ცოტა რამ დარიუშ შაიეგანზე

დარიუშ შაიეგანის წიგნი

 "ირანის სული" /ფრანგულად/.

ქალბატონი გულარ წულუკიძე-აბაშიძის მიერ აღზრდილი უდიდესი თანამედროვე სპარსელი ფილოსოფოსი დარიუშ შაიეგანის ნაუბარიდან:

 - თქვენ დაიბადეთ 1935 წლის 24 იანვარს თეირანში. როგორ გაიარა თქვენმა ბავშვობამ?

დ. შ. ჩემი ბავშვობა რაც თავი მახსოვს ძალიან დაცული იყო იმიტომ რომ მე მყავდა ორი მამა და ორი დედა. ჩვენთან ცოვრობდნენ ჩემი დეიდა და მისი მეუღლე და ვინაიდან მათ არ ყოლიათ შვილი ისინი ძალიან და მეტისმეტადაც გადაყოლილები იყვნენ ჩემზე და ჩემს დაზე. ამის შედეგი იყო უფრო ჩლუნგი ბავშვობა ვინაიდან ზედმეტი დაცვა და გადაყოლა ჩემი აზრით ასუსტებს ბუნებრივ იმუნიტეტებს. ის გასუსტებთ და დაუცველს გტოვებთ.
ჩემში მძინარე უნარების გასაღვიძებლად საჭირო გახდა მრავალი შოკი...ინგლისში წასვლა იყო მკვეთრი გარდატეხა, მაგრამ ეს ეს იყო განთავისუფლება შემხუთველი გარემოსაგან.ჩვენ ვცხოვრობდით ქალაქის განაპირას 1935-1936 წლებში ბაუჰაუზის სტილით აგებულ სახლში.
მამაჩემი წარმატებული ბიზნესმენი იყო და ამიტომ მე ვცხოვრობდი შეძლებულ წრეში.
დედაჩემი არ იყო ირანელი, ის  იყო ქართველი, დაბადებით წულუკიძე-აბაშიძე, მას, მაშ, ჰქონდა რუსულ-კავკასიური კულტურა. 
სახლში ვლაპარაკობდით მრავალ ენაზე. დედაჩემი დეიდაჩემს ელაპარაკებოდა ქართულად. დედა იყო  ქართული გამაჰმადიანებული ძველი არისტოკრატიული გვარის შვილი //წარმოშობით ის ბათუმელი იყო// და  ლაპარაკობდა სამ ენაზე: მშობლიურ ქართულ ენაზე, სკოლაში ნასწავლ რუსულ ენაზე და ალბათ ოსმალეთთან მეზობლობის გამო ოსმალურ თურქულ ენაზე. 


მე სახლში მესმოდა ქართული,რუსული//მე მყავდა რუსი გუვერნანტკა// და ოსმალური თურქული.

დედა მამას ელაპარაკებოდა ოსმალურ თურქულად და მამა პასუხობდა აზერი თურქულით. მე ასე ვისწავლე თურქულის ორი ვარიანტი და სპარსული.
სპარსული იყო ბევრად უფრო სერიოზული ენა, "იმპერიის" და კულტურის ენა. ეთნოსთა და ენათა სიმრავლეში მცხოვრებმა, მე მუდამ ვიცოდი რომ ჩემი მეობა ემთხვეოდა სპარსულ ენას. მამაჩემი წარმოშობით იყო ჩრდილო-დასავლეთიდან, ესე იგი აზერბაიჯანიდან და თითქმის რელიგიურად სცემდა თაყვანს სპარსულ ენას. ის დიდად აფასებდა სპარსული ენის ცენტრალიზატორულ,ქვეყნის ერთიანობის დამფუძნებელ მისიას ვინაიდან გვინდოდა თუ არა ირანი ყოველთვის შედგებოდა, და დღესაც ასეა, სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე მრავალი ეთნოსისგან და მას ერთ მთლიანობად კრავდა და კრავს სპარსული ენის პრესტიჟული კულტურა. 

