ბეჩავი ჟერარ დე ნერვალი და ჟურნალისტიკა ურჯულოების ხანაში,რა ახლოს იყო ადამიანებთან სიგიჟე:

ჟერარ დე ნერვალი  გვეუბნება რომ გამარჯვებული გონება, რაციო, როგორც ამას გვიჩვენებს რევოლუციის ექსცესები, ბევრად უფრო საშიშია ვიდრე  სიგიჟედ მიჩნეული ზოგი მოვლენა.

ლორ მიურა, ექიმი ბლანშის სახლი, ისტორია საგიჟეთისა და მისი პანსიონარებისა ნერვალიდან მოპასანამდე.

ნერვალი ფიქრობს რომ ურჯულოების ხანაში მწერალმა უნდა დაიკავოს ადგილი საიდანაც გააგდეს რელიგია.
შენ აზროვნებ ადამიანო. მაგრამ  განა მარტო შენ გახასიათებს აზრი? აზრი ყველაფერშია ჩამალული. აქვთ ყვავილებს სული რომელიც მზადაა გასაფურჩქნად.
    
იფიქრე ადამიანო! განა მარტო შენ გიბოძეს სული?  ყველაფრის საწყისი ხომ სიცოცხლეა.
        
შენ ნება გაქვს, და არც ისე მცირე ძალა, მაგრამ სამყაროს არ სჭირდება შენი რჩევები.

ყველა ქმნილების დანახვისას პატივი მიაგე გონებას.
სიყვარულის მისტერია მადანშია, ლითონის ნაჭერში.
"სამყაროში ყველაფერი გრძნობს!"  შენ ყველაფერს ემონები.
გეშინოდეს ბრმა კედლებისა,ისინი გმსჭვალავენ მზერით,
თვით მატერიაშია სიტყვა.
მას არ უნდა მოაგო პატივი ღვთის მგმობი რიტუალით!
ზოგჯერ საგნებში ღვთაებრივი სულია ჩამალული.
მჭიდრო ქუთუთოების საფარველი - უხილავი თვალის წინ..
ქვის ლოდში კი ჩამალულია წმინდა გონი.
 
ასე მიმართავდა თანამედროვეებს მისი თანამედროვეობით გადაქანცული სახელგანთქმული ფრანგი რომანტიკოსი პოეტი, დრამატურგი და პროზაიკოსი, მთარგმნელი გერმანულიდან და არაბულიდან, ალექსანდრ დიუმას ერთ-ერთი თანაავტორი ჟერარ დე ნერვალი //Nerval, Gérard de,1808–1855//.

Поэт, переводчик с немецкого и арабского, драматург – один из соавторов Александра Дюма.
Ты мыслишь, человек.

Но разве одному тебе присуща мысль?
Она во всем таится...
Есть у цветов душа, готовая раскрыться.
одумай, человек! Тебе ли одному
Дарована душа? Ведь жизнь – всему начало.
Ты волей наделен, и сил в тебе немало,
Но миру все твои советы ни к чему.
Узрев любую тварь, воздай уму:
Любой цветок душой природа увенчала,
Мистерия любви – в руде, в куске металла.
"Все в мире чувствует!" Подвластен ты всему.
И стен слепых страшись, они пронзают взглядом,
Сама материя в себе глагол таит…
Ее не надо чтить кощунственным обрядом!
Но дух божественный подчас в предметах скрыт;
Заслоны плотных век – перед незримым глазом,
А в глыбе каменной упрятан чистый разум.
(Жерар де Нерваль)

მიმართავდა და ჰქონდა ასეთი მიმართვის სერიოზული მიზეზი.

----------------------------------------------------------------------------------------------
   
ერთხელ მან ფრანგულ ჟურნალში "დებატების ჟურნალი" //Journal des débats აღმოაჩინა მისი ხანის ერთ-ერთი ყველაზე სახელგანთქმული პარიზელი ჟურნალისტი ჟიულ ჟანას //Jules Janin// წერილი რომელშიც ეწერა რომ ჟერარ დე ნერვალი გაგიჟდა და გარდაიცვალა,იყო მისი ეპიტაფია.. ეს მოხდა 1841 წლის 1 მარტს.
         
