შუა საუკუნეების ვაინახური ქრისტიანობა:

ვსევოლდ ზოლოტუხინი

ჩრდილოეთ კავკასიაში ქრისტიანობამ ვერ შესძლო ავტოქტონური რელიგიურ-საკულტო წარმოდგენების განდევნა, თუმცა ის გადაიქცა ადგილობრივი წარმართობის ორგანულ ნაწილად, რითაც მნიშვნელოვნად გააძლიერა ის.

ვაინახები (ჩეჩნები, ინგუშები, ბაცები) - ცენტრალურ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის ავტოქტონური მოსახლებას წარმოადგენენ. როგორც ცნობილია, რელიგიური კუთხით, დღეს ისინი სუნიტური მიმდინარეობის ისლამს, ხანაფიტურ მაზხაბას (ტარიკატები, ნაკშბანდია და კადირია) აღიარებენ. მაგრამ ვაინახების რელიგიური ჭვრეტა საკმაოდ რთულია.

ეჭვის  გარეშეა, რომ ვაინახები თავდაპირველად წარმართები იყვნენ და ჰქონდათ ავტოქტონური პანთეონი.მოცემული საკითხის სირთულე იმაში მდგომარებს, რომ  ვაინახების ისტორიის  შესახებ წყაროების არსებობის პირობებშიც კი შეუძლებელია ვაინახური წარმართობის ქრისტიანული ელემენტების გარეშე წარმოდგენა.ქრისტიანობამ დიდი გავლენა მოახდინა    ვაინახთა წარმართული წარმოდგენების სტრუქტურაზე და თვით კონცეპტზე.

    უფრო მეტიც, სხვა დანარჩენ კავკასიელ ხალხთა მსგავსად, ისინი რამოდენიმე საუკუნის განმავლობაში ქრისტიანებად ითვლებოდნენ. ქრისტიანობამ მათში X საუკუნიდან დაიწყო გავრცელება, ძირითადად საქართველოდან, რომელიც მთიანი კავკასიის მოსახლეობის გაქრისტიანების გზით ცდილობდა გაემაგრებინა და უსაფრთხო გაეხადა თავისი ჩრდილო საზღვრები. ალბათ ზოგიერთი ქრისტიანული ელემენტები რუსეთიდანაც ისესხეს, რომელთანაც ვაინახებს ასევე ჰქონდათ ურთიერთობა.

შუა საუკუნეებში ჩეჩნებად, ინგუშებად და ბაცებად დაყოფა ჯერ კიდევ არ არსებობდა, ისინი ერთიან ნახურ ეთნოკულტურულ გაერთიანებას წარმოადგენდნენ. ვაინახებმა ქრისტიანობა საკმაოდ ადვილად მიიღეს, როგორც ჩანს მისი დოგმატები მძაფრად არ ეწინააღმდეგებოდა მათს უძველეს  წარმართულ წამოდგენებს. XI საუკუნისთვის ვაინახთა მთიანეთში იწყება მონასტრების მშენებლობა, ამ მონასტრებში შეაქვთ ძველქართულ ენაზე დაწერილი საეკლესიო წიგნები. ზოგიერთი უძველესი ნახური ეკლესიები დღემდეა შემორჩენილი. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია  ტყობა-ერდი (Ткьоба-Ерды) ინგუშეთის ასას ხეობაში, ალბი-ერდი და თარგიმ-ი მთიან ინგუშეთში. ძველი ტაძრების ნანგრევები აგრეთვე არის ჩეჩნეთის მთიანეთში - გალანჩოჟას რაიონში, არღუნის ხეობაში და ა.შ.