მე ასევე დავდიოდი წმინდა ლუის შერეულ სკოლაში რომელსაც ხელმძღვანელობდნენ ლაზარისტი მამები.
მე ასე ვცხოვრობდი პოლიგლოტურ გარემოში რომელმაც ჩემის აზრით გამოსჭედა ჩემი ბედი და შემდგომი ინტერესები.

- თქვენი მშობლები მორწმუნეები იყვნენ?

დ.შ.  მე ვცხოვრობდი უაღრესად საერო გარემოში. მამაჩემი დაბადებით იყო შიიტი მაჰმადიანი. ვთქვათ რომ ის იყო თავისებურად მორწმუნე,მაგრამ მას ჰქონდა რელიგიის ძალიან მორალური კონცეფცია.
დედაჩემი ყო მორწმუნე სუნიტი. ჩვენს ირგვლივ ცხოვრობდნენ შიიტები და,მაშ, სახლში იყო როგორც ენების დაპირისპირება ისე ერთგვარი ფარული რელიგიური ომი.
მოსამსახურეები შიიტები იყვნენ და დედაჩემს თვლიდნენ ერეტიკოსად,მწვალებლად.
მე ძალიან მიზიდავდა ხალხური ღვთისმოსავი ხატოვანი და ხშირად ცრუმორწმუნე კულტურა რომლის მატარებლებიც იყვნენ მოსამსახურეები ვინაიდან ის დიდად განსხვავდებოდა ჩემი მშობლების არაბუნებრივი და რამდენადმე შეზღუდული სამყაროსგან.
მოსამსახურეები,რომელთა თანამზრახველადაც ვგრძნობდი მე თავს,რამდენადმე წარმოადგენდნენ პერიფერიულ ზონებს სამყაროსი რომლის გადაშლაც უნდოდა ახალშობილ თანამედროვეობას.
მე ძალიან მიყვარდა კეთილი და პუტკუნა ძიძა ჰაჯარ სოლტანი რომელიც ლაპარაკობდა ხორასანის აქცენტით. ის დაგვსვავდა ბიძაშვილებს, დას და მე და სიწყნარისთვის გვეუბნებოდა რომ ცოტა ხნით წავიდოდა ფერიების,სულების მეფის სამეფოს სანახავად. ჩვენ ყველანი მუნჯებივით გაჩუმებულები მივდიოდით. 

შემდეგ ის ბრუნდებოდა და გვიყვებოდა ზღაპრებს. ჩვენ ამაში ვმონაწილეობდით ფართოდ გახელილი და მოხიბლული თვალებით. ჩვენ ვხედავდით ძვირფასი ქვებით შემკულ ფირუზის სასახლეს, თავის ლალის და ბადახშის ტახტზე მჯდარ მეფეს, მის ერთმანეთზე უფრო ლამაზ ვაჟიშვილებს და ქალიშვილებს. ისინი ჩვენც გვიცნობდნენ ოდითგან მათ ოდითგან ჩვენც ვუყვარდით. ჩვენც გვიყვარდა ისინი. მე ასე მიყვარდა ვარდისფერი კანის კკუნაპეტივით შავი ხუჭუჭთმიანი ლამაზი ფერია და თითოს ვგრძნობდი კიდეც ლოყაზე მის სუნთქვას.

დღესაც მახსოვს ჩემს მიერ წადილის მაგიით შექმნილი არსება.

ჰაჯარ სოლტანმა მასწავლა რომ ხატი, წარმოდგენა, სინამდვილეზე უფრო ნამდვილი შეიძლება იყოს.

- როდის გაიცანით ფრანგული კულტურა?

