა.
წყალი სჩქეფს, ხევი ჩატირის
განა ერთი და ორია:
აქაც, იქ, იმას იქითაც,
საცა ფერცხალა გორია,
ლამაზის მთების ასულთა
ხმა ხმისთვის შეუწონია».
ამის მნახველი მგოსანი აღტაცებით მიმართავს ამის შემქმნელ განგებას:
,,მადლი შენ, ყველა ერთმანეთს,
უფალო, დაუმონია!
ამაზე ტურფა და კარგი
მე სხვა აღარა მგონია.
ხევი მთას ჰმონებს, მთა-ხევსა,
წყალნი ტყეს, ტყენი მდინარეთ,
ყვავილნი მიწას და მიწა
თავის აღზრდილთა მცენარეთ».
და მ ე ხ ო მ ყ ვ ე ლ ა ს მ ო ნ ა ვ ა რ, ამთავრებს მგოსანი. დიაღ, იგი მონაა, მაგრამ მონა მოხიბლული, მონა მიჯნური და მოტრფიალე ბუნებისა და არა მონა ყურმოჭრილი ყმა დესპოტის ბრძანებლისა. იგი ყოველთვის აღტაცებით ეგებება ბუნების სანახაობას და ამ აღტაცებას ყოველთვის თავის სატრფოს ფიანდაზად უგებს. ,,ნეტავ ბუნების ქმნილება სხვა მას რა შაედრებაო», გაიძახის აღტაცებული მგოსანი, როცა დაინახავს, რომ ალაზნის თავსა
,,მთების წვერები ჩნდებოდნენ,
საცა გაჰხედავ, ყოველგან
გასაშტერონი დგებოდნენ:
ზოგნი ცის გულ-მკერდს ჰკოცნიან,
ზოგნი უკანა რჩებოდნენ;
ნეტავ ბუნების ქმნილება
სხვა მათ რა შაედარება,
მალ-მალე შავი ჯანღები,
თავზე რომ დაეფარება?
ნისლი ფიქრია მთებისა,
იმათ კაცობის გვირგვინი.
მიყვარს შეუდრეკს მათს მკერდზედ
ხშირი ბალახის ბიბინი,
ტიალის ობლის ნიავის
გულის მგმირავი სისინი;
არწივნი დაფარფაშობენ,
უფსკრულს ავლებენ თვალებსა,
ლაღი შვილები მთებისა
ერთმანეთს ეძრახებიან;
ამ დროს ომში მყოფს გმირებსა
ტიალნი ემზგავსებიან»…
მე მგონია, საკმაოდ სავსებით გამოვარკვიე, მგოსნის შეხედულება ბუნების შესახებ. გავარკვიეთ, რომ იგი მას მიაჩნია კაცის მეგობრად, რომელიც, თუმც ავსაც სჩადის, მაგრამ კარგის მქმნელიც არის. თავისთავად მგოსანმა ბუნებას ცხოველმყოფელი სული ჩაჰბერა, ყოველსავე მის ნაწილს სიცოცხლე ჩაუდგა და ამ მხრით ჩვენს ლიტერატურაში ყაზბეგის შესაფერისი მემკვიდრეობა იკისრა. ყაზბეგის შემდეგ არც ერთს ჩვენს პოეტს ვაჟა-ფშაველასავით არ გამოუხატავს ყოველგვარი კავშირი და დამოკიდებულება ადამიანისა ბუნებასთან, არც ერთს არ უგრძვნია ისე უხვად და მადლიანად მთელი ცოცხალი ძალა ,,უასაკოთა და უსულოთა» და ეს გრძნობა ასეთის ძლიერის მხატვრულის კალმით იშვიათად თუ რომელსამე ჩვენს მგოსანს აღუძრავს მკითხველებში.
ვაჟასათვის ბუნებას იგივე მნიშვნელობა აქვს, რაც ილიასათვის სატრფოს და აკაკისათვის ნესტან-დარეჯანს.
ეს ის ერთადერთი იდეალი და საგანია, რომელიც მთელს მათ პოეზიას აცისკროვნებს და ანათებს, ეს ის ერთი რამ არის, რომლის ტრფიალიც შოთამ ნამდვილის მელექსის თვისებად აღიარა:
,,ჰხამს მელექსე ნაჭირვებსა მისსა ცუდად არ აბრკოვდეს.
ერთი უჩნდეს სამიჯნურო, ერთსა ვისმეს აშიკობდეს,
ყოვლსა მისთვის ხელოვნობდეს, მას აქებდეს, მას ამკობდეს,
მისგან კიდე ნურა უნდა, მისთვის ენა მუსიკობდეს».
აკაკის მუზა ნიადაგ ნესტან-დარეჯანს დასტრიალებს თავზედ, მისი სიცოცხლითა სცხოვრობს, მისი სევდები ამისი ტანჯვაა, მისი მხიარულება ამისი ბედნიერებაა.
ამგვარივე როლი უკავია ვაჟას პოეზიაში მთას. ეს მთა გულადი სალი კლდეებითა, თოვლითა და ყინულით ამაყობს, იგი სიმბოლოა მისი სამშობლოისა, მისი სიდიადე და გმირობა; მისი შეუდრეკლობა სამშობლოს გმირთა გამხსენებელია და სამშობლოს მომავალის იდეალი. რას ფიქრობენ და ამბობენ მთანი?
,,მაღლით დავსცქერით სოფელსა,
ხმას კი ვერ ვაწვდენთ, შორია;
ი მაინც რად არას ეტყვის,
მის თავს რომ მომცრო გორია?
რად არ ასწავლის ,,სიმაღლეს»,
ამაყად მაღლით ცქერასა?
მთელის ქვეყნისა დანახვას,
უფლის კალთების მზერასა,
ტკბილსა გულ-ენის გამწმენდელს
ანგელოზების მღერასა,
ჩვენს შემწეობას არ ვაკლებთ,
წყლებით ვრწყავთ სოფლის არესა
და იმის გამნათობელსა,
ტახტად ვუდგევართ მთვარესა,
ღმერთმა იქნება უშველოს
იმის ბედ-ყოფნას მწარესა!»
მაღალი მთანი მისი სატრფო და საყვარელია იმიტომ, რომ იგინი ,,დგანან და ელიან, უსაზღვროა მთების მოლოდინი; უსაზღვრო ზღვადა სდგას იმათ გულში, წითლად, სისხლისფრად შედედებული უთიმთიმებთ გულ-მკერდში. ვინ რა იცის, რა ამბავია მთების გულში, რა ცეცხლი სდუღს და გადმოდის. მთებო, მთებო! რას ელით, ვის ელით! ნუთუ გყავთ სატრფო დიდი ხნის უნახავი? იქნება შვილი დაჰკარგეთ? იქნება ძმა, ან დედა გყავთ შორს წასული და არაფერი ამბავი მოგსვლიათ? პასუხი არ ისმის. სდგანან წარბშეუხრელად. ელოდნენ, ელიან და კვლავ ექნებათ მოლოდინი. რა დააშრობს იმათ გულში იმ მოლოდინის ზღვას, არა აქვს იმას ბოლო, არც დასასრული, როგორც ღვთაებას», და ისე, როგორც ქართველ ერის იმედსა და მოლოდინს, დავუმატებთ ჩვენ.
მთა ცხოვრობს, იგი ოხრავს და ცრემლსა ღვრის: ,,როცა ყველა სულდგმულს, მწერს, ბალახს, ყვავილს, მდინარეს და მოუსვენარს, დაუღალავს ნიავს დაეძინებათ, მაშინ, მხოლოდ მაშინ ამოიოხრებენ და ცრემლსა ღვრიან. ჩვენ, კაცნი, მაშინ ვამბობთ: ახ, რა მძიმე ლოდივით ნაღველი მაწევს გულზედ», ისე, როგორც ტანჯვისა და ვაების დღენი საქართველოისა იწვევს ცრემლსა და ნაღველს ქართული პოეზიის მუზისას. მთები ერთს ფიქრსა და აზრს ისე დაუმორჩილებია, რომ სიცოცხლის ყოველივე ნიშანი თითქო გაჰქრობია, სიცილი კი არა, მათი ღიმილიც არა სჩანს. ასეა, მაგრამ მგოსანმა იცის, რომ ხანდახან ,,მათაც უხარიათ, და ქვეყანას კი ჰგონია, ვითომ არაფერს ჰგრძნობდნენ. მათს გულში სანთლები დაენთება, როცა ლაღი არწივი დასთამაშებს თავზე და დასასვენებლად მათს კალთაზედ ჩამოეშვება». ,,რა ლამაზები ხართ მაშინაო!» აღტაცებით დასძახის მგოსანი: ,,როგორ გიხდებათ, რომ ის თქვენი აღზრდილი შვილი ისე მამაცი, შეუპოვარი და ლამაზია. ის ხომ შიკრიკიცაა თქვენი. ღმერთს უამბობს, ატყობინებს თქვენს ამბავს», ისე, როგორც ჩვენი მოჭირნახულე მგოსნები, ჩვენის უბედურების გამო სევდით და შხამით აღვსილნი, გულით ცას მიმართავენ და იმას იქით ეძიებენ გულის და სულის დასამშვიდებელს.
მთებს აზრიცა აქვთ, გრძნობაც და ოცნებაც. ,,მშვენიერი ყვავილები, რომელნიც მათ გულ-მკერდს ამშვენებენ, მათი ოცნებაა, იმედი, ნუგეში». ,,ხშირი ნისლები, რომლითაც იგინი თავს იბურვენ», მათი ფიქრია, ,,სდგანან და ელიან. გული სტკივათ, მაგრამ არ იხოცებიან. ელიან, ვის? ან რას? რაღაცას, დიღ, რაღაცას. ეს რაღაცა უნახავის დანახვაა»…
,,სხვა ახალი მოსწყურებია იმათ თვალსა და გულსა».