ტხაბა-ერდის ტაძარი 

 

ვაინახების შუასაუკუნეების ყველაზე საინტერესო ძეგლია  ტყობა-ერდი. ის დაახლოებით XII საუკუნეშია აშენებული, როგორც ჩანს აშენებულია ქართველი ოსტატების მიერ, ადგილობრივ ვაინახებთან თანამშრომლობის გზით. მისი წარწერა გვამცნობს, რომ ის ეპისკოპოს გიორგის დროს ააშენა დავითმა. ტყობა-ერდი მდიდრულად არის შემკობილი სხვადასხვა ნახატებით, პეტროგლიფებით, ბარელიეფებით, რომელნიც ადგილობრივ ხასიათს ატარებენ. ეკლესიის სახელწოდება ,,ტყობა-ერდი“ ზოგჯერ თარგმნიან როგორც ,,სული წმინდა ათასი“-ად, ხან კი ,,წმინდა თომა“-ად, დასახელების ზუსტი გენეზისის დადგენა საკმაოდ რთულია. როგორც ჩანს შინაარსობრივად მას ყველაზე მეტად უფრო ,,წმინდა თომას ტაძარი“ შეესაბამება.

1310 წლით დათარიღებული ძველი ქართული დოკუმენტი,  კავკასიის მთიანეთის ტაძრების მოსანახულებლად ეპისკოპოს ექვთიმეს მოგზაურობის შესახებ მოგვითხრობს, კერძოდ  მან მოინახულა ,,ხუნძთა“ (ხუნძახელ ავართა) და ,,ნოხჩთა“ (ჩეჩნები) ტაძრები. ეს უკანასკნელი არაორაზროვნად, XIV საუკუნეში ნოხჩომახკხთა თემში ქრისტიანობის არსებობას ადასტურებს, რომელიც შემდგომში ჩეჩენი ხალხის ფორმირებისას ძირითად ბირთვს შეადგენდა.

თუმცა, ვაინახური ქრისტიანობა თავისი სისავსით არ იყო საკმარისად სიღრმისეული. მქადაგებლებმა ვერ შეძლეს ქრისტიანობაზე ვაინახთა საბოლოოდ მოქცევა. ქრისტიანული წეს-ჩვეულებების შესრულებისა  და ქრისტიანულ ღმერთზე ლოცვის მიუხედავად, ისინი ინარჩუნებდნენ  სამყაროზე წარმართულ წარმოდგენებს და ავტოქტონურ სოფლმხედველობას.

შემდგომი, ისტორიული მოვლენები ისე განვითარდა, რომ ქრისტიანობამ ვაინახებში ფეხი ვერ მოიკიდა, ვერ დამკვიდრდა, მის ადგილას, კვლავ ძველი, მაგრამ უკვე მრავალი ქრისტიანული სწავლებისა და კოსმოლოგიური  ელემენტებით გაჯერებული წარმართობა დაბრუნდა. საქართველომ ქადაგება მხოლოდ 1638 წელს, თეიმურაზის მიერ ჩეჩნეთისა და ინგუშეთის მთებში სამხედრო ლაშქრობის  დროს განაახლა, მაგრამ მაშინ მან ვაინახთა მხოლოდ მცირე ნაწილის მოქცევა შეძლო, რომელნიც მალევე წარმართობას დაუბრუნდნენ, თუმცა XVI-XVII საუკუნეების კოშკებში შესამჩნევია ქრისტიანული სიმბოლიკა: გამოიხატება ჯვარცმა, ჯვრები.

// იყო ცნობები რომელთა თანახმადაც ვაინახთა ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული სალოცავი, მერვე-მეცხრე საუკუნეების ქართულ-ინგუშური ეკლესია ტყობა ერდი დააზიანეს რუსეთის საბრძოლო ვერტმფრენებმა რომლებმაც მას რაკეტები ესროლეს. არის ცნობები კრემლის სალდათების მიერ მისი შეგნებული წაბილწვის შესახებაც.  http://www.e-kavkaz.com/-td34838.html