დ.შ. მე ფრანგული ძალიან ადრე ვისწავლე და სპარსულად კითხვის პარალელურად ფრანგულ წიგნებსაც ვკითხულობდი. ცხადია რომ საკითხავი იმხანად შეზღუდული იყო. მე ძალიან მიყვარდა ალექსანდრ დიუმა. სკოლაში გვასწავლიდნენ ფრანგ კლასიკოსებსაც. მახსოვს რომ ფრანგული ლიტერატურა გამაცნო საფრანგეთიდან ახალმა ჩასულმა მამა ტულმონმა.
მისმა ბუნებრივმა ელეგანტურობამ,მისმა სრულყოფილმა გამოთქმამ//ჩვენ იშვიათად გვესმოდა კარგი ფრანგული// გამაგებინა ფრანგული ლიტერატურის ესთეტიკური გემო.
თუ კარგად მახსოვს ვიწყებდით სტრასბურგის ფიცით//მე-9 ს.// რომელიც ითვლება ფრანგული ენის პირველ ძეგლად,შემდეგ გადავდიოდით შუა საუკუნეების მემატიანებზე და მივდიოთ კლასიკურ მე-17 საუკუნემდე,შემდეგ ენციკლოპედისტებამდე. ყველაზე მეტად დამაინტერესეს მორალისტებმა.

- მაშ თქვენ ძალიან გიყვარდათ ლიტერატურა?

დ.შ. დიახ! მე ვკითხულობდი ყველაფერს რაც ხელში მხვდებოდა.
ერთი მასწავლებელი მაძლევდა კერძო გაკვეთილებს და მასწავლიდა საადის გოლესთანს. მხოლოდ ბევრად უფრო გვიან გავიაზრე ჩემი ცხოვრების მანერის ჩამომყალიბებელი ამ უმნიშვნელოვანესი თხზულების მნიშვნელობა. ვიღაცამ მაჩუქა ომარ ხაიამის სამენოვანი გამოცემა და მე დაუღალავად და გაუთავებლად ვკითხულობდი სპარსულ ტექსტს და მის ფრანგულ თარგმანს. მოგვიანებით ცოტა ინგლისურიც ვისწავლე და დავინახე ედვარდ ფიცჯერალდის ინგლისური თარგმანის ლიტერატურული ღირებულება.

გადამწყვეტი იყო ხაიამის გავლენა და მე დღემდე რამდენადმე დავრჩი დაჯერებულ ხაიამისტად.


 - თქვენი კულტურა, მაშ, თავიდანვე ორმაგი, როგორც აღმოსავლური ისე დასავლური იყო?


დ.შ.   დიახ. სინამდვილეში მე ვცხოვრობდი ნამეტანი არეულ გარემოში იმისთვის რომ მქონოდა ჭეშმარიტი კულტურა. ეს ამავე დროს იყო ბუნდოვანი გარემო და ძნელი იყო მასში ორიენტირება. 
მე ვცხოვრობდი დაშლილ სამყაროში სადაც არაფერი იყო თავის ადგილას. სადაც შემთხვევით მოზაიკად იყო გაერთიანებული და ერთმანეთის გვერდით დაწყობილი სხვადასხვა შეუთანხმებელი ენები და ცოდნა.
და ეს იმდენად რომ მქონდა უპატრონო ქვეყანაში ცხოვრების განცდა. 


სიმახინჯეები,რომლებიც შევისწავლე უკვე სრულწლოვანმა, ვირტუალურად არსებობდა ჩემს ბავშვობაში.

დარიუშ შაიეგანი

ჩემი ახალგაზრდობიდანვე ჩემმა თაობამ მძაფრად განიცადა კულტურათა შეხლა-შეჯახება. 

ეს შეჯახება მე განვიცადე ძალიან ადრე და ეს მოქმედებდა არაცნობიერ დონეზე. მხოლოდ გვიან გავაცნობიერე მთელი ის ნაპრალები რომლებმაც ერთგვარად ჩამოაყალიბეს ჩემი არსებობა.

შეიძლება ჩემი განსაკუთრებული მდგომარეობის გამო ჩემი ვითარება განსხვავდებოდა სხვათა ვითარებისგან.