დიაღ, მოსწყურებია ლაღი, თავისუფალი, განახლებული ცხოვრება; ძველის სიდიადით გაბრწყინვებული, ახალის სულისა და აზრით გაცისკროვნებული, ვითა ჩვენს ერს, ჩვენს სამშობლოს და ისე, როგორც ყველა ერს და ყველა ქვეყანას სწადიან უკეთესი მომავალი.
ვაჟა-ფშაველამ დიდი ცვლილება შეიტანა ამ მხრით ჩვენს პოეზიაში. მის პოეზიას შორეული მოგონებაც კი არ ამჩნევია პუბლიცისტიკისა და პოლიტიკისა, მაგრამ უამისოდაც მრავალმნიშვნელოვანის აზრების აღმძვრელია. აბა, წაიკითხეთ მისი ,,არწივი», ეს შედევრი მისის პოეზიისა და ნახეთ, რა სიმაღლემდის მიაღწია მისმა პოეზიამ:
,,არწივი ვნახე დაჭრილი,
ყვავ-ყორნებს ეომებოდა,
ეწადა ბეჩავს ადგომა,
მაგრამ ვეღარა დგებოდა,
ცალს მხარს მიწაზე მიათრევს,
გულის პირს სისხლი სცხებოდა.
ვაჰ, დედას თქვენსა, ყვავებო,
ცუდ დროს ჩაგიგდავთ ხელადა,
თორო ვნახავდი თქვენს ბუმბულს
გაშლილს, გაფანტულს ველადა!»
აქაც, რაც სიტყვაა, ის სურათია. პოეზიის ტექნიკა აქ უმაღლეს საფეხურამდის არის მიყვანილი. ერთი ანბანი მეტი არ არის, მთელი დიდი სურათი, დიდი გრძნობა რამდენსამე სიტყვაშია გამოთქმული და ამით ინტენსიური ძლიერება ემატება. თქმა არ უნდა, არწივი მისი საყვარელი სამშობლოა, თუმცა ერთის კრინტითაც არ გვაგებიებს ამას. თუმცა დაჭრილი არწივი შეიძლება დიდის ნიჭის, დიდის გმირის გამომსახველიც იყოს, რომელიც დასუსტების დროს უბადრუკთა და ლაჩართა გასაწეწად გამხდარა. ამგვარივე შინაარსისაა მისი ,,ბებერი ლომი».
,,დაბერდა ლომი, დაბერდა,
კლანჭებსა ხმარობს აღარა,
დაედვა შეუდრეკს ძალას
ჟამთ ვითარების ბეგარა.
სხეულით დაუძლურებულს
ვინ შაიბრალებს ნეტარა?!
ის დრო აღარ აქვს მეფესა,
მიწას რო სდრეკდა ტოტითა,
გმირულის გავლით ვაჟკაცი,
მამაცის გადაბოტვითა.
ვეღარ სჭექს წინანდებურად,
ბუნაგშია წევს წყნარადა…
არ ანათებენ ძველებრივ
მისი ლამაზი თვალები.
ბეჩავო, ნადირთ მეფეო,
ნეტავ, ვის შაებრალები?..
ბევრს იამს ბუნების ცოდვა
დაუძლურება გმირისა».
ამგვარივე სიმბოლისტურია ვაჟას ძმის ბაჩანას მშვენიერი ,,მუხას», ესეც ერთი საუკეთესო ნიმუში ახალის პოეზიისა.
ამ ლექსების გადაკითხვა საკმარისია მისთვის, რომ ცხადად დაინახოთ ის ღრმა განსხვავება, რომელიც არსებობს ვაჟასა და მის ლიტერატურასა და ღვიძლ ძმათა პოეზიასა და ილიასა და აკაკის პოეზიაში.
ილიასა და აკაკის პოეზიაში სიმბოლიზმი ალეგორიას უახლოვდება, აქ კი ნამდვილი სიმბოლიზმია. სამშობლო ამათთვის არც ნესტან-დარეჯანია, რომლის ქაჯთაგან დახსნა უკვე რუსთველისაგან არის ნაწინასწარმეტყველევი; სამშობლოს მდგომარეობა არც ზამთარს აგონებს მას, რომელსაც გაზაფხული უსათუოდ უნდა მოჰყვეს. მისი სიმბოლო უფრო ღრმა არის, უფრო პოეტურია, თუმცა შესაძლოა პოეტური ხელოვნება იმ სიმაღლემდის ვერ მიჰყავდეს, როგორც ილიასა და აკაკის. სამშობლო მისი დაჭრილი არწივია, ბებერი ლომია, გმირი, რომლის დაუძლურება ბუნების ცოდვად არის აღიარებული. ამის მეტს მხატვრობა არას გეუბნებათ თქვენ, ის გაჩვენებთ ეხლანდელ მდგომარეობას. პოეტი არც წინასწარმეტყველობას კისრულობს და არც პუბლიცისტობას.
ხანდისხან სამშობლოს კვნესა ,,შ ვ ლ ი ს ნ უ კ რ ი ს» ტირილად მოესმის, რომელსაც ადამიანი სიცოცხლეს უმწარებს, ვინაიდან არა გრძნობს, რომ მ ა ს ა ც უ ყ ვ ა რ ს თ ა ვ ი ს უ- ფ ლ ე ბ ა, არა გრძნობს მის შეუბრალებელის გულით, რომ მასაც უყვარს სიცოცხლე, ბუნება, ფოთლის შრიალი, წყლის ჩქრიალი, ბალახთ ბიბინი და ტყის ცხოველებთან ერთად ნავარდობა; სამშობლო მას ხან ,,იად» მოეჩვენება, უღრან ტყეში მოსულად, რომლის ,,ერთის თვის სიცოცხლე სხვის ოცდაოთხის თვის სიცოცხლეს სჯობია». მას უყვარს ,,ხმელი წიფელი», როგორც სიმბოლო თავისის ძვირფასის განაწამების მამულისა, ხმელი წიფელი, რომელიც ერთ დროს ,,ამაყად გაბარჯღული იდგა, სხვა ხეებს ბევრით მაღლა ასცილებოდა და თავის დიდრონ ტოტებითა და ფოთლებით ქოხივით ეხურებოდა თავს მთელს ტყეს; ეხლა კი სულთმაბრძოლს დაჰფერებია, წაწყვეტ-წაქცევაზეა მომზადული… მაგრამ წიფელი მაინც დგას, დგას შეუშფოთრად, წარბ-შეუხრელად: არც ავს ამბობს, არც კარგსა. როცა ქარი უბერავს, სხვა ხეები ერწევიან, მხოლოდ ხმელი წიფელი არ ინძრევა; წინად კი, როცა იგი ჯანსაღად იყო, სიცოცხლით სავსე, ქარის ბერვაზე დაიწყებდა ზღვასავით ღელვას; მისი ტოტები და ფოთლები ჭექა-ქუხილივით ხმაურობას ასტეხდენ.
ხმელის წიფელის ტოტები ამაყად დედამიწას სცემდნენ, ასკდებოდნენ. დიაღ, ეხლა ქარს ვეღარ მიჰყვება ხმელი წიფელი სხვა ხეებივით; ძველებურად, შეუპოვრად გულმკერდს აღარ უპყრობს ქარიშხალს. ა რ მ ო ი დ რ ი კ ე ბ ა კ ი ხ მ ე ლ ი წ ი ფ ე ლ ი დ ა, თ უ მ ო ტ ყ დ ე ბ ა, ი მ ი ს ი რ ა ვ ს თ ქ ვ ა თ… ეს გაფოთლილი ხეები ამაყად დასცქერიან ბეჩავს ხმელს წიფელს, იმისი ეჩოთირებათ და ამბობენ: ,,ნეტავი შენ არ გვაუშნოებდეო»; არ იციან, რომ ხმელი წიფელი იმათზე მეტად იხსენიება, და არიან, იპოვებიან ისეთნი კაცნი, რომელთაც მოსწონთ და უყვართ უბედურებაში ჩავარდნილი ხმელი წიფელი. ხმელი წიფელი შეუშფოთრად სდგას, არც ავს იტყვის, არც კარგს; სდგას გაშტერებული… ფიქრობს ხმელი წიფელი თავის თავზე, წარსულზე, აწმყოსა და მომავალზე, ხანდისხან გადმოაცქერდება მის ერთ ფესვის ბოლოზე ამოსულს პატარა დასახულს ყლორტს, რომელიც მზეს და წვიმას უცდის, რომ გაიზარდოს. ესღაა მისი ნუგეში».
III
პოეტსაც უყვარს ხმელი წიფელი, შეუგნია მისი კვნესა და მწარე ფიქრები, თაყვანი უცია მისი შეუდრეკელობისათვის, მის სიჩუმეში სიდიადე უგრძვნია, იცის ის, რომ:
,,განა ყველა, რაც ხმელია,
კაცისგან საწუნარია!?
ათას ცოცხალსა ბევრჯელა
ათჯერ სჯობს ერთი მკვდარია.
შენის დანახვით, ტიალო,
გულს დარდი მაწევს ცხარია,
რაკი გხედავ, რო ბეჩავად
და უპატრონოდ ხარია,
თითქო დაჰკრესო განგაში,
სამგლოვიარო ზარია.
მინდა, რომ დიდხანს ნახარში
და გულში ნადუღარია,
გაგიზიარო ვარამი,
მდიოდეს ცრემლის ღვარია…
ვაჰ, რა ძნელია, კვდებოდეს,
იკარგებოდეს სახელი».