არადა ჟერარ დე ნერვალი ალბათ მის საუბედუროდ ცოცხალი იყო. ამ წერილმა ის ცოცხლად დამარხა მთელი ფრანგულად მოლაპარაკე ევროპის თვალში.
           
როგორ უნდა გადარჩე და დარჩე მწერალი ჟანას ყბაში ასე ჩავარდნის შემდეგ?
             
ნერვალს თანამედროვეობასთან უკვე ჰქონდა პრობლემები. 1841 წლის თებერვლის ერთ ღამეს როდესაც კარნავალით გართულ პარიზს არ ეძინა დილის სამ საათზე პოლიციამ კადეტის ქუჩის განყოფილებაში მიიყვანა თითქმის შიშველი ჟერარ დე ნერვალი.ის დაიჭირეს როდესაც ტალახით დაფარული ის აქეთ-იქით ყრიდა თავის ტანისამოსს.  რამოდენიმე საათის წინ ის დაემშვიდობა თავის მეგობარ მხატვარ პოლ შენავარს და უთხრა:  "ათ წუთში მე ვიქნები მკვდარი ან გიჟი"
           
ამას მოყვა სიგიჟის მძიმე ფორმა,მდგომარეობის შედარებით გაუმჯობესება,შემდეგ,მარტში,კრიზისის განმეორება რის გამოც პოეტი 1841 წლის ნოემბრამდე დააწვინეს ექიმი ესპრი ბლანშის კლინიკაში მონმარტრზე.
                   
კრიზისის განმეორება კი გამოიწვია სწორედ ჟურნალისტი ჟანას წერილის აღმოჩენამ.
           
ჟანა წერდა რომ ნერვალი გაგიჟდა იმიტომ რომ ხელოვნება გააიგივა სინამდვილესთან,იმიტომ რომ მან დაიწყო ცხოვრება ლიტერატურულ პერსონაჟებთან და ის მძევლად აიყვანეს მისი ფანტაზიის ფანტომებმა. 
               
ჟანას მტკიცებით ამან ნერვალი სულ უფრო და უფრო დააშორა ცოცხალთა სამყაროსგან .
                
ჟანას მტკიცებით ნერვალმა დიდი შეცდომა დაუშვა იმით რომ დაინტერესდა გერმანიით, გერმანული ტრადიციებით, ზღაპრებით,
ლეგენდებით  და საიდუმლოებებით რომლებიც საშიშია უფრო სოლიდური ფსიქიკისთვისაც // 1841 წლამდე ნერვალმა ფრანგულად თარგმნა გოეთეს ფაუსტი და მისი 1839 წელს დადგმული დრამა "ლეო ბურკჰარტის" მოქმედება ხდებოდა გერმანიაში//.
            
სხვა გიჟებს შორის საგიჟეთში ცაკეტილი ნერვალი ჩავარდა დეპრესიაში.მეტიც,იფიქრა რომ განთავისუფლების შემდეგ თავს გაანებებდა მწერლობას. 
         
საშველის და  თუნდაც დროებითი თავშესაფრის სანახავად მან 1843 წელს იმოგზაურა აღმოსავლეთში. ამით მას სურდა ყველაფრის თავიდან დაწყება და 1841 წლის მტკივნეული ამბების დავიწყება. 
          
1844 წელს ლიტერატურულ სცენაზე დაბრუნებულ ჟერარ დე ნარვალს მოუწია ამ მოქმედების გამართლება. მას ურჩევდნენ რომ ფსიქიური ჯანმრთელობის შესანარჩუნებლად მას  თავი უნდა გაენებებინა ხელობისთვის რომელიც არ ყოფილა სამისო,მაგრამ ნერვალი ჯიუტად განაგრძობდა წერას. ნერვალი ყურადღებას არ აქცევდა ჟანას რომელიც მას ურჩევდა ზებუნებრივისთვის  თავის არიდებას  და არ მიეღო სერიოზულად თავისი საკუთარი გამოგონებები. 
              
ნერვალი ამბობდა რომ ეს რჩევები მრჩეველთა უმეცრების გამოხატულებაა და არ ეხება მას.
       