მე ბავშვობიდანვე მქონდა ურთიერთობა ეთნიკურ უმცირესობებთან. წმინდა ლუის სკოლა იყო ყველა უმცირესობის ინკუბატორი. იქ იყვნენ სომხები,ასურელები,ებრაელები, უეჭველია რომ სხვადასხვა თემები დასცინოდნენ ან ზევიდან უყურებდნენ ერთმანეთს,მაგრამ ეს უბოროტოდ იყო.

რასიზმი არ ყოფილა. რასიზმი , სიმართლე რომ ვთქვა, ვნახე ევროპაში.

სკოლაში ჩემი ყველაზე ახლო მეგობრები სომხები იყვნენ. ჩვენ ვეკუთვნოდით სხვადასხვა წრეს,ვლაპარაკობდით სხვადასხვა ენაზე, სხვადასხვა სარწმუნოების მიმდევრები ვიყავით.

ვილინოზე დაკვრას მასწავლიდა დიჯინგეზიანი, სწორედ მან გამაცნო დასავლური მუსიკა. ჩემი ინგლისურის მასწავლებელი პეტროსიანიც სომეხი იყო.

ჩვენი ოჯახის ექიმი ზოროასტრიელი ირანელი იყო. ჩვენი მძღოლი კი ასურელი.           

- რა ენაზე ლაპარაკობდნენ ერთმანეთში ეს უმცირესობები?

დ.შ.  ყველა ლაპარაკობდა სპარსულად,მაგრამ იყო აქცენტთა კაკოფონია.
უკვე სახლში მესმოდა სხვადასხვა აქცენტი. მამაჩემი სპარსულად ლაპარაკობდა აზერბაიჯანული აქცენტით, დედაჩემი კი-რუსულით.

ყველა თემს ჰქონდა თავისი აქცენტი. არსებოდა სპარსულის სომხური,რუსული,ებრაული აქცენტები. ამას ემატებოდა ის რომ იგივე ხალხი სხვადასხვა აქცენტით ლაპარაკობდა ფრანგულად. ყველაფერი ამის გამგონი, მე საკმაოდ კარგი იმიტატორი გავხდი. ეს პატარა ნიჭი დღესაც დამრჩა.        

მეორეს მხრივ მივხვდი რომ აქცენტს შეუძლია ენის გალამაზება ან დამახინჯება, რომ აქცენტი იყო ეთნოსის სავიზიტო ბარათი, აკუსტიკა, ჟღერადობა რომელიც ერთგვარად აყალიბებდა მის სულს.

ინგლისში მე დავინახე რომ ის ნიშანზე უფრო მეტი იყო. ეს იყო კლასი,კულტურა,განათლება, კასტა.

მაღალი ლიტერატურული ინგლისურით მოლაპარაკე ანტროპოლოგიურად განსხვავდებოდა ლონდუნურ კოკნიზე მოლაპარაკესგან.            

ეხლა მე მექმნება შთაბეჭდილება რომ ვითარება შეიცვალა და კოკნიზე ლაპარაკი ძალიან მოდაშია.

- რა დაგამახსოვრდათ საუკეთესოდ ბავშვობიდან?

დ.შ. პირველ რიგში დიდი ემოციური უსაფრთოება. ჩვენ ვუთანხმდებოდით ჰავათა და გადაადგილებათა რიტმს. ზაფხულში მივდიოდით ქალაქის ჩრდილოეთი გარეუბნისკენ, მაღლობისკენ მთებთან ძალიან ახლოს.    
იქ ვიკეტებოდით ლამაზ ბაღში რომელშიც ვემალებოდით დროს,
უსიამოვნებებს, იქ ვცხოვრობდით დახურულ და სავსებით სამოთხის დარ გარემოში....

- როდის დაირღვა ეს ემოციური უსაფრთხოება?

დ.შ. პირველი კოლექტიური შფოთი მე ვიგრძენი 1941 წელს.
ეს იყო სექტემბერი. ჩვენ ვიყავით აგარაკზე,თეირანის ჩრდილოეთ გარეუბანში,შემირანში. იყო შუადღე. უცებ დავინახე რომ შემოვიდა დეიდაჩემი. ის აღელვებული იყო და თითქოს უნდოდა ჩვენთვის რაღაც უბედურების შესახებ შეტყობინება.