ლირიზმი ბუნებისა საუცხოვოა, ლირიზმი პოეტისა ამშვენიერებს ამ სურათს, ბუნებიდამ ამონაგლეჯს. თანაც მსოფლმხედველობა ქართული ერის გენიოსობისა შიგ გამოსჭვივის. ,,სჯობს სიცოცხლესა ნაძრახსა სიკვდილი სახელოვანიო», _ ამას იმეორებს ყველა ჩვენი დიდებული მწერალი სხვადასხვა ჰანგზე, იმიტომ, რომ ჩვენის ერის სულის თვისებაა ეგ, რომელმაც საუკუნოები გააძლებია ჩვენს სამშობლოს. ვაჟაც იმასვე გაიძახის: ,,ათასს ცოცხალსა ბევრჯელა ათჯერ სჯობს ერთი მკვდარიაო». უთუოდ მამული მოაგონებდა, როცა ,,მ თ ი ს წ ყ ა რ ო ს» დაინახავს და აალაპარაკებს, ,,ორისა თუ სამის ვერსის სიგრძეზე ვარ მხოლოდ ბედნიერი და უცოდველი, მერე დამლევს, ჩამნთქავს უზარმაზარი მდინარე, დაიკარგება ჩემი სახელი, ჩემი ვინაობა; როგორც უნდა, ისე მათამაშებს; ოჰ, ღმერთო, ღმერთო, ჩემს ამაგს რად აფუჭებინებ იმ ტიალს, აბეზარს, დაუდეგარს, მოუსვენარს მდინარესაო».
ხან ,,კ უ რ დ ღ ე ლ ი ც» კი სამაგალითოდ მიაჩნია თავის ქვეყნისათვის და ამგვარადვე ეკითხება: ,,რატომ კურდღლის ძილს არ ვუკვირდებით? რატომ ამაზე არა ვფიქრობთ: რად უხელია მძინარა კურდღელს თვალები?.. იცის, რომ მტრიანია, მტერი ბევრი ჰყავს: სულ მტრის ფიქრშია».
ხან თავი ,,ქ უ ჩ ა დ», მთის ბალახად, მიაჩნია და სამშობლო კი ,,მაგრად დაჭედილ ლოდებათ, რომელიც გარშემო არტყია, ისინი თვალ-გაშტერით დასცქერიან უფსკრულს, რას ეძებენ, რა დაუკარგავთ იქ? მე არ მეტყვიან, ათასჯერაც რომ ვკითხო. რაღაცას ფიქრობენ. უსაზღვროა მათი ფიქრი, გამოუცნობელია იმათი გულის წადილი. ხანდახან კლდე ოხრავს, ალბათ დარდი რამ აწუხებს. სხვაფრივ შეუდრეკელი და გულმაგარია ჩემი დედა; იმას როდი აშინებს ზვავი, რომელიც ზამთრობით ჭექა-ქუხილით თავზე დაგვაწვება ხოლმე, მოვა და გრიალით ჩავარდება უფსკრულში, დაეცემა და თითქოს დაისვენაო, მძიმედ ამოიოხრებს. კლდე ხანდახან კიდეც სტირის. მეც ვსტირი მაშინ. დედის ცრემლებს ,,ვხედავ და იმიტომ.» ხან თავის ერის მდგომარეობას ,,ფ ე ს ვ ე ბ ს» ადარებს, რომელნიც ერთ დროს უზარმაზარ მუხას კვებავდნენ, საზრდოს აწვდიდენ, ძუძუს აწოვებდენ. მათის ოფლით, მათის ღვაწლით მუხა თავმომწონედ ყელყელაობდა. მათაც ამითი მოსწონდათ თავი, რომ ლამაზი, გულშეუდრეკელი, ამაყი შვილი გავზარდეთო». ეს ასეა და თანაც ბუნების ცხოვრებით სავსებითი სურათია აქ წარმოდგენილი. ,,შვლის ნუკრი» წყალსა და ტყეს შეტრფის და ადამიანის ეშინია. ,,წიფელი» გმირულად, ამაყად იცქირება და სხვა ხეები კი ალმაცერად უყურებენ. ,,მთის ქუჩი» სალ კლდეებს შეტრფის; ისინი კი ყურსაც არ ათხოვებენ. ბუნებაშიც იგივე მეგობრობა და სიძულვილი, იგივე გულგრილობა და მედიდურებაა, როგორც ადამიანის ცხოვრებაში.
ვაჟა, ასე ვსთქვათ, უტყვსა და უსიცოცხლო ბუნებას გულსა და სულში ჩაუძვრა, სიცოცხლე შთაბერა, ვითა ღვთაებამ თიხის ტიკინას და მეტყველად გადააქცია იგი, ფიქრითა და აზრით აღსავსედ, რომლის შეგნება და გაგება შეუძლია მარტო განგებისაგან დაჯილდოვებულ მგოსანს ამ ზეკაცს, ნაზის ნერვებისა და ვნების პატრონს. ვაჟა სცდილობდა, თავისი პირადობა, თავისი სული, ასე ვსთქვათ, დაენაწილებია და ბუნების ყოველის მოვლენისათვის განეზიარებია, რათა იმათ გადაეშალათ თავისებურად თავისი შინაარსი და ეჩვენებინათ მათი საიდუმლოება ჩვენთვის. ბუნების ფიქრი, მისი აზრი, მისი სევდა და ღიმილი, მისი მხიარულება და ტირილი ვაჟამ უცნაურად შეგვათვისებინა, შეგვამჩნევინა მთლად ერთიანად ის უცნაური და საიდუმლო ძალა, რომელიც არსებობს მთლად მსოფლიოში, რომელიც ჰქმნის მოძრაობასა და სიცოცხლეს, ენერგიასა და უკვდავს ბრუნვას ქვეყნისას.
სწორედ იმიტომ, რომ ბუნებასა და მის დიდებულ წარმომადგენელს, მ თ ა ს, ა ს ე თ ი დ ი ა დ ი ს ი მ ბ ო ლ უ რ ი მ ნ ი შ ვ ნ ე ლ ო ბ ა აქვს ვაჟას მწერლობაში, სწორედ ამიტომ მივაქციე განსაკუთრებული ყურადღება ამ საგანს. ციტატებით კი ძალზე ვისარგებლე იმიტომ, რომ, ჩვენდა სამწუხაროდ, ვაჟას მწერლობა არ არის ღირსეულად გავრცელებული ჩვენს მწერლობაში.
ვაჟას გასაკუთრებული ტრფიალი ბუნებისა დაგვირგვინდა მისის საუცხოვო პოემა ,,გველის მჭამელით». ერთი მოხევე მინდია თორმეტს წელს თურმე ქაჯებს ჰყოლია ტყვედა. ტყვეობამ თავი მოაბეზრა და ერთხელ ქაჯებისაგან ქვაბში მოხარშული გველი ,,ზიზღით, ქურდულად შაჭამა». ეგონა, გველის შეჭმა მოჰკლავდა და ტყვეობის სიმწარეს გადაარჩენდა. მაგრამ, სიკვდილის მაგიერ, ამის ჩადენის შემდეგ, მინდიას ზეცამ მოწყალე თვალით გადმოხედა: ,,ახალად სული ჩაედგა, ახალი ხორცი აისხა, გულის ხედვა და თვალების, როგორც ბრმას და ყრუვს გაეხსნა, ე ს მ ი ს დ ღ ე ი დ ა ნ ყ ო ვ ე ლ ი, რ ა ს ა ც ფ რ ი ნ ვ ე ლ ნ ი გ ა ლ ო ბ ე ნ, ა ნ მ ც ე ნ ა რ ე ნ ი, ც ხ ო ვ ე ლ ნ ი, რ ო დ ი ს ი ლ ხ ე ნ ე ნ, წ ვ ა ლ ო ბ ე ნ. რაც კი რომ დაუბადია უფალს სულიერ-უსულო, ყველასაც თურმე ენა აქვს, არა ყოფილა ურჯულო». მას მუსაიფი დაუწყო ცამ, დედამიწამ, ტყემაო. ,,როცა კი გაზაფხულდება… მინდია გაფაციცებით სულ შემოივლის მთა-ველსა, ყველა მცენარეს და მღილსა ის ეგებება სალმითა; ბუნებაც ,,ვაშას» უძახის მდიდრად მორთულის ალმითა; ყვავილნი ყელ-გადაგდებით, დახატულები კალმითა, ,,მინდიას გაუმარჯოსო», ერთად ასტეხენ ყიჟინსა»…
ერთის სიტყვით, მინდია შეიქნება ბუნების სულისა და გულის მეგობარი და საყვარელი. მინდიასათვის ბუნებამ თავისი დახურული გული გააღო, მანდილი პირზედ აიხადა და საიდუმლოება გადაუშალა. მინდია, რასაკვირველია, გულთამხილავი მგოსანია, რომელსაც ესმის ბუნების მუსიკა და მისი სიმშვენიერე, ეს თავისებური ზეკაცია, გაბრძენებული, მას სიბრძნე სიგმირესაც ანიჭებს, მთელი ფშავ-ხევსურეთი მას აღმერთებს, ნუგეშად სახავს და თვით გვირგვინოსანი თამარიც გმირსა და მამაცს უწოდებს. მაგრამ მგოსანს, რომელიც ცასთან ლაპარაკობს, ცოლი ჰყავს, რომლის უბადრუკი გონება და ფიქრი დედამიწის წუმპეს ვერ ასცილებია. მისთვის მინდიას ბრწყინვალე გონება მეტი ბარგია, ის არშინითა და სასწორით ზომავს ყოველიფერს. მოჰყვება წუწუნსა და ჩივილს: ,,სიცივე ბალღებს მილევსო, შვილ-მამკვდარივით ჰკიოდა: ,,ბერდიას რამდენი შეშა აქვ, როგორ ცეცხლს ინთებს, ჰნახოვდი» და ცხოვრების მაგალითად ბრიყვებს დაუსახავდა. ცხოვრების პრაქტიკულ მოთხოვნილებას, მის საშინელს ლოგიკის წარმომადგენელ ცოლს მინდია ვეღარ გაუძლებს და დაუწყებს ხოცვას იმ ნადირს, რომელიც მინდიას მეგობრულად ეალერსებოდენ, დაიწყებს ცულით ჭრას იმ ხეებისას, რომელნიც კვნესით ეუბნებოდენ ხოლმე მინდიას: ,,ნუ მომკლავ, ჩემო მინდიავ, ნუ დამიბნელებ მზესაო, უიარაღო რომა ვარ, მიტომ მიბრიყვებ ხესაო!» ამგვარად, მეწვრილმანურმა შეხედულებამ სძლია მინდიას, ცხოვრების უმსგავსობამ ჩაითრია. უღალატა თავის დიდსა და უცნაურს ნიჭს, უღალატა თავის ღმერთს, იდეალს, უღალატა თავის თავს, თავის პირადობას და კიდეც დაიღუპა სულითა და ხორცით; მანამდის კაცი არ უჩნდა მიწაზე თავის ტოლადა. ეხლა კი რაღა ვარო? განაღა კაცი ვარ, ღირსი ვარ, ცის ქვეშ ვიდოდე. ,,დაკარგულს სულს და ხორცზედა ეხლა დღედაღამ ვსტირია.» ეხლა იგი მონაა და ისიც გაბოროტებული და აღელვებული მონა იმ დედაკაცისა, რომელმაც ,,არა იცის რა, ჭკუათხელია, ყბედი, ზეზერე მგრძნობარე». მან თავის თავი დაღუპა და ეხლა მხოლოდ ომში სიკვდილს ეძიებს და, როცა ამასაც ვერ მიაღწევს, თვით მოიკლავს თავის თავს:
,,ხმლის ტარს შაეხო ცერითა,
ამოიწვადა ქარქაშით,
გულს მიიბჯინა წვერითა,
მკერდიდან სისხლი, ვით წყარო,
გადმოუვიდა ჩქერითა.