ი. ცისკაროვის მოწმობით (,,Записки о Тушетии“, 1848) ჩეჩნეთის მთიანეთში  ერთ 100 წლის მოხუცს მისთვის მოუყოლია, რომ მის ბავშვობაში ჩეჩნები ჯერ კიდევ ლოცულობდნენ ეკლესიებში, რომელთა ნგრევაც XIX საუკუნეში ახალი დაწყებული ყოფილა, შემდეგ მთაში შემოვიდნენ ,,სპარსელები“ და ვაინახი მთიელები ისლამზე მოაქციეს. ამით ნათელი ხდება, რომ  მელხისტინელნი, ან შარო-არღუნის ხეობის მცხოვრებნი XVIII საუკუნის დასაწყისსა და შუა პერიოდში ჯერ კიდევ ქრისტიანობას აღიარებდნენ. მაგრამ XVIII საუკუნის დასასრულისთვის მთიელნი უკვე ან წარმართები, ან და მაჰმადიანები არიან- 1798 წელს ინგუშეთის მთებში ,,სახარების საქადაგებლად“  გაგზავნილი სტეფანე გავრილოვი 1799 წელს იქვე მოკლეს //უნდა ითქვას რომ გვიან შუა საუკუნეებში ქართველ მთიელებშიც შეიმჩნევა წარმართობის ერთგვარი აღორძინება რაც როგორც ჩანს საქართველოს საერთო დასუსტებასთან უნდა იყოს დაკავშირებული,გ.მ.//.

ქრისტიანობამ ნახი ხალხის კულტურაში ძალზე ბევრი კვალი დატოვა. სწორედ მისი წყალობით ვაინახურ წარმართობაში  დამკვიდრდა ერთი მთავარი - ყოვლისშეძლე და შემოქმედი ღმერთის კონცეპტი (ჩეჩნური ,,დალა“, ინგუშური ,,დაьლა“). ზოგიერთმა წარმართულმა კულტმა ქრისტიანული ხასიათი მიიღო, რომელიც ძველი რუსეთიდან ამ რელიგიის შესაძლო შეღწევაზე მიუთითებს. მაგალითად წარმართული ქურუმები ღმერთისადმი მიმართვისას ,,ოჩჩე დალა, ოჩიო“, ხოლო ქალთა ღვთაების წმინდა ალაგს მთა ციალოამზე (,,წმინდა მთა“), ,,მატარ დალა“ ეწოდებოდა. ვარაუდობენ, რომ შესაძლოა ეს რუსულ რელიგიურ პრაქტიკაში ფართოდ გამოყენებული სიტყვების ,,Отче“ და ,,Матерь“ -ის სახეცვლილი ვრიანტია.

ჩეჩნურ და ინგუშურ ენებში კვირის დღეების ზოგიერთი სახელწოდება ქრისტიანული წარმოშობისაა. მაგალითისთვის  ,,Пятница“ - ჩეჩნური ,,пIераска“, ინგუშური ,,пIаьраска“ -- ნაწარმოებია ,,პარასკევა“-პარასკევი-დან. ჩეჩნური ,,жаар“ და ინგუშური  ,,жIарг“ სიტყვები - მომდინარეობს ქართული ,,ჯვარი“-დან.

მართლაც, დროთა განმავლობაში ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში ქრისტიანობა თანდათან დავიწყებას მიეცა, მაგრამ წარმართი ვაინახები ქრისტიანული ეკლესიებს წარმართულ სალოცავად გამოყენებას განაგრძნობდნენ და მათ საკრალური შიშითა და დიდი თაყვანისცემით ეპყრობოდნენ. მათში და მათთან  სიახლოვეს ადგილობრივი ღმერთების, წმინდანების და მფარველების საპატივსაცემოდ აღავლენდნენ ლოცვებს. მრავალი ავტორის აზრით, თვით ვაინახური სიტყვა ,,Эдгыц“-ის - ,,წარმართული სამლოცველო“-ს ფესვები ბერძნულ სიტყვა ,,ეკლესია“-დან მომდინარეობს. ეს კი იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ნახთა ხალხურ და ისტორიულ შეგნებაში ქრისტიანობა და წარმართული, ავტოქტონური ატრიბუტები ერთმანეთს შეერწყა და ერთ მთლიან ორგანიზმად ჩამოყალიბდა.

ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში, ინგუშურ ტაძარ ტყობა-ერდიში ინახებოდა ძველქართული სახარება, რომელსაც მთიელები დიდი მოწიწებით ეპყრობოდნენ, მისთვის შეხებისაც  კი ეშინოდათ. ღვთისმხსახურების წიგნი აგრეთვე ინახებოდა  ინგუშეთის მაგო-ერდის სალოცავშიც. ანალოგიური შემთხვევები აღინიშნებოდა არა მარტო ვაინახებში, არამედ ყაბარდოელებშიც, აბაზებშიც, და სხვა ჩრდილო-კავკასიელ ხალხებშიც. ჯერ კიდევ 1823 წელს, ამასვე აღნიშნავდა ს. ბრონევსკი.

ცნობილია, რომ თვით XX საუკუნემდე დაბლობის ჩეჩნები მთიანი ზოლის ჩეჩენ და ინგუშ მცხოვრებლებს ,,ლამან კერასტ“-ს უწოდებდნენ, რაც თარგმანში ,,მთის ქრისტიანებს“ ნიშნავს. ეს შეეხებოდა აკინებსაც, მელხისტინებსაც და მთიელ ვაინახთა სხვა თემებსაც.

კავკასიისთვის ვაინახური ქრისტიანობის ისტორია საკმარისად ტიპიურია. სახეზეა ნახთა რელეგიური ისტორიის სტრუქტურული და ფაქტობრივი მსგავსების მრავალი მომენტი ადიგებისა და კარაჩაეთ-ბალყარეთის ისიტორიასთან. ყველა ამ ხალხებში ქრისტიანობა ვერ გადაიქცა მმართველ რელიგიად, მაგრამ მათ კულტურაში შუასაუკუნეებში აქტიურად შემოსული ქრისტიანული წარმოდგენები შეერწყა, ,,შეეზარდა“ წარმართობას და მასში შექმნა რელეგიური სინკრეტიზმი. ქრისტიანობამ ჩრდილო-კავკასიაში პრაქტიკულად ვერ შეძლო ავტოქტონური რელეგიურ-საკულტო წარმოდგენების განდევნა, ის ადგილობრივი წარმართობის შეზღუდულ ნაწილად გადაიქცა და რომელმაც რა თქმა უნდა მნიშვნელოვნად გაამდიდრა ის.//თარგმნა მალხაზ ნუროშვილმა// 
      
        
ალბათ დასამატებელია ის რომ ინგუშებში ქრისტიანობა საკმაოდ ძლიერი იყო რომანოვების ექსპანსიის გაძლიერებამდე. ინგუშები დარჩნენ მარტონი ვითომქრისტიანი უძლიერესი მტრის პირისპირ და დაქცეული საქართველო მათ ვერ შველოდა. მათი მოკავშირე შეიძლებოდა ყოფილიყო მხოლოდ ოსმალეთი და რომანოვთა აგრესიამ და ინგუშ ქრისტიანთა მარტოობამ განაპირობა ინგუშთა სრული გამაჰმადიანებ, უმცა ინგუშებს ახსოვთ თავისი წარსული და პატივს სცემენ მას. ასე გაამაჰმადიანეს ინგუშები ვითომქრისტიანმა რომანოვებმა. 1933 წლამდე ჩეჩნეთის მთებშიც აღნიშნავდნენ დიდ ქრისტიანულ დღესასწაულებს. მათი აღნიშნვა კატეგორიულად აკრძალა სტალინმა. ელცინმა ეგ მხარე დააქცია.ეხლა პუტინის და მისი მომყვანი ძალების პოლიტიკა აძლიერებს მაჰმადიანურ ექსტრემიზმს და სპობს ზომიერ, კავკასიელებისთვის ტრადიციულ და ღრმა სუფიურ ისლამს //გ.მარჯანიშვილი//.