სერიოზული ფანტასტიკა:
        
თავის დასაცავად ნერვალმა მოიხმო უეჭველი ავტორიტეტის ადვოკატი შარლ ნოდიე, რომელიც გარდაიცვალა 1844 წლის იანვარში.
              
ნოდიემ შექმნა სერიოზული ფანტასტიკის კონცეფცია  რომლის თანახმადაც მწერალი მთლიანად ერთვება და სერიოზულად იღებს მისი ფანტაზიის ქმნილებებს.
           
ის ამბობდა რომ სხვებისთვის ილუზიის შესაქმნელად ავტორმა თავის თავს უნდა შეუქმნას ილუზია.

ფანტასტიკა,რომელსაც სკეპტიციზმის და დეკადანსის ხანაში შეუძლია რელიგიის შეცვლა და სამყაროსთვის მისი ხიბლის დაბრუნება ,არის სალონური.საკუთარი მონაყოლის მიმართ ირონიულად განწყობილი ავტორების ლიტერატურის ანტიპოდებზე.
           
ნოდიემ თავისი კონცეფციები განსაკუთრებით განავითარა  "შეყვარებული ეშმაკის" //1772// ავტორი ჟაკ კაზოტის პორტრეტის დახატვისას. 
       
ჟაკ კაზოტი მისი აზრით არის მაგალითი მწერლისა რომელიც სერიოზულად იღებს თავის ქმნილებებს. ეს მიდგომა სახიფათოა //იმიტომ რომ ის ასევე ახასიათებს გიჟებს//,მაგრამ ამით ნამდვილი ავტორები განსხვავდებიან იმათგან ვინც ლიტერატურას აქცევს შეკვეცილ კონცეფციად.
                  
ხოტბა "შეყვარებულ ეშმაკს":
          
1845 წელს ნერვალმაც გადაწყვიტა კაზოტზე დაფიქრება. მან გრძელი წინასიტყვაობა მიუძღვნა "შეყვარებული ეშმაკის" დასურათებულ გამოცემას.  ამ ტექსტს აშკარად ეტყობა ნოდიეს ნაწერების გავლენა. ის ასევე უპირისპირდება ჟანას წერილს და გამოჰყავს ის როგორც ფანტასტიკის უარყოფა უშვერი რაციონალიზმის ბატონობის სასარგებლოდ.
   
ნერვალი კაზოტს ახსენებს როგორც პოეტს რომელსაც სჯერა თავისი ზღაპარისა, როგორც მთხრობელს რომელსაც სჯერა თავისი ლეგენდისა,როგორც გამომგონებელს რომელიც სერიოზულად უყურებს თავის ზმანებებს. კაზოტი საშიშ გზას დაადგა,მაგრამ განა შეიძლება ფსიქიური ჯანმრთელობისთვის საშიში პრაქტიკების უარყოფა?
      
ნერვალის წინასიტყვაობა გვეუბნება რომ გამარჯვებული გონება, როგორც ამას გვიჩვენებს რევოლუციის ექსცესები, ბევრად უფრო საშიშია ვიდრე 1841 წელს ჟიულ ჟანას მიერ დაგმობილი ასე ვთქვათ სიგიჟე...
             
კაზოტი ცდილობდა სულიერი მისწრაფებების საკვების პოვნას და საშიში და აგრესიული  ურჯულოების ხანაში  კაცობრიობის და ცის კავშირის აღდგენას.
     
მაგრამ ურჯულო საუკუნის მიერ გასრესილ ნერვალს ვერ უშველა აღმოსავლეთში მოგზაურობამაც....
               
1853 წლის აგვისტოდან მას ისევ დაემართა ძლიერი კრიზისი. 
              
მწერალი 1853 წელს დააწვინეს ესპრი ბლანშის შვილთან ემილთან.
                   
ალექსანდრე დიუმამ კი ერთ-ერთ წერილში მთელ ევროპას გააგებინა რომ ჟერარ დე ნერვალი გიჟია იმიტომ რომ ის რეალურ სამყაროს ვერ განასხვავებს მის მიერ წარმოდგენილი ფანტაზიებისგან....
                