მთვარემაც გადმოაშუქა
საჯიხვეების სერითა,
და დააშტერდა თავის-მკვლელს
მოზარე ქალის ფერითა…
ნიავიც მიდ-მოდიოდა,
უდარდოდ, ნელის მღერითა…
ფრთა გაჰკრის წვერსა ხმლისასა,
ამოღერებულს ენითა…
და გათამაშდის მწვანეზე,
ლაღად, მოლხენით, სტვენითა».
ამგვარად იღუპება ის, ვინც ღალატობს თავის თავს, თავის პირადობას, თავის ,,მეობას» და თავის იდეალს, თავის ნიჭსა და გონებას. საზარელი, უმსგავსო და უბადრუკი მეწვრილმანური იდეალი და აზრი სძლევს მინდიას, ზეკაცს, ახალის ცხოვრების მახარობელს. იგი მსხვერპლია თავისისავე ნების სისუსტისა და ამიტომაც იღუპება.
ეს პოემა არის მშვენიერი დასურათება იბსენის დიდებულის პრინციპისა:
იყავ თავის თავად, ე. ი. ხელი შეუწყე შენს პირადობას, შენს ,,მეობას» (სიტყვაც ვაჟასია), და არას დაუმორჩილო იგიო, გარდა შენის ზრახვებისა, იდეალისა და გულისთქმისაო. ისტორია გაარჩევს შენს ღვაწლს და შენს მნიშვნელობას; ისეთი კაცი კი, ვინც სხვისის ფიქრითა და ჭკუით სცხოვრობს, მჩვარია და არა ადამიანიო. თანაც ეს პოემა არის მეწვრილმანურის პრაქტიკულის ფიქრებისა და უსახო უტილიტარიზმის დამგმობელი და საზიზღარი სურათი. მშვენიერი მინდია, გონებითა და გრძნობით ლაღი, იღუპება ამგვარ ვიწრო ჰაერსა და ატმოსფეროში. ეგრეთივე აზრისაა ვაჟას მეორე პოემა ,,გოგოთურ და აფშინაც», რომელიც ამ პოემაზედ ბევრად წინა აქვს დაბეჭდილი. აქაც აფშინა ავაზაკია, რომელიც სცარცვავს რჯულიან-ურჯულოს და ამით სცხოვრობს. გოგოთური ნამდვილი გმირია, რომელსაც გმირობა მტრის წინააღმდეგ უნდა, მშვიდობიანობის დროს კი მიწის მუშაობით სცხოვრობს. მისთვის ხმლის ქნევას მადლი მაშინ აქვს, როცა ხმალს ხედავ მტრისასა. მაგრამ ამასაც ცოლი აუტყდება, გინდა თუ არა, აფშინას გზას გასდიე, კარგად ჩამაცვი, დამახურე და ოჯახი გაავსე თუგინდ ნაქურდლითაო. გოგოთური წავა აფშინას შესაბრძოლებლად. აფშინა გოგოთურს, მიუხედველად ამის თხოვნისა და ვედრებისა, იარაღს აჰყრის და ისე გაისტუმრებს. მაგრამ გაბრაზებული გოგოთური უიარაღოდ სძლევს აფშინას, გადმოაგდებს ცხენიდან და ისე დააწვება გულზედ. ეხლა კი აფშინა დაუწყებს თხოვნას, მაპატიეო; გოგოთურიც ყოველსავე აპატიებს, ოღონდ დარიგებას მისცემს: ,,გასძელ, სხვა ხმალი იშოვე, მტერი დააფრთხე თხებურა: მარტო მისდიე მრავალსა პიროფლიანმა მგლებურა. მაშინის ვიტყვი, ღირსი ხარ წელზე ხმლის, თავზე ქუდისა, და არ გეხუროს ჩიქილა თავზე დიაცის ცუდისა.» აქ კი ნამდვილი გმირობა სძლევს იმიტომ, რომ გოგოთურმა არ უღალატა თავისთავს და თავის რწმენას. დამარცხებული აფშინა ხევის ბერად შედის და
,,ამბობენ: ქვითინი მოდის
ღამ-ღამ ბლოს თავით კაცისა,
ვაჰ, მკვდარო ვაჟკაცობაო,
ცოცხლად დამარხვავ თავისა».
IV
ვაჟა, ვითარცა სიმბოლისტი, ინდივიდუალისტია, თითქმის უკიდურესი. მისთვის პირადობას დიდი მნიშვნელობა აქვს, თითქმის ერთადერთი პირადობაა ცხოვრების გადამკეთებელი და გამაუმჯობესებელი. აი გოგოთური, რომელიც სძლევს აფშინასა და ერთად მასთან მთელს შეხედულებას, მთელს სისტემას ცხოვრებისას, რომელიც ცარცვა-გლეჯითა და სხვისი ნაშრომით თავის ფუფუნებას მისდევს. აი ალუდა ქეთელაური, რომელიც ახალ გზას ადგება, მთის ზნე-ჩვეულებათა შეცვლა სწადიან. იგი პირველი მერცხალია, პირველი ნაბიჯია და, როგორც ეგრეთი, დამარცხებული რჩება. მაგრამ მიუხედავად ამისა, იგია ის პირადობა, ის ელემენტი, რომელიც ცხოვრებას ცხოვრებადა ჰქმნის, რომელიც ცხოვრებას სიცოცხლის ელფერსა სდებს. ალუდა შეხვდება ქისტ მუცალას, რომელსაც ბევრი ფშავ-ხევსურელი მოუკლავს. ალუდა მოჰკლავს ქისტს, მაგრამ ჩვეულებას არ მისდევს და მარჯვენა მკლავს არ მოსჭრის; იტყოდა: ,,ცოდვა არიო. ვაჟკაცო, ჩემგან მოკლულო, ღმერთმა გაცხონოს მკვდარიო. მკლავზედაც გებას მარჯვენა, შენზედ ალალი არიო». ქისტი მეტისმეტად გმირულად იქცეოდა, ერთხელაც არ გამოუჩენია სილაჩრის ნიშანი. ამან მოხიბლა ალუდა და გმირს გმირულად და რაინდულად მოექცა. ეს თემმა იწყინა, მაგრამ ალუდა არა თუ არ შეეპუა, ხმამაღლა გამართლებაც დაიწყო თავისი საქციელისა. ის ვაჟკაცი იყოო, ამბობს ალუდა, ,,სულს არ აცლიდა ამოსვლას, კიდევ მიხსენა რჯულია. ჩვენ ვიტყვით, კაცნი ჩვენა ვართ, მარტოდ ჩვენ გვზდიან დედანი, ჩვენა ვსცხონდებით, ურჯულოთ კუპრში მიელის ქშენანი», ამბობს იგი დაცინვით. მისთვის ადამიანობასა აქვს მნიშვნელობა, იგი ვაჟკაცობის თაყვანისმცემელია და ამ საგანში ისე შორს მიდის, რომ ურჯულო კაცის სულს ,,ამწყალობებს». ეს თემმა, რასაკვირველია, არ მოითმინა და განაძევა იგი თემიდან. იგიც მიდის და სტირის მხოლოდ თავის სამშობლოს; თავის ვითომდა ცოდვას ერთი სიტყვითაც კი არ ინანიებს. საზოგადოება დესპოტია, იგი ზნე-ჩვეულების მედგარი დამცველია. მისთვის ყოველივე გარდასვლა რჯულისა და ჩვეულებისა, თუგინდ იგი მომავლის საიმედოც იყოს, ბოროტმოქმედებაა და ისე ექცევა ყველა თავის ურჩ წევრს, როგორც ალუდას მოექცა. პოეტის სიმპათია კი მთლად ალუდასკენ არის. ასეთივეა მისი ,,სტუმარ-მასპინძელი». აქაც რწმენა თემისა, იმავე საზოგადოებისა, რომელსაც ძირები უკვე მომპალი აქვს, შეეჭიდება ინდივიდუალურ ინიციატივას, ინდივიდუალურ იდეალს და მით უფრო ძლიერად ეომება, რამდენად თავის გახრწნილებასა და დასასრულსა გრძნობს. ზვიადაურს, სტუმრად მიწვეულს ჯოყოლასას, თემი მიპარვით მოჰკლავს, რადგან მას სისხლი ედვა სოფლისა. ჯოყოლა მაინც ზვიადაურს გამოესარჩლება, თუმცა ვერაფერს უშველის, მაგრამ მისი ხსენება ამისათვის საუკუნო თაყვანსაცემლად შეიქმნა. მეგობრის, სტუმრის ღალატის სირცხვილსა და დარდს რომ ვეღარ გაუძლო, ომს შეაკლა თავი და ხალხის თქმულებაში დარჩენილა, რომ იმ ადგილს, საცა ჯოყოლა მოკლეს ხევსურთა ბრძოლაში, ,,ღამ-ღამ ჰხედავენ სურათსა ზვავისგან ნაგალ გორაში: კლდის თავს წადგება ჯოყოლა, სასაფლაოსკენ იძახებს: ზვიადაურო, ძმობილო, რად არ მაჩვენებ შენს სახეს?» ასეთი თქმულება ამტკიცებს, რომ პირადობა ურჩი თემისა მერმე ასე ტკბილად მოსაგონარი გამხდარა. პირადობაა ყოველივეს შემქმნელი. გმირი კოპალა რომ დევებს დახოცს და ქვეყნად სიმშვიდეს დაამყარებს, ,,დევთა მეუფის დიდისა, ფერფლიღა დარჩა ტიალი». მაგრამ არავითარი მოვლენა, არავითარი ძალა არა ჰქრება; ეს იცის ჩვენმა მგოსანმაც და დევების გარდაცვალებას გვიამბობს. იგი მოისპო ვით კაცისათვის მავნე ძალა, მაგრამ ბუნებაში კი დევის
,,ფერფლიღა დარჩა ტიალი.