წყარო: http://evrazia.org/article/1997
----------------------------------------------------------------

Средневековое вайнахское христианство

Всеволод Золотухин

На Северном Кавказе христианство не смогло вытеснить автохтонные религиозно-культовые представления, став органичной частью местного язычества, значительно обогатив его при этом

Вайнахи (чеченцы, ингуши и бацбийцы) - автохтонное население Центрального и Северо-Восточного Кавказа. В религиозном отношении сегодня они, как известно, исповедуют ислам суннитского толка, ханафитского мазхаба (тарикаты накшбандийя и кадирийя). Однако, история религиозных воззрений вайнахов достаточно сложна.

Первоначально вайнахи, несомненно, были язычниками и имели автохтонный пантеон. Сложность данного вопроса заключается в том, что при имеющихся свидетельствах об истории вайнахов мы не можем представить себе вайнахское язычество без христианских элементов, «вросших» в сам концепт языческих верований вайнахов, в их структуру.

Это объясняется тем, что вайнахи испытали на себе немалое влияние христианства, более того, они, как и многие другие кавказские народы, несколько веков считались христианами. Христианство стало проникать к ним, начиная с Х века, преимущественно со стороны Грузии, которая пыталась укрепить и обезопасить свои северные границы путем обращения населения горного Кавказа в христианство. Вероятно, некоторые христианские элементы заимствовались и из Руси, с которой вайнахи поддерживали отношения.

В средние века разделения на чеченцев, ингушей и бацбийцев еще не существовало, они представляли единую нахскую этнокультурную общность. Вайнахи достаточно легко приняли христианство, видимо, его догматы не вошли в острое противоречие с древними языческими представлениями. Около XI века в вайнахских горах начинается строительство храмов, в них завозятся церковные книги, написанные на древнегрузинском языке. Некоторые из древних нахских христианских церквей сохранились до наших дней. Самые значимые из них - храм Тхаба-Ерды (ТкъобIa-Ерды) в Ассиновском ущелье Ингушетии, Алби-Ерды и Таргим в Горной Ингушетии. Развалины древних храмов располагаются и в горах Чечни - в районе Галанчожа, в Аргунском ущелье и т. д.

Наиболее интересный памятник средневекового вайнахского христианства - храм Тхаба-Ерды. Он был возведен приблизительно в XII веке, видимо, грузинскими мастерами при сотрудничестве с местными вайнахами. Надпись на нем гласит, что выстроил его Давид при епископе Георгии. Тхаба-Ерды богато украшен различными рисунками, петроглифами, барельефами, носящими местный характер. Само название церкви «Тхаба-Ерды» переводят то как «Святой двух тысяч», то как «Святой Фома», точно выяснить генезис названия достаточно сложно. Видимо, более всего по смыслу подходит последнее - «Храм святого Фомы».

Старинный грузинский документ, датируемый 1310 годом, говорит о поездке епископа ГрузииЕвфимия по храмам горного Кавказа, в частности, он посетил храмы «Хунзов» (хунзахских аварцев) и «Нохчиев» (чеченцев). Последнее недвусмысленно доказывает бытование христианства в начале XIV века у тукхума Нохчамахкхой, впоследствии составившем ядро формирования собственно чеченского народа.

Однако, вайнахское христианство было достаточно неглубоким по своему наполнению. Проповедникам так и не удалось всерьез обратить вайнахов в христианство. Исполняя христианские обряды и молясь христианскому богу, они, тем не менее, сохраняли языческие представления о мире и автохтонное мировоззрение.

Дальнейшие исторические обстоятельства сложились так, что христианство у вайнахов не прижилось, не закрепилось, на его место снова вернулось древнее язычество, но уже впитавшее в себя многие элементы христианского вероучения и космологии. Проповедь была возобновлена Грузией лишь с военным походом царя Теймураза в горы Чечни и Ингушетии в 1638 году, однако, тогда ему удалось обратить в христианство лишь немногих вайнахов, которые вскоре снова возвратились к язычеству. Впрочем, в петроглифах башен XVI-XVII веков заметна и христианская символика: изображаются распятия, кресты.