ჟერარ დე ნერვალი აღიარებს რომ მას დარჩა მხოლოდ მისი "ჯოჯოხეთში ჩასვლის" აღწერა. ჟერარ დე ნერვალი დაიწყებს თავისი სიგიჟის აღმწერი თხზულება ორელიას წერას.  ორელია არასრული სახით გამოდის 1855 წლის დასაწყისში.
                       
ურჯულო სამყაროთი გატანჯულმა ნერვალმა თავი მოიკლა 1855 წლის 25-26 იანვრის ღამეს და ვერ მოასწრო მისი დასრულება.
       

//მიშელ ბრიქსისის ამ მშვენიერი და დამაფიქრებელი წერილის წაკითხვა შეგიძლიათ ფრანგულ ჟურნალში "ლიტერატურული ჟურნალი,რა იცის ლიტერატურამ სიგიჟეზე"
//Magazine Littéraire dossier Ce que la littérature sait de la foli,2012 წლის ოქტომბერი//.

ლორა მიურა //Laure Murat//, დოქტორი ბლანშის სახლი, ისტორია საგიჟეთისა და მისი პანსიონარებისა ნერვალიდან მოპასანამდე, წარმოდგემილი ჟან-მიშელ ბოლზინგერის //Jean-Michel Bolzinger// მიერ.

1820-ან წლებში სულიერ ავადმყოფებს მნიშვნელოვანწილად მკუნალობდა სახელმწიფო სექტორი, მაგრამ ასევე იყო კერძო დაწესებულებები რომლებიც იღებდნენ ამ ტიპის პაციენტებს.

ლორ მიურამ //Laure Murat// გამოიკვლია დოქტორი ესპრი ბლანშის // Dr Esprit Blanche,1796-1852// და შემდეგ მისი შვილი ემილ ბლანშის //Émile Blanche (1820-1893// კარიერასთან დაკავშირებული მრავალი დოკუმენტი. ისინი მოღვაწეობდნენ 1821-1893 წლებში. მან შემოგვთავაზა კარგად დოკუმენტირებული ნაშრომი მე-19 საუკუნის სოციალური და კულტურული ცხოვრების შესახებ. ამისთვის მან გამოიყენა მათ სახელგანთქმულ პაციენტებზე ბევრად უფრო ნაკლებად ცნობილი ამ ექიმების ისტორია. 

ეს საინტერესო პერიოდი გიჟების დამწყვდევის ხანას აკავშირებს 1895 წელს ფსიქოანალიზის და შემდეგ ფსიქოტროპების აღმოჩენის ხანასთან //ბარბიტურიკები 1903, ამფეტამინები 1931, ფენოტიაზინები 1937 და ა.შ....//.

პინელმა 1821 წლისთვის მოხსნა გიჟებს ბორკილები. სწორედ მაშინ ესპრი ბლანშმა გადაწყვიტა დიდი შენობის შეძენა. ამ შენობის ნახვა ისევ შეგვიძლია მონმარტრის ბორცვზე ტერტრის მოედანიდან რამოდენიმე ნაბიჯში.

ესპრი ბლანშმა გადაწყვიტა ამ შენობაში ფსიქიური ავადმყოფების მიღება. ის საგიჟეთის სტრუქტურებს უთავსებდა ოჯახურ პანსიონს სადაც პაციენტები საუზმობდნენ და სადილობდნენ ბლანშთა ოჯახთან ერთად და სადაც ესპრი ბლანშის მეუღლე პაციენტებს სთავაზობდა თავაზიან მიღებას.

ფსიქო-ფარმაკოლოგიური საშუალებები თითქმის არ არსებობდა // bromure de potassium-ის გამოყენება დაიწყეს მხოლოდ 1851 წელს და Chloral-ის მხოლოდ 1869 წელს// და ექიმი ბლანში დიდი მნიშვნელობას ანიჭებდა ფსიქოლოგიურ მიდგომას.
          

ექიმი ესპრი ბლანში

//თეთრი სული//. 

ბალზაკი და ზოგი სხვა ჩიოდნენ დაწესებულების სიძვირის გამო //იქ ყოფნა წელიწადში ჯდებოდა დაახლოებით 5000 ევრო// მაგრამ მიუხედავად ამისა ექიმი ბლანშის უანგარობა ისეთი იყო რომ ის გადააწყდა სერიოზულ ფინანსურ სირთულეებს.