ფერფლიდან გაჩნდნენ უმსგავნი,
შავნი ბუჭყანიდ ჭიანი;
წკრტიალით ტყესა მიჰმართეს,
სადაც ხარობენ იანი».
ამის შემდეგ:
,,ია თალხ-კაბა ამოვა,
ქალი მგლოვარე ძმაზედა.
ზაფხულის ცქერა სწადიან,
პირის დაბანა ნამზედა.
არ დააცლიან, იცოცხლოს,
მიუხდებიან კარზედა,
შმაგად უჭამენ ფესვებსა,
მერმე გადავლენ თმაზედა.
მოკლე სიცოცხლე იასა,
იმ ჟამით აწევს თავზედა.
დილა-საღამოს ნიშნს უგებს,
დღე ღამეს ებრძვის ძალზედა,
ნისლნი ათას მხრივ მომდგარნი,
დაისვენებენ მთაზედა».
ამგვარად, ადამიანი შეებრძოლა და სძლია ბუნების ბოროტი ძალები და მისთვის იგინი უშიშარნი შეიქმნენ. ბუნება კი ჯერ ვერ გათავისუფლებულა იმის ბატონობისაგან.
თუ პოეზია ცხოვრებას ეხება, საგალობელ საგნად იღებს ცხოვრების უფრო ინტენსიურ ძალას, ცხოვრების განმაცისკროვნებელს, ცხოვრების განმაძლიერებელს, მის შემქმნელს და განმამშვენიერებელს ს ი ყ ვ ა რ უ ლ ს და ამ სიყვარულის სხვადასხვა გვარსა: სიყვარულს უძლიერესს, სიყვარულს, რომელშიაც მოთავსებულია ფიზიოლოგიური ძალა და იდეალური, რომელსაც ცხოვრებაში აქვს დასაბამი და დასასრულიც, რომელიც ამ ცხოვრების წყაროა და მისივე დამამთავრებელი ს ი ყ ვ ა რ უ ლ ი ო რ ს ქ ე ს თ ა შ ო რ ი ს. სიყვარული სქესთა შორის არის, ვამბობ, დასაბამი ინტენსიურის ცხოვრებისა, ორ სქესის წარმომადგენელთა ერთმანეთისადმი ლტოლვა არის მიუცილებელი პირობა წარმოშობისა, გვარის განგრძობისა და, როგორც ეგრეთი, ცხოვრების მიმდინარეობის განუწყვეტლობისა; იგივეა ხელოვნებისათვის დიადი და ბრწყინვალე დაუშრეტელი წყარო ცხოვრებისა და პოეზიისა. ამ უმთავრესის საგნის შესახები შეხედულება ჰბადებს ამგვარსა თუ იმგვარს აზრს პოეტში სხვა საგნების შესახებ. რასაკვირველია, მრავალფეროვანი და მრავალაზროვანი ხელოვნება და მისი დარგი პოეზია ვერ მოიმწყვდევა რომელსამე კალაპოტში; მისთვის, როგორც თვით ცხოვრებისათვის, ვიწრო იქნება ყოველივე წინდაწინ შემოფარგლული წრე. ამიტომაა, რომ ყოველს დიდს პოეტს ჩვენში თუ სხვაგან თავისებური შეხედულება აქვს სიყვარულის შესახებ. რუსთველისათვის ,,მიჯნურობა არის ტურფა, საცოდნელად ძნელი გვარი».
,,არს პირველი მიჯნურობა არ დარჩენა, ჭირთა მალვა,
თავის წინა იგონებდეს, ნიადაგმცა ჰქონდეს ხალვა,
შორით ბნედა, შორით კდომა, შორით დაგვა, შორით ალვა;
დასთმოს წყრომა მეფეთაგან, მისი ჰქონდეს შიში, კრძალვა,
მისთვის ჭირი ლხინად უჩნდეს, მისთვის ცეცხლსა მოიდებდეს».
და თქვენ იცით კარგად, მისმა ტარიელმა რა უცნაური და მიუწდომელი ტიპი მოგვცა მიჯნურისა, რომელსაც მგრძნობელობა და სულიერი აღტაცება ერთად ჰქონდა შეზავებული. ალ. ჭავჭავაძე, მამამთავარი ჩვენის რომანტიზმისა, სიყვარულის ფიზიოლოგიურს მხარეს უფრო ეტანებოდა, როცა ამბობდა, რომ ,,მ გ რ ძ ნ ო ბ ე ლ ო ბ ა ს ჯ ო ბ ს ყ ო ვ ლ თ თ ვ ი ს ე ბ ა თ, ც ი თ მ ო ვ- ლ ე ნ ი ლ თ ა, მ შ ვ ე ნ ე ბ ა ს ა ც დ ა გ ო ნ ე ბ ა ს ა ც ი ს ა ს უ ლ დ გ მ ა რ ე ბ ს». სულ სხვაგვარად უყურებს სიყვარულს ბარათაშვილი, რომელიც ა. ჭავჭავაძის მეორე პოლუსზე სდგას, როცა ამბობს, რომ ,,სილამაზე ნიჭია მხოლოდ ხორციელებისა, ის ვით ყვავილი თავის დროზედ მსწრაფლად დასჭკნების, და გულიც მხოლოდ ამ სილამაზით გატაცებული, ცვალებადია, წარმავალი და უმტკიცები» და ან თითქო ეკამათებოდეს ალ. ჭავჭავაძეს: ,,უკვდავება თვით მშვენიერსა სულში მდგომარებს, მას ვერც შემთხვევა და ვერც ხანი ვერ დააბერებს».
სიყვარულში ვაჟა უფრო მგრძნობელობის თაყვანისმცემელი შეიქმნა და ამაში ალ. ჭავჭავაძეს მისცა მხარი.
გადაათვალიერეთ მისი პოემა ,,სტუმარ-მასპინძელი». როცა ჯოყოლას ცოლი ზვიადაურს დაინახავს თუ არა, მისის ეშხით ენთება და, როცა ხედავს, რომ ქისტები იმასა ჰკლავენ და
,,ამ სურათის მნახველი ერთი დიაცი ბნდებოდა,
ცრემლებს მალავდა ლამაზი, ხალხზე უკანა დგებოდა.
მოშველებასა ჰლამობდა, ,,ნუ ჰკლავთ!» ეძახის გულიო.
ფიქრობდა ბრაზმორეული, ნეტავი მომცა ცულიო,
ნეტავი ნებას მაძლევდეს დედაკაცობის რჯულიო,
რომ ეგ ვაცოცხლო, სხვას ყველას გავაფრთხობინო სულიო.
ნეტავი იმას, ვინაცა მაგის მკლავზედა წვებოდა,
ვისიცა მკერდი ან გული მაგის გულმკერდსა სწვდებოდა!
ნეტავი იმას ოდესმე ქმრის ტრფობა გაუცვდებოდა!?»
და მის შემდეგ ზვიადაურის სიკვდილი თვალიდამ აღარ შორდებოდა და მუდამჟამს ცრემლს აფრქვევდა ამის გამო:
,,სტიროდა, მაგრამ ტირილი
არ იყო, ეხათრებოდა;
ერთ მხრივ ხათრი აქვს თემისა,
მეორით _ ღმერთი აშინებს,
ქისტეთის მტრისა მოზარეს
თავს რისხვას გადმოადინებს».
მაგრამ ეს ფიქრი გონებისაა,
,,გული თავისას შვრებოდა,
კაცის კაცურად სიკვდილი,
გულიდან არა ჰქრებოდა.
ქალის გულს იგი სურათი
შიგ გაეყარა ისრადა».
და გულის მორჩილი ქალი ეურჩება თემსაც და ღმერთსაც:
,,მკვდარს მუხლმოყრითა დაეყრდნო,
ქვითინებს გულამოსკვნითა,
ცრემლსა სიპი ქვა დაედნო.
აიხსნა დანა, მიჰმართა ზვიადაურსა იმითა,
ააჭრა ნიშნად, სახსოვრად სამი ბალანი პირითა».