По свидетельству И. Цискарова («Записки о Тушетии», 1848), один 100-летний старик в горной Чечне рассказывал, что во времена его детства вайнахи еще молились в церквах, к середине ХIX века только начавших разрушаться, а затем в горы приехали «персияне» и обратили вайнахских горцев в ислам. Из этого становится очевидно, что мелхистинцы или жители Шаро-Аргунского ущелья в начале-середине XVIII века все еще исповедовали христианство и справляли соответствующие обряды. Однако, уже в конце XVIII века горцы были либо язычниками, либо мусульманами - посланный в ингушские горы в 1798 году для «евангельской проповеди» о.Стефан Гаврилов в 1799 году был там убит.

Христианство оставило много следов в культуре нахских народов. Скорее всего благодаря ему в вайнахском язычестве оформился концепт главного, единого Бога - вседержителя и творца (чеченский «Дала», ингушский «Даьла»). Некоторые языческие культы приобрели христианские черты, указывающие на возможность проникновения этой религии и со стороны Древней Руси. Так, языческие жрецы при обращении к Богу говорили «очче Даьла, очио», а святилище женского божества на горе ЦIaйлоам («Святая гора») называлось «Маьтар Даьла». Считается, что это могут быть видоизмененные русские слова «отче» и «матерь», широко используемые в русской религиозной практике.

Некоторые названия дней недели в чеченском и ингушском языках - христианского происхождения. К примеру, «пятница» - чеченская «пIepacка», ингушская «пIaьраска» - происходят от «параскева». Чеченское слово «жаар» и ингушское «жIapг» - «крест» идут от грузинского «джвари».

Действительно, христианство со временем забылось в Чечне и Ингушетии, но вайнахи-язычники продолжали использовать христианские храмы как языческие святилища, относясь к ним с сакральным страхом и благоговением. В них и около них производились моления в честь местных Богов, святых и покровителей. По мнению многих авторов, само вайнахское слово «элгыц» - «языческое святилище» имеет корни в греческом «экклесия». Это указывает на то, что в народном и историческом сознании нахов христианская и языческая, автохтонная атрибутика сплавились воедино.

Еще в ХIX веке в ингушском храме Тхаба-Ерды сохранялось древнегрузинское Евангелие, к которому горцы относились с трепетом, боялись прикоснуться к нему. Богослужебная книга хранилась и в святилище Маго-Ерды в Ингушетии. Аналогичные случаи отмечались не только у вайнахов, но и у кабардинцев, абазин и других северокавказских народов. Об этом упоминал ещеС. Броневский в 1823 году.

Известно, что вплоть до ХХ века плоскостные чеченцы именовали обитателей горной полосы Чечни и Ингушетии - «ламан кераста», что переводится как «горные христиане». Это относилось и к аккинцам, и к мелхистинцам, и к другим тукхумам горных вайнахов.

История вайнахского христианства достаточно типична для Кавказа. Имеются многие моменты структурного и фактического сходства религиозной истории нахов с историей адыгов и карачаево-балкарцев. У всех этих народов христианство не стало господствующей религией, но христианские представления, активно привнесенные в их культуру в Средневековье, слились с языческими, «вросли» в них и создали религиозный синкретизм. Христианство на Северном Кавказе практически не смогло вытеснить автохтонные религиозно-культовые представления, оно стало органичной частью местного язычества, несомненно, значительно обогатив его при этом.
----------------------------------------------------------------

Материал из Википедии — свободной энциклопедии

Храм Тхаба-Ерды

Тхаба-Ерды — древний христианский храм в Джейрахском районеИнгушетии, между аулами Хайрах и Пуй Ассинского ущелья, неподалёку от границы с Грузией. Входит в состав Джейрахско-Ассинского государственного историко-архитектурного и природного музея-заповедника. Длина 17 метров, ширина 7,5 метров.

Среди историков, археологов и искусствоведов нет единого мнения о том, кто и когда построил горный храм Тхаба-Ерды. По одной версии, он возник в VIII-IX веках, что даёт основание считать его одним из древнейших христианских храмов на территории современной России[1]. Планируется к освящению патриархом РПЦ Кириллом в августе 2012 года.