უეცრად მან დაიწყო მექანიკურად გამეორება:"ის წავიდა,ის წავიდა,ის წავიდა", ვინ?... წასულა ფაჰლავითა დინასტიის დამაარსებელი რეზა-შაჰი.მე განვიცდიდი ყრუ შფოთს.

უცბად გაისმა საჰაერო განგაში და დედაქალაქის თავზე დაიწყეს ღრიალი ინგლისურმა ტვითმფრინავებმა. ჩვენ თითქოს შესაძლო დაბომბვათაგან დასაცავად შეგვტენეს წნულ ღობეებს ქვეშ. იდიოტური მოქმედება,და მე ვკვდებოდი სიცილით.

ეს იყო სამოთხის დასასრული და მოკავშირეთა ჯარების მიერ ირანის ოკუპაციის დასაწყისი.

ჩვენ ვნახეთ ამერიკელების,რუსების,ინგლისელების მოსვლა და და ყველაფერი იძრა,შეიცვალა. ქვეყნის გარდაქმნა უაღრესად სწრაფი იყო.

დიდი სიახლე იყო ამერიკელები. მათ ცოტას ვიცნობდით კინოს წყალობით.

   
ჩვენზე დიდ გავლენას ახდენდა ჰოლივუდი.ჩვენ გვკვებავდა და გვაყალიბებდა ამერიკულ ოცნებათა ამ ფაბრიკის სახეები.

ჩვენს პირველ გმირებს ერქვათ ეროლ ფლინი,გარი კუპერი თუ ბასტერ გრეიბი. ჩვენს პირველ საყვარელ ქალებს ერქვათ ლანა ტერნერი,ვივიან ლი,ჯოან ბენტი,რიტა ჰეივორტი,მოგვიანებით ავა გარდნერი. ჩვენ ვბაძავდით ეროლ ფლინს,ვისროდით როგორც გარი კუპერი, სიგარეტის ნამწვს ვისროდით ისე როგორც ამას აკეთებდა ჰემფრი ბოგარტი. 

მიმეზისის ფენომენი ჩანდა ყველა დონეზე. ჩვენ ალბათ უნებურად,გაუცნობიერებლად ვიყავით ამერიკანიზებულები.            

და მერე იქ იყო ობიექტები. იმხანად ყველა მანქანა ლამაზი ამერიკული მანქანა იყო. იშვიათად მინახავს ფრანგული მანქანა და ალბათ რამოდენიმე გერმანული. და ყველაზე მეტად თურქი დიპლომატის ბრწყინვალე მერსედესი. ჩვენ ვაღმერთებდით დღეს გამქრალ პაკარდს,ოლდსმობილს,სტუდებეკერს, დოჯს, და, ყველზე მეტად, ბიუიკს. ყველაზე სანატრელი იყო 41 წლის ბიუიკი //იმიტომ რომ 1942 წელს ამერიკა ჩაება ომში და ჯენერალ მოტორსი კვებავდა ომის მრეწველობას//. ...

როდესაც ამერიკელები გამოჩნდნენ,მაშ,ჩვენ გვქონდა შთაბეჭდილება რომ ვიცნობდით მათ.

ინგლისელებს არ ვენდობოდით და ისინი განზე და მორიდებულები იყვნენ.

რუსები იშვიათად გამოდიოდნენ მათი ყაზარმებიდან.

ისინი ნაღვლიანები იყვნენ და თითქოს ზიდავდნენ მთელი კაცობრიობის ჯვარს.