მართალია, ამის შემდეგ მას საფლავებიდამ ესმის მკვდრების წყრომა და ჩივილი, საერო წყრომის ხმა ისმის, რას შვრები უნამუსოვო და ამასვე ,,უნამუსოვო» მისძახდენ ბალახნი, ქვანი, ქვიშანი, მაგრამ აღაზა (ამ ქალის სახელია) ეომება ყოველიფერს სულიერსა და უსულოს; იგი დღეს სიყვარულს შეუპყრია, იგი მისი მორჩილია, იგიც ერთგვარი ურჩია თემისა, რომელიც თავის გრძნობასა და ზრახვას არავის უმორჩილებს, თავის გულისა და სულის პატრონობა მარტო თვით უდვია თავზედ. როგორც მისი ქმარი მეგობრობის გრძნობას სწირავს თავს, ისე ეს ფატალურ ძალას სიყვარულის გრძნობისას დაუმონებია და მარტო მისი ბუნება მიუღია. ხალხის თქმულება კი ჯოყოლასა და აღაზასაც, ორთავე თემის ჩვეულებათა დამარღვეველს სიმპათიით იხსენიებს და სამივე მსხვერპლს თემის, საზოგადოების უნიადაგო და უაზრო დესპოტიზმისას საარაკო ოცნებად დარდაჰქმნის. მათის აზრით, სამივე ესენი იმ ადგილს, საცა ჯოყოლა მარხია, შეიკრიბებიან ხოლმე, როცა ჯოყოლა წამოიძახებს: ,,ზვიადაურო ძმობილო, რად არ მაჩვენებ შენს სახესაო, სასაფლაოდამ წამოვა ზვიადაური, აჩრდილი ფარხმალიანი და იქვე აღაზაც ამოდის სახე მოწყენით, მწუხარედ». რა უნდა იყოს საერთო ამ სამ არსებაში, თუ არ მათი თითქო სალის კლდისაგან გამონაკვეთი პირადობა, რომელიც თავის უფლებას, თავის გრძნობასა შეუდრეკლად და თამამად იცავს.
რამდენად მგრძნობელობასა და ხორციელებას უკავია დიდი ადგილი ვაჟას პოეზიის სიყვარულში, მისი ,,მოგონება» გვიჩვენებს: ქალი ვაჟს, მის სატრფოს, ეუბნება: ,,თუ შენ არ გხედავ ცოცხალსა, არც მე ვარ ცოცხლად დამრჩომიო. ცოცხალი თან ჩამოგყვები, საფლავში დაგეტანები. მოვკვდები შენსა გულზედა, ზევიდან დაგეფარები; მე შავსჭამ მიწას არ ძალუძს, რომ შეგიჭამოს თვალები!» აქ გოგონა მთლად ხორციელებითაა შეპყრობილი და თუ მისი სატრფოს თვალები, ეს უდიდესი იარაღი მგრძნობელობისა, აღარ იქმნება, მასაც სიცოცხლე არ უნდა. ვაჟი მოკვდება და გოგონას ფიცს მოაგონებენ. მასში სიცოცხლის ძალა იღვიძებს: ,,სად გავყვე, ძმაო, რას ვარგებ, მკვდარს რა ვუშველო იმითა! არა, მე სიცოცხლე მინდა, უნდა ვიცოცხლო ჭირითა, ვიგონო ვარდი გულისა, ვიტანჯო მოგონებითა. რომ მოვკვდე, მაშინ ვიქნები, დარდების მოფონებითა! დაე, ვიცოცხლო ტანჯვითა, ნაღვლით დავიწვა გულია». სრულიად გულწრფელი და ბუნებრივია ეს პასუხი, სრულიად სამართლიანი, ამ ხანაში ქალს უნდა სიცოცხლე სატანჯველად. მაგრამ გადის დრო და ძლევამოსილი ძალი სიცოცხლისა ამასაც განაქარვებს: ,,გოგოს სწადიან იპოვნოს მსგავსი პირადის მიჯნურის თვალითა, ტანადობითა». ესეც კანონიერია, იმდენზედ კანონიერი, რომ ჩვენში სიმპათიისა და თანაგრძნობის მეტს არას იწვევს, ნატამალსაც ვერა ვგრძნობთ საყვედურისას და მგოსანიც ჩვენის აზრისაა და გვეუბნება:
,,სიცოცხლე სიყვარულითა
და სიყვარული სიცოცხლით,
უერთ-ურთისოდ ვერც ერთსა
ვერ ვიცნობთ, ვერც რას ვიცნობდით,
ერთურთი სწყურან ორთავეს,
ერთურთთან დაილევიან;
უერთურთისოდ ვერ სძლებენ,
მალედვე დაილევიან!»
ჭეშმარიტებაა ისეთივე და იქნება ბევრად უფრო ძლიერი, ვიდრე მეორე აზრი, რომელიც სიყვარულს საუკუნო რამედა ხადის. მართლაც, სიყვარულის ბუდე, სიყვარულის ნიადაგი სიცოცხლეა და სიკვდილთან მას ხელი არა აქვს. სიცოცხლესა და ბუნებას მარტო ეგრეთი მშვენიერი გრძნობიერი ბუნების შვილი სჭირია, როგორც ვაჟას გოგონაა.
იმას კი ნურავინ იფიქრებს, ვაჟას, რომელიც სიყვარულში ,,მგრძნობელობას» პირველ პლანზე აყენებს, სიბინძურე მოსწონდეს, ან არ იცოდეს, რომ მგრძნობელობა ,,სხვაა, სიძვა სხვაა, შუა უზის დიდი მზღვარი». მას ,,სიყვარული სიცოცხლით» მოსწონს და ,,სიცოცხლე სიყვარულითა», მას მხოლოდ მშვენიერი და ლამაზი მხარე ხიბლავს ამ გრძნობისა და იცის, რომ მგრძნობელობა ,,ასულდგმულებს მშვენებასაც და გონებასაც». ყოველივე ჩვეულებრივი, შაბლონური შეხედულება ამ გრძნობის შესახებ მისგან დაგმობილია და უარყოფილი. აიღეთ მისი ,,ჩხიკვთა ქორწილი», რომელიც გვიხატავს მდაბიურს, ყოველ დღიურ გამოსახვას სიყვარულის გრძნობისას ქორწინებითა, რომელიც ერთგვარი შაბლონია ამ გრძნობის გამოსახატავად მიჩნეული. ბულბულს _ მგოსანს ეს სანახაობა მარტო ზიზღსა გვრის. იგი დაღონებულ-დაფიქრებული უცქერის სეირს. ხოლო, როცა ბევრის ხვეწნა-მუდარის შემდეგ ხმას ამოაღებინებენ, სულ სხვაგვარ იდეალს და სურათს დაგვისახავს ამ გრძნობისას, რომელსაც არავითარი საერთო არა აქვს უბადრუკ ფრინველ-პირუტყვთა ქეიფთან. მისთვის სიყვარული ,,ბუნების ძალაა», რომლის მხოლოდ ნასახის ზედაპირს ხედავს ჩხიკვთა ქორწილში, მაგრამ მისი მგრძნობიარე სული და გული ამ ნასახსაც ჩასწვდება და თავისებურად გადაჰქმნის: ,,სიყვარულისა დავსწნავ გვირგვინსა, ამბობს: სათნოებითა მოვქარგავ გარსა, არ დავინანებ, ყველას შიგ ჩავქსოვ, თუ ქვეყნად რასმე ვპოებ კი კარგსა. სიყვარულია თვით ჩემი გული, სხვისაც თუ ვნახე, მომიდებს ალსაო».
სიყვარულის ,,საუკუნო ზღაპარი» ვაჟამ ,,ეთერში» დაგვიხატა. ეს ,,ეთერი», რომელიც 1890-შია დაწერილი, ბევრში წააგავს პშიბიშევსკის ,,საუკუნო ზღაპარს», რომელმაც დიდი ყურადღება მიიქცია ევროპის ლიტერატურისა და რომელიც 1905-შია დაწერილი, ე. ი. 15 წლის უფრო გვიან ,,ეთერზე».
მშვენიერი ეთერი, რომელსაც მთვარეს უგავდა პირისსახე, რომელსაც ,,თვალებში ჩაქსოვებოდა ზღვა-ხმელი ერთიანადა, გვირგვინად ტრფობა დადგმოდა, სხივს გვფენს წამწმების ხიდითა, ცასა და მიწას მადლს ჰფენდა უხვების კიდის-კიდითა, ყელი მიუგავს ჯერანსა», ეს ეთერი დედინაცვალისაგან განაწამები, მთაში ცხვარს მწყესდა. ამ დროს მეფის ვაჟი, სანადიროდ წამოსული, შეხვდა ეთერს და მაშინვე მოიხიბლება ეთერის მშვენიერებით: ,,შედგა, უცქერდა შტერადა, ხელი მიეპყრა შუბლზედა, თავი გადედო ცერადა. ბალახით გამოსხლეტილი ცეცხლი თუ მოხვდა მწველადა. ქალიც დნებოდა, ვით გნოლი ქორ-შევარდენის ნახვითა. ვაჟი კი ეალერსება ეთერსა ტკბილის ენითა; ესაუბრება წყნარადა სიტყვებით გულსაკბენითა». გოდერძი ეთერს ბევრის ლაპარაკის შემდეგ დააჯერებს, რომ ცოლად წაჰყვეს, შემოისვამს ცხენზედ და წაიყვანს. ამას მოჰყვება ჩვეულებრივი ამბავი. მეფე გაბრაზებულია, სპასპეტი აუწერს ეთერის სიმშვენიერეს, ქვეყანა ,,სხვას ვეღარ ნახავს სიტურფეს ეთერისასა» და თანაც ეტყვის, რომ გოდერძი არაფრისათვის არ დასთმობს ეთერსაო. მეფე გააგდებს გოდერძს და გოდერძი ცალკე დასახლდება კმაყოფილი და ბედნიერი და სრულიად ვერ მიმხვდარა, რა დანაშაულს ადებენ მშობლები:
,,ჩემს გულსა მხოლოდ საწილო
თავისი ავაღებინე,
ჩემს მშობლებს გულის წადილი,
უკანვე ჩავაგებინე.