Первое описание храма составил в 1787 году военный квартирмейстер Штедер. В 1811 году геолог М. Энгельгардт снял план храма и выполнил его зарисовки. В 1969—1971 годах храм, как памятник всесоюзного значения, был отреставрирован.

Вплоть до депортации ингушей в советские 1940-е годы, храм оставался культурным и духовным центром горной Ингушетии^[2]. В Тхаба-Ерды собирался «Мекх кхел» — совет (суд) вайнахов, на котором старейшины, согласно адатам, устанавливали порядок землевладения, согласовывали нормы поведения, вопросы торговли, меры наказания преступникам и т. д. Кроме того, в храме созывались общенародные сходы и велась централизованная подготовка к военным походам^[2].

Во время Второй чеченской войны оказался в центре военных манёвров. По словам президента Ингушетии, военные 58-й армииустроили в древнейшей церкви РФ отхожее место^[3]; также российская вертолётная авиация нанесла по храму удар, в результате чего была утрачена крыша^[2].

Архитектура здания

Архитектура храма представляет собой синтез черт грузинского и ингушского зодчества. Древнейший строительный период, как предполагают, относится к VIII веку. На фундаменте этой постройки в XII веке была возведена христианская церковь. Не исключено, что строительство инициировали миссионеры грузинской царицы Тамары^[4]. Современный вид церковь Тхаба-Ерды приобрела в XIV—XVI веках и с тех пор использовалась для отправления традиционных вайнахских культов^[4].

Планировка церкви относительно проста. В высокий вытянутый параллелепипед (длина 17 метров, ширина 7,5 метров) вписано пространство зала, разделенное тремя парами сильно выдвинутых пилонов и завершенное на востоке полукруглой апсидой. Здание венчает двухскатная кровля. Великолепие храму придают многочисленные рельефы и резные детали, большинство которых явно использовано вторично, поскольку, согласно СМИ, находятся они в совершенно случайных местах^[2].

На западном фасаде храма есть т. н. «ктиторская» композиция, целиком являющаяся составной^[2]. Несмотря на значительные утраты, её можно датировать X—XII веками. В ее центре — Христос; справа, видимо, находится изображение ктитора. Левая фигура много лет считалась утерянной, но случайным образом некоторое время назад была обнаружена в одном из окрестных сел и обследована. Это изображение бородатого мужчины с епитрахилью^[2]. По сторонам от головы есть горизонтальные выступы, с которых свисают крупные виноградные грозди. По сторонам от головы фигуры сохранилась надпись из восьми букв грузинского церковного письма асомтаврули, которая в переводе гласит «Георгий епископ». Надпись датируется второй половиной X века — первой половиной XI века^[2]. Ученые отмечают, что фигура сидящего на престоле Христа, в нарушение принятой иконографической субординации, значительно ниже предстоящих ему епископа и светского лица^[2]. Из-за этого некоторые исследователи делают вывод, что, скорее всего, взаимное расположение фигур Спасителя и ктиторов храма первоначально было совсем другим^[2]. Лучше других сохранилась фигура, в левой руке держащая крест, а в правой — рукоять меча^[2].

В тимпане восточного окна в Тхаба-Ерды изображен Самсон, борющийся со львом, и две фигуры (вероятно, ктиторов), предстоящих Христу. Предмет в руках самой левой фигуры, преподносимый Христу, считается моделью купольной церкви — хотя его выветренность не позволяет сделать окончательные выводы^[2].

Археологические данные

В 2008 году Археологическим центром при министерстве культуры Республики Ингушетия, совместно с сотрудниками Московского архитектурного института, на территории памятника проводились археологические исследования^[5]. По сообщениям пресс-службы Минкультуры Ингушетии, были найдены новые каменные плиты с резным декором^[5], а в технике строительстве храма выявлены не учтенные ранее переделки конструктивных деталей храма в разные хронологические периоды^[5].