ისინი ძალიან ღატაკები იყვნენ. მე მახსოვს რომ მანქანით მივდიოდით კასპიის ზღვისკენ. იმ დროს ჩრდილოეთი ირანი ოკუპირებული იყო რუსების მიერ. საჭირო იყო საბჭოთა ზონის გავლა და საბუთების წარდგენა. საბჭოთა ოფიცერმა გვთხოვა მის რევოლვერში ერთი კოლოფი სიგარეტის გაცვლა. ვფიქრობ რომ მან რევოლვერის მოცემის გარეშეც მიიღო სიგარეტი.

სამაგიეროდ ამერიკელები იყვნენ ყველგან და მათ მოჰქონდა ყველანაირი ნივთები. ეს იყო სიუხვის რქა. ალი ბაბას გამოქვაბული. ისინი სასაცილოები იყვნენ. ისინი ჭორაობდნენ ჩვენთან,გვჩუქნიდნენ შოკოლადს და საცოხნ რეზინს.

ყველამ დაიწყო ინგლისურად ლაპარაკი. ინგლისურად ყველაზე კარგად ალაპარაკდნენ კახპები,ბარმენები და ფეხსაცმლის მწმენდავები.

ხალხს ხიბლავდა კოლონიური კასკები, მზის სათვალეები, გეტრები, საუკეთესო ხარისხის ჩექმები, ყველაფერი რაც გაკეთებული იყო ქარხანაში მანქანის მიერ.

პრესტიჟის, ხარისხის ნიშნად იქცა სერიული ნაწარმი, ფაბრიკი,როგორც მას მაშინ ვეძახდით.

ხელოსნობის საშინელი დამარცხება ინდუსტრიის მიერ. ხელოსნობამ დაკარგული სახელი და ავტორიტეტი დაიბრუნა მხოლოდ ქვეყნის ინდუსტრიალიზაციის, მოხმარების საგანთა სიუხვის გაჩენის შემდეგ.

მე მახსოვს მოვლენა რომელმაც დიდად შემძრა. ზაფხულის დასაწყისში მივდიოდი ისტამბულის ქუჩაზე მდებარე კაფეში და შესვლისას დავინახე თუ როგორ კოცნიდა ტუჩებში ქალს,ალბათ კახპას, ვიღაც ამერიკელი სამხედრო. მე სიტყვა-სიტყვით გავშეშდი. მე პირველად ვხედავდი რომ ვიღაცა ქალს კოცნიდა საჯაროდ,ყველას დასანახად.

და შემდეგ იყვნენ უგონოდ მთვრალი ამერიკელი ჯარისკაცები. სამხედრო პოლიცია მათ აგროვებდა ტროტუარებზე და როგორც უსულო ობიექტებს ყრიდა სამხედრო სატვირთო მანქანებში. 

- ეს იყო თქვენი პირველი შეხვედრა დასავლურ ღირებულებებთან?

დ.შ. ეს იყო შეხვედრა გარკვეულ დასავლურ ღირებულებებთან.
მაგრამ რადგანაც მე დავდიოდი ლაზარისტების სკოლაში რომელსაც ხელმჭღვანელობდნენ მღვდლები მე ვიცნობდი დასავლეთის მეორე მხარესაც. რელიგიურ,მორალურ,უფრო თავშეკავებულ და მკაცრ მხარეს.

მღვდლებს არასოდეს უცდიათ ჩემი გაქრისტიანება. მე ვიყავი დაბადებით ირანელი,თორმეტიმამიანი შიიტი და მეტი არაფერი. სამაგიეროდ მე მუდამ მხიბლავდა და დღესაც მხიბლავს იესოს ქრისტეს პიროვნება... //ესაა ნაწილი წიგნისა "სამყაროს ცების ქვეშ, შეხვედრები რამინ ჟაჰანბეგლუსთან, პარიზი, 2011, თარგმანი ფრანგულიდან, გაგრძელება იქნება//.

დარიუშ შაიეგანს ესაუბრება ირანელი ფილოსოფოსი, პოლიტიკურ მეცნიერებათა პროფესორი რამინ ჟაჰანბეგლუ. Daryush Shayegan, Sous les ciels du monde,Entretiens qvec Ramin Jahanbegloo