ნეტავი გამაგებინა, ამით რა წავაგებინე,
რომ ცოლი ისე შევირთე, მშობლებს არ გავაგებინე».
,,გაჩენის ნება მათ ჰქონდათ, გავჩნდი და მე ვარ მეობით, წადილი სხვა მაქვს და გრძნობა ეკუთვნისთ მხოლოდ მეობით,» მაგრამ გოდერძი, რომელიც თავის ,,მეობას» ასე ესარჩლება, რომელიც თავის ,,მეს» გრძნობები ხელშეუხებელი მიაჩნია, იგივე მსხვერპლია ტრადიციის ზნე-ჩვეულებისა, საზოგადოების აზრისა, რომელიც ყველას, ვინც მოინდომებს წუმპიდან მაღლა ამოსვლას, ახალს რისამე აჩემებას, ამ წუმპეში ჩაახრჩობს და თუ მას ვერ მოახერხებს, ტალახით მაინც გასვრის. გულუბრყვილო სპასპეტი აქ მეფის შურისძიებისათვის გამოსადეგი არ არის, მაგრამ განა მისი სასახლე სავსე არ იქნება სხვადასხვა ჯურის კარისკაცებით, რომელნიც ყოველგვარ მის გულის ზრახვას აკმაყოფილებენ მარტო და მხოლოდ პირადის ინტერესების გამო. ასეთი იყო ვეზირი შერეცა, რომელსაც ეთერი თვით მოსწონდა და, შურისძიების სურვილით გატაცებულმა, მეფეს აღუთქვა სამსახურის გაწევა. შერე მიმართავს ბინძურს ძალებს, ბებერ-კუდიანს, რომელიც ისეთს წამალს მისცემს, რომ ეთერს ჭია-ღუა დაესევა და მხოლოდ მაშინ გამთელდება, თუ საკუთრად შერეს მისცემენ. სიბინძურემ და წუმპემ ეთერისა და გოდერძის სიყვარულს მარტო გარეგანი ლაქა მოსცხო, ისე როგორც პშიბიშევსკის გმირებს, ხოლო ერთმანეთს კი ვერ დააშორა. გოდერძი ეთერს მაინც არ გაეყარა, მაგრამ მისი ჯავრით კი მოკვდა და ეთერმაც თავი დაიკლა დანითა. მოხდა ჩვეულებრივი და მუდმივი ამბავი, საზიზღროებამა და უმსგავსოებამ შებღალა, მოწამლა, ჩირქი მოსცხო დიდებულსა და მშვენიერს გრძნობას, მაგრამ სიცოცხლე მათკენ არის, ცხოვრება ამ ურჩების არის, მისკენ ილტვის, მას ამშვენებს სიცოცხლე, ვინც ებრძვის მეწვრილმანობას, ლაჩრობას, წუმპეს, ვინც გრძნობას თაყვანსა სცემს, ვინც თავის პირადობას განამტკიცებს და ამიტომაც
,,საკვირველს ამბავს იტყვიან, იმ ადგილს ნანახისასა» (საცა ეთერი და გოდერძი ერთადაა დამარხული).
,,ია უზრდავის წლით-წლამდე,
ამ ბეჩავს კუბოს ხისასა (ეთერის კუბო)
და ვარდი პირმოღიმარი,
სამარეს გოდერძისასა.
იას შორს ყოფნა არ უშლის,
ვარდს ეკონება პირითა
და ამ საფლავთა ფეხთითა,
ცოლ-ქმრის სამარის ძირითა,
უკვდავებისა წყარო დის
ძვირფასის ოქროს მილითა.
ამ ადგილს ბულბული უმღერს
საღამოთი და დილითა;
ვისაც კი ის წყალი უსვამს,
ურჯულოს-რჯულიანითა,
იმას არ უვლავ ქვეყნადა
გულითა წყლულიანითა.
იმან არ იცის სიბერე,
არც მომაკვდავად სწერია».
დიაღ, მას, ვისაც მშვენიერებისა და სიყვარულის წყარო უგემებია, უკვდავია, ვინაიდან: ,,თვით უკვდავება მშვენიერსა სულში მდგომარებს, მას ვერც შემთხვევა და ვერც ხანი ვერ დააბერებს».
ლირიკოს პოეტების აზრი და ფიქრი ხშირად დასტრიალებს ხოლმე ცხოვრების ერთ უმწვავეს საგანს ჩვენის სიცოცხლის დასასრულს, ჩვენის ცხოვრების ბოლოს და, როგორც სხვა დიდ მომენტებს ცხოვრებისას, სხვადასხვა პოეტი სხვადასხვაგვარად ეპყრობა მას. ერთხელ კიდევაც აღგვინიშნავს, რომ ჩვენი პოეტები ამ საგანს როგორღაც გაურბიან, თითქო ჩვენს ცხოვრებაში და მდგომარეობაში ეს საგანი უფრო მძლავრად არ იქცევდეს ყურადღებას. ერთის მხრით, ამაში შესაძლოა ჩვენის პოეტების თვისებასა ჰქონდეს ბრალი, ეს თვისება არ არის მაინცა და მაინც ღრმა ფილოსოფიურად განწყობილი. მეორეს მხრით, ეს მთელის ჩვენის ერის სულისკვეთების გამომხატველია. ,,ერი გულადი, პურადი, მებრძოლი შავის ბედისა; იგივ მხნე, იგივ მღერალი, მოყვარე თავის მიწისა» ყოველთვის გაურბოდა სიკვდილზედა და სიცოცხლის დასასრულზედ ფიქრსა. იგი სიკვდილზედ ფიქრს იმით მოიშორებდა, რომ ,,ჭირსა შიგან გამაგრება ისე უნდა, ვით ქვითკირსა». მისთვის მხოლოდ სახელოვანი სიკვდილი გამხდარა სამღერალი და სანეტარო.
ვაჟაც საგანს ჩვენის სიცოცხლის დასასრულისას აქა-იქ გაკვრით თუ შეხებია და ისიც სიკვდილი უფრო მეცნიერულად და ფილოსოფიურად განუსჯია, ვიდრე პოეტურად. ,,სიკვდილის ბრჭყალით ვერ გვიხსნის», ამბობს იგი, ,,ძალა, ვერც სიტყვა ცბიერი. ბუნების ცოდვა ესაა, მუდამ საწყინო სჩემია, ავსა და კარგსა ყველას ჰკლავს, არავინ გადურჩენია». ამგვარად, მისთვის სიკვდილი ფატალური და უგუნური ძალაა, რომელიც ,,ავსა და კარგსა» ვერ არჩევს: ,,მისგან ყოველი გასწორდეს, სუსტი და ძალგულოვანიც». ეს არის მეცნიერული შეხედულება ჩვენის არსების უცნაურის დაბოლოვების შესახებ. მის სახეში ვაჟა ვერც ,,უბედურთა ნუგეშსა» ხედავს, (ბარათაშვილი) ან საზოგადოდ ადამიანის ბინძური ცხოვრებისაგან ,,დამხსნელს, ღვთისაგან მოვლენილს უბედურების დროს სანუგეშო და საშველად» (ლამარტინი), ან ,,საშიშარსა და საშინელს რასმე, რომლის წარმოდგენა სიცოცხლეს უწამლავს (ჰიუგო), ანადა, როგორც შესაფერს დაბოლოებას იმ მოვლენისას, რომელსაც სიცოცხლე ჰქვია, და რომელიც იმდენად საზიზღარია და უმსგავსი, რომ მისი მოშორება არაფერი სამწუხაროც არ არის. ვაჟას ერთი რამ აწუხებს სიკვდილის დროს: ეს ის, რომ ,,გულსა და გრძნობას შაურევს ცივის სამარის ქვიშასა» და მკვდრად გადაქცეული აღარ ნახავს ვერც აშფოთებულს მისის სიკვდილის გამო იას, ვერც მის სამარეზედ ციდამ ჩამომსხდარ ვარსკვლავებს, ვერც მგლოვიარე მდინარესა. ერთის სიტყვით, ვაჟას ყურადღებას იპყრობს უფრო გარეგანი მხარე სიკვდილისა, და არა ის მრავალგვარი გრძნობა, აზრი და ფიქრი, რომელსაც აღგვიძრავს წყეული საკითხი სიცოცხლის წუთიერებისა.