1852 წელს მან გადაიტანა თავისი დაწესებულება ლამბალის სასახლეში პასიში
//დღევანდელი თურქეთის საელჩო//. ბალზაკის სახლის წინ. ესპრი ბლანში გარდაიცვალა იმავე წელს და მისი საქმე გააგრძელა მისმა შვილმა ემილმა რომელიც მეცნიერულ საშუალებათა სისუსტეს ასევე ანაზღაურებდა ყურადღების გამოჩენით და ფსიქოლოგიური მიდგომებით.

მკურნალობის მეთოდები ძალიან არქაული იყო-ჰიდროთერაპია,წურბელები,სისხლის გამოშვება, გულის ასარევი წამლები, სასაქმებელი ზეთი. მიზანი იყო "ცუდის გამოყვანა".

ექიმი ბლანშები არ ყოფილან ნოვატორები//პროტოფსიქიატრიის დამფუძნებლები პინელი და ესქიროლი იღებდნენ პაციენტებს მათთან// მაგრამ ისინი ავითარებდნენ ფსიქიურად ავადმყოფების მკურნალობის იდეებს და ჩანდნენ გაბედულ,ენერგიულ,ერთგულ,გულუხვ და საყვარელ პიროვნებებად. 

ლორ მიურას წიგნი უაღრესად დაწვრილებით აღწერს დოქტორ ბლანშის ორი უკურნებელი პაციენტის,ჟერარ დე ნერვალის და გი დე მოპასანის კლინიკურ შემთხვევებს. აღწერები განსაკუთრებით საინტერესოა.

ის ასევე ლაპარაკობს დრო და დრო მისულებზე,მაგალითად შარლ გუნოზე, გრაფ კასტილიონეზე, თეო ვან გოგზე, რომელიც ბლანშმა მიიღო კონსულტაციაზე და ის გვაცნობს ჟიულ ვერნის და ერნსტ რენანის დარდებს რომლებიც მიმართავდნენ ექიმს მათი შვილების ფსიქიური ჯანმრთელობის თაობაზე.
        
და ბოლოს, ჩვენ ვხედავთ რომ იმდროინდელი ჯეთ-სეთის ანუ შემოქმედებითი ელიტის მრავალი წარმომადგენელი მიდის ექიმებთან //სამკურნალო დაწესებულებაში// თავისი მეგობრების თუ ნათესავების სანახავად. ვახსენოთ, ვთქვათ, ალფრედ დე ვინი, ჰექტორ ბერლიოზი, ეჟენ დელაკრუა, ალექსანდრ დიუმა, თეოფილ გოტიე, ედუარდ მანე, ოგიუსტ რენუარი, ედგარ დეგა...

სულ ბოლოს ლორ მიურა გვიჩვენებს პატარა გოგონას რომელიც თავისი ფანჯრიდან მოჯადოებულივით უყურებს აღრიალებულ პაციენტებს და ექთნებს რომლებიც ცდილობენ მათ დამშვიდებას.

წლების შემდეგ ეს პატარა გოგო გახდება მსოფლიოში სახელგანთქმული ფსიქოანალიტიკოსი ფრანსუაზ დოლტო.

 

 

   ეს ფრანსუაზ დოლტოა.