Кроме того, в пределах разбитого в северной церкви храма разведывательного археологического раскопа были открыты остатки продолжения стены абсиды северной церкви со светло-коричневой обмазкой, а также, предположительно, остатки поперечных стен еще более древнего храма^[5], стоявшего, по предположению ученых, на месте храма Тхаба-Ерды^[5]. В этом же месте были обнаружены следы двух пилястр и горизонтальная сланцевая выкладка на полу церкви^[5].

-------------------------------------------------------------------------
წყარო: http://novost.ge/2011/11/28/%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%B7%D0%B8%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%83%D0%BB%D0%B0-%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80/

Грузия вернула востановленные исторические ценности Ингушетии

Храм Тхаба-Ерды

На днях в Телавском историческом музее Грузии состоялась торжественная передача директору Джейрахско-Ассинского Государственного историко-архитектурного и природного музея-заповедника Магомеду Харсиеву шести барельефных камней древнего храма Тхаба-Ерды, расположенного на территории Ингушетии. Эти исторические ценности относятся к доисламскому периоду Ингушетии.

Реликвии храма, вывезенные в 1970 году для изучения грузинскими специалистами, были возвращены в Ингушетию в кратчайшие сроки. Акция по возврату ингушскому храму его собственности была организована по инициативе президента Фонда Кавказа, выдающегося ученого-археолога, кавказоведа, гуманиста и человека, который на протяжении десятилетий изучает тайны храма Тхаба-Ерды Гиви Гамбашидзе и вице-президента Фонда Кавказа Гелы Хмаладзе.

Директор Телавского исторического музея Гурам Урчухишвили, возвращая исторические реликвии, в частности, отметил, что несколько камней храма Тхаба-Ерды были в постоянной экспозиции и очень грустно с ними расставаться. Между тем, один из самых массивных барельефов с изображением узора из виноградных гроздей в 1986 году чуть было не постигла участь стать украшением для камина какого-то «любителя старины», но благодаря бывшему сотруднику Телавского исторического музея Лери Биниашвили и бывшему директору Тенгизу Алдамидзе реликвию удалось вовремя спасти, сообщили IslamNews в пресс-службе главы Ингушетии. >>>

Тхаба-Ерды («две тысячи святых») — древний христианский храм в Джейрахском районе Ингушетии, между аулами Хайрах и Пуй Ассинского ущелья, неподалёку от границы с Грузией. Входит в состав Джейрахско-Ассинского государственного историко-архитектурного и природного музея-заповедника. Длина 17 метров, ширина 7,5 метров.

На камнях встроенных в стену храма Тхаба-Ерды древнегрузинским шрифтом «асомтаврули» поминально-мемориальную надпись с упоминанием епископа Георгия и патриарха Востока Мелхиседека.

Храм считается самым ранним христианским памятником на территории России.
—————————————-
Первое описание храма составил в 1787 году военный квартирмейстер Штедер . В 1811 году геолог М.Энгельгардт снял план храма и выполнил его зарисовки. В 1969—71 годах храм как памятник всесоюзного значения был отреставрирован. Во время Второй чеченской войны оказался в центре военных манёвров. По словам президента Ингушетии, военные 58-й армии устроили в древнейшей церкви РФ отхожее место.

Архитектура храма представляет собой синтез черт грузинского и ингушского зодчества. Древнейший строительный период, как предполагают, относится к VIII веку. На фундаменте этой постройки в XII веке была возведена христианская церковь. Не исключено, что строительство инициировали миссионеры грузинской царицы Тамары. Во всяком случае, в храме сохранился фрагмент надписи на раннегрузинском асомтаврули. Современный вид церковь Тхаба-Ерды приобрела в XIV—XVI веках и с тех пор использовалась для отправления традиционных вайнахских культов.

Уникальной чертой храма является скульптурная композиция на западном фасаде. Несмотря на значительные утраты, её можно датировать X—XII веками. Лучше других сохранилась фигура, в левой руке держащая крест, а в правой — рукоять меча. В тимпане восточного окна изображены Самсон, борющийся со львом, и фигуры двух ктиторов.

28 ноября 2011 года