ზემოთაც მოგახსენეთ, ჩვენი პოეზია სიკვდილზედ ფიქრსა და მასზედ წუწუნს ერიდება, გაურბის. ათასი ვაება და ტანჯვა გამოუვლია ჩვენს ერს, მაგრამ გულის გატეხა არ მიუკარებია, მისი მრწამსი ყოველთვის ისა ყოფილა, რომ ,,რადგან კაცნი გვქვიან, შვილნი სოფლისა, უნდა კიდევაც მივსდიოთ მას, გვესმას მშობლისაო». სწორედ ამიტომაც შესძლო ჩვენმა ხალხმა ის, რომ ,,შავთა დროთ ვერა შესცვალეს მის გული ანდამატისა». ქართველი ერის გმირული სული სავსებით აღიბეჭდა ,,ვეფხისტყაოსანში», სადაც თითქმის ბავშვი ნესტან-დარეჯანიც კი საყვედურით მიმართავს ტარიელს: ,,ბედითი ბნედა, სიკვდილი რა მიჯნურობა გგონია, სჯობს საყვარელსა უჩვენო საქმენი საგმირონია». ვაჟას პოეზიაც ამ გმირულის სულის თვისების გამომხატველია, ამ გმირობის თაყვანისმცემელია. იგი დაჭრილის ,,არწივის» მოტრფიალეა, რომელიც სიკვდილის ჟამსაც კი ყორნებს თვალებს უბრიალებს და ეომება. ვაჟა იმ ,,არწივს» სცემს თაყვანს, რომელიც თუ სამსხვერპლომ გაასწრო, თავს უშველა, კლანჭი ვერ მოჰკრა, მარგილზე ჩამოიგებს თავს და სულის დალევის დროს მაინც არა ჰკარგავს სიამაყეს, მამაცურად აბრიალებს თვალებს, თითქო ეუბნება თავის ნიშნის მგებლებს: ,,მიცქირეთ და ისწავლეთ, როგორ უნდა მოკვდეს ნამდვილი ვაჟკაციო», მას ის ,,არწივი» მოსწონს, რომელიც ნადირობის დროსვე დამარცხებული, ,,შაენარცხება კლდესა და მაზე გაიპობს მკერდს». ხოლო თუ არწივი ისე დაბეჩავებულა და დაგლახაკებულა სიბერის გამო, რომ ყვავთა და ბუთა სასაცილოდ გამხდარა; ისე დასუსტებულა, რომ ნადირობას ვეღარ ახერხებს და მშიერი ლეშის მძოვრის ჭამასაც კი დააპირებს, ამისთანა არწივს უხილავი ძალა მოუსპობს სიცოცხლეს (ამჟამად თავის ტყვია). თითქო ბუნებაც წინააღმდეგი იყოს, ასეთი დიდებული და გმირი ნადირი ამ დამცირებამდის მიიყვანოს, თითქო ჩვენი ბუნებაც იმას აღიარებს: ,,სჯობს სიცოცხლესა ნაძრახსა სიკვდილი სახელოვანი». ,,ხმელის წიფელის» მოყვარულია, რომელიც ქარსა და ჭექა-ქუხილს არ შეეპუება; მთის მიჯნურია, იმიტომ, რომ იგი ამაყი და მედიდურია, იმიტომ, რომ მისგან აღზრდილი შვილები ისეთი გულადნი, მხნენი და მამაცნი არიან; უმსგავსოებას, ლაჩრობას, მეწვრილმანურ შეხედულებასა და ქცევას ზიზღით უყურებს. აფშინა ვაჟასთვის საზიზღარი რამ არის; ჩხიკვის ქორწილზე შეკრებილი ლაჩარი პირუტყვები ბრაზსა ჰგვრის მასა და აშფოთებს; გულზვიადსა და ამაყ არწივს არჩევს. მისი მორალია:
,,ღმერთმან აცხონოს გმირები,
რომ არ წაიღეს საფლავში
ლაფით მოსვრილი პირებიო»,
ანა და ამას გვიქადაგებს:
,,ვისაც ჩვენ არ ვებრალებით,
ჩვენ შავიბრალოთ რისადა?
სიკვდილი თვითონ უფალსა
გაუჩენია მტრისადა».
თქვენ კარგად ხედავთ, რა შორს არის ეს მორალი, რომელიც გაიძახის: ,,მტერს მტრულად მოექცე, თვითონ უფალმა ბრძანაო» ბოროტის არა წინააღმდგომის მორალზედ, და რამდენად უფრო ცხოვრების ნიადაგთან დაახლოვებულია. იგი შვილია იმ ხალხისა და იმ ერისა, რომელსაც გულის ფიცარზედ უწერია:
,,ათასს ცოცხალსა ბევრჯელა
ათჯერ სჯობს ერთი მკვდარია».
ასეთი ერი, რომელიც რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ამ აზრს ატარებს გულსა და ფიქრში, სიკვდილისათვის განზრახული არ არის და მისი კულტურის, დიდის კულტურის საუკეთესო დამამტკიცებელია ეს გმირული შეხედულება, რომელიც ნათლად გვიჩვენებს, რომ ეს ხალხი ებრძოდა ბუნებას, მტერს, ყოველგვარ ხიფათს თავისის იდეალების, თავისის ინდივიდუალობის განსახორციელებლად, და რა უნდა იყოს კულტურა, თუარ თავისებური სისტემა და კილო ბრძოლისა ყოველსავე სფერაში თავისის იდეალების და თავისის რწმენის განსახორციელებლად.
ასეთია ვაჟას პოეზია. ეს პოეზია კანონიერი მემკვიდრეა ჩვენი ლიტერატურის განვითარებისა. იგი შეიქმნა ჩვენში სიმბოლიზმის დამწყები და განმამტკიცებელი. ამ პოეზიის მშვენიერებით სავსე ნიმუშები მოგვცა ვაჟას კალამმა. მისი სიმბოლური პროზა შეუდარებელის სილამაზითა და ხელოვნებით არის აღსავსე, მისი რამდენიმე მოთხრობა ,,შვლის ნუკრის ნაამბობი», ,,ია», ,,ხმელი წიფელი,» ,,მთის წყარო», ,,ქუჩი», ,,ჩხიკვთა ქორწილი,» ,,არწივი» და სხვა შედევრია სიმბოლური პროზისა. ასეთი ყოველი მხრით მოხდენილი პროზა ჩვენ ილიას აქეთ იშვიათად წაგვიკითხავს. მისი პოეზიაც საუკეთესო ნიმუშია ჩვენის სიმბოლურის პოეზიისა. იგი მეტად ორიგინალურია, რადგან, თუ რაიმე გავლენა ამჩნევია, ეს მხოლოდ ჩვენის სამშობლოის ბუნებისა და ჩვენის ლიტერატურის კორიფეებისა; უცხო ლიტერატურის მიბაძვასა და გავლენას აქ თითქმის სრულებით არა აქვს ადგილი; თუ აქვს ადგილი, მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ვაჟას პოეზიაში მსოფლიო ჰანგებია; მისი ნაწარმოების ფორმა იმ ფორმისგვარია, რომელიც განვითარდა ამ ხანებში ევროპაში. ერთადერთი შენიშვნა, რომელიც ითქმის ვაჟას პოეზიის, უფრო კი მისი პოემების შესახებ, ეს ის არის, რომ ტექნიკური მხარე სტილისა ვერ არის იმ სიმაღლემდის მიყვანილი, ვერ არის ისე უნაკლულო, როგორც მის პროზაში.
ამით იმის თქმა გვინდა, რომ ზოგჯერ მეტია ნათქვამი, ზოგჯერ კიდევ ვერ არის საგანი სიღრმე-სიგანით გამოთქმული. სტილი მაშინ არის უნაკლულო, როცა ყოველი ფრაზა, ყოველივე სიტყვა იმის გამომსახველია, რისი გამოთქმაც სურდა ავტორს და იმ ფორმით, რანაირადაც ეს მგოსანსა სურდა. ასეთი შედევრი _ მაგალითად, პოემისა ჩვენ ,,განდეგილში» გვაქვს, სადაც სტილის ტექნიკა შეუდარებელია. ამავე მხრითაც პოეზიის ზოგიერთი სამაგალითო ნიმუში მოგვცა ვაჟამ: ასეთია მისი ,,არწივი», რომლის ყოველი სიტყვა, სურათი სავსებით გამომხატველია აზრისა. ერთი ანბანი არ არის აქ ზედმეტი, ერთი ასოც არ აკლია; პოეტის მთელი აზრი, ფიქრი და გრძნობა იმდენად სავსებით არის გამოხატული, რამდენადაც ეს შეუძლია კაცის ენასა. ასეთივე საუცხოვო ნიმუშია მისი ,,მესტვირის ჩივილი». იგი სიმბოლური სახეა თვით ვაჟას ველურის სილამაზით აღსავსე მშვენიერის პოეზიისა, რომლის იარაღს სტვირს სალტეები აქვს ,,ბედკრულთ და ოხერთ თმისანი», რომელიც ,,უფერებელ-შეუზიკავია, თვალზედ ცრემლები ჰკიდია, ველურად გათლილია, ველური, მაგრამ ლამაზია. და არათუ მარტო ვაჟას პოეზიისა, ეს ლექსი სიმბოლური გამოსახულებაცაა ქართველი ერის სევდითა და კვნესით გამსჭვალული პოეზიისა, რომელშიაც ჩაქსოვილია ,,სოფლის წყლული და ჭირი» და რომლის კვნესასა და გოდებასაც, ერის ვაებითა და ცრემლით შეზავებულს, ,,ვერვინ შეიტყობს», იმიტომ რომ მგოსანს, რომელიც ,,სოფლის წყლულებმა გასენეს,» სტვირი ქურდებმა მოჰპარეს და ,,ამიტომ სტირისო».
ასეთის ღირსებით შემკულია ვაჟას მწერლობა, რომელიც დიდსა და ჩინებულს ადგილს აძლევს ჩვენს საუკეთესო მწერალთა შორის. ილია ჭავჭავაძე ვაჟას პოეზიას ბევრად უფრო მაღლად აყენებდა თავის პოეზიაზედ და დიდის აღტაცებით იხსენებდა მის პოემებსა და ლექსებს. ხოლო არაჩვეულებრივი და იშვიათი სულიერი კავშირი, რომელიც აერთებდა ვაჟას დიდებულ მგოსანთან, ვაჟამ გამოხატა ერთ საუკეთესო თავის ლექსში (,,შენდამი»). ილიას აზრი ვაჟას შესახებ ჩვენ უნდა აღვიაროთ გადაჭარბებულად იმდენად, რამდენადაც ,,განდეგილის» ავტორი დიდ პოეტად მიგვაჩნია. ხოლო ვაჟა კი ღირსეული მემკვიდრეა ილიასი და აკაკისა, როგორც ჩვენის დიდებულის მგოსნებისა.
No comments:
Post a Comment