La maison du docteur Blanche

Histoire d’un asile et de ses pensionnaires de Nerval à Maupassant

Par Laure Murat

Présenté par Jean-Michel Bolzinger

Dans les années 1820, la prise en charge des malades mentaux était assurée en grande partie par le secteur public mais il existait aussi des établissements privés qui accueillaient ce type de patients.
Laure Maurat a eu accès à une masse documentaire inédite, ayant trait à la carrière professionnelle du Dr Esprit Blanche (1796-1852) puis de son fils Émile Blanche (1820-1893) qui ont exercé de 1821 à 1893. Elle nous propose un ouvrage fort bien documenté, traitant de la vie sociale et culturelle du XIX° siècle par le biais de l’histoire des ces médecins dont on sait beaucoup moins de choses que de leurs patients illustres.
La période abordée est intéressante car elle fait la jonction entre les années où les fous étaient enchaînés dans des cachots et la découverte de la psychanalyse en 1895 puis des psychotropes (barbituriques 1903, amphétamines en 1931, phénothiazines en 1937 etc...)
En 1821, Pinel vient tout juste de libérer les aliénés de leurs chaînes, quand Esprit Blanche décide de faire l’acquisition d’une grande bâtisse que l’on peut toujours voir à quelques pas de la place du tertre sur la butte Montmartre. Il décide d’y accueillir des malades mentaux en superposant les structures du modèle asilaire à la pension de famille où les patients partagent leur repas avec la famille Blanche et où son épouse apporte souplesse, douceur et réconfort aux patients.
Les moyens psycho-pharmacologiques étant quasi nuls (Le bromure de potassium ne sera utilisé qu’en 1851 et le Chloral en 1869) et le Dr Blanche accordait une grande importance à l’approche psychologique. Certains comme Balzac ont évoqué le coût élevé de l’internement (5000 euro/an environ) il n'en reste pas moins que le désintéressement du Dr Blanche était tel qu’il l’a conduit à des difficultés financières sérieuses.
En 1852, il déménage son établissement dans l’hôtel de Lamballe à Passy (actuelle ambassade de Turquie) en face de la maison de Balzac. Esprit s’éteint la même année et passe le relais à son fils Émile qui va continuer à compenser la faiblesse des moyens scientifiques par une disponibilité et un temps conséquent consacré à ces malades si difficiles à cerner et à soigner.
Les traitements utilisés étaient comme ailleurs fort archaïques : hydrothérapie, sangsues, saignées, émétiques, huile de ricin, le but étant de " faire sortir ce qui est mauvais ". Même s’ils ne furent pas des pionniers, (Pinel et Esquirol les fondateurs de la (proto-) psychiatrie recevaient les patients chez eux) les docteurs Blanche furent des novateurs en structurant les idées nouvelles en matière de prise en charge des malades mentaux. Il apparaissent comme des personnalités courageuses, énergiques, dévouées, généreuses et attachantes.
Le livre de Laure Murat décrit de façon extrêmement minutieuse les cas cliniques de deux patients incurables pris en charge par le Dr Blanche : Gérard de Nerval (PMD) et Guy de Maupassant (PG). Ces descriptions sont particulièrement intéressantes.
Elle relate aussi le cas de malades intermittents comme Charles Gounod (PMD) et la comtesse de Castiglione, celui de Théo Van Gogh que Blanche reçoit en consultation et elle nous fait vivre l’angoisse de Jules Verne et d’Ernest Renan qui consultent Blanche en pères inquiets pour la santé mentale de leur fils.
Et puis, au fil des pages, c'est tout le gotha de la jetset de l’époque qui vient rendre visite à des amis ou à des parents, citons Alfred de Vigny, Hector Berlioz, Eugène Delacroix, Alexandre Dumas, Théophile Gautier, Édouard Manet, Auguste Renoir, Edgar Degas...
Le livre de Laure Murat s’achève sur l’image d’une petite fille qui, de sa fenêtre, épie le jardin de la maison du Dr Blanche. Elle est fascinée par ces patients qui hurlent et ces infirmières qui tentent de les calmer. On lui a parlé de Maupassant, elle croit l’avoir repéré. Des années plus tard, cette petite fille prendra le relais de toute cette histoire en devenant une psychanalyste mondialement connue sous le nom de Françoise Dolto.

Жерар де Нерваль (1808-1855)

Поэт, переводчик с немецкого и арабского, драматург – один из соавторов Александра Дюма.  Энциклопедия Кругосвет Универсальная научно-популярная онлайн-энциклопедия НЕРВАЛЬ, ЖЕРАР ДЕ (Nerval, Gérard de) (1808–1855), псевдоним французского поэта-романтика, драматурга и прозаика Жерара Лабрюни (Labrunie). Родился Нерваль 22 мая 1808 в Париже, в семье военного врача. Образование получил в парижском лицее Карла Великого, где познакомился со многими будущими писателями-романтиками 1830-х годов. Завязав в начале своей литературной деятельности дружеские отношения с Т.Готье, В.Гюго и др., Нерваль опубликовал свои первые стихотворения в сборнике под названием Наполеон и доблестная Франция (Napoléon et la France guerrière, 1826). В 1828 он издал перевод первой части Фауста, восхитивший самого Гёте. После 1830 Нерваль принял участие в тогдашних литературных баталиях, обратился к драматургии. Несмотря на сотрудничество с А.Дюма-отцом, Нервалю так и не удалось написать пьесу, которая имела бы успех у публики. Узнав, что предмет его страсти актриса Женни Колон вышла замуж за другого, он пустился в беспорядочные странствования, а получив известие о ее смерти, отправился на Восток. Его содержательные Сцены восточной жизни (Scènes de la vie orientale) выходили в свет начиная с 1846, однако по возвращении в Париж у него участились приступы душевной болезни. Галлюцинации, пережитые в периоды безумия, описаны им в прозаической повести Аврелия (Aurélia, 1855). Это причудливое произведение, в котором грезы неотделимы от реальности, пользовалось большим успехом у французских сюрреалистов в 1920-е годы. Однако самой художественно совершенной из повестей Нерваля считается Сильвия (Sylvie, 1853) – пасторальная автобиография подростка. В конечном счете, измученный нищетой и постоянными приступами безумия, Нерваль 26 января 1855 был найден в петле в одном из парижских закоулков. При жизни Нерваля его стихи публиковались в периодике или в дополнение к его прозе. Первое издание, позволившее оценить всю глубину его поэтического таланта, появилось только в 1877. 23 Жерар де Нерваль в Стамбуле: прогулки по Бейоглу Я не могу без душевного трепета смотреть на некоторые рисунки Меллинга. Места, где прошло мое детство, да и вся жизнь, изображены на них такими, какими они были в те времена, когда там еще не было построено ни одного дома, когда еще не существовало знакомых мне улиц, домов, кварталов. Вооружившись увеличительным стеклом, я рассматриваю поросшие тополями и чинарами, распаханные кое-где под огороды холмы, на которых позже вырастут районы Йылдыз, Мачка, Тешвикийе, и во мне рождается то же самое горькое чувство, какое я испытываю, глядя на осиротевшие сады вокруг сгоревших особняков, разрушенные стены и арки акведуков. Такое же чувство, должно быть, испытали бы стамбульцы тех времен, если бы им довелось увидеть, во что превратился их рай на земле. Потрясение, которое ощущаешь, видя, что всего того, что окружало тебя с самого детства, было центром твоего мира, исходной точкой всех твоих представлений о жизни, еще совсем недавно (за сто лет до твоего рождения) не существовало, — испытание не менее тяжелое, чем возможность увидеть мир, каким он будет после твоей смерти. Весь твой жизненный опыт, тщательно выстроенные отношения с людьми, накопленные вещи — перед лицом времени все это оказывается не так уж и важно, и осознание этого заставляет трепетать мою душу. Схожий трепет я испытываю, перечитывая одно место из посвященной Стамбулу части «Путешествия на Восток» Жерара де Нерваля. Французский поэт, прибывший в Стамбул в 1843 году, через полвека после того, как здесь писал свои картины Меллинг, рассказывает о предпринятой им прогулке от галатской обители дервишей ордена Мевлеви (через пятьдесят лет эта местность получит название Тюнель) до теперешнего Таксима. (По этому самому маршруту через сто пятнадцать лет буду шагать и я, держа маму за руку.) Район, через который проходил путь Нерваля, сегодня называется Бейоглу; его главная улица, Гран-Рю-де-Пера, после установления республики переименованная в Истикляль, в 1843 году выглядела примерно так же, как и в наши дни. Нерваль пишет, что эта улица, особенно после осмотра дервишеской обители, напомнила ему Париж: те же модные костюмы, блеск витрин, прачечные, ювелирные магазины, кондитерские, английские и французские отели, кафе и здания посольств. Однако после того как Нерваль миновал здание, названное им французской больницей (сейчас это Французский культурный центр), город кончился — с удивительной, а для меня даже ужасающей, внезапностью. Ибо вместо сегодняшней площади Таксим, самой большой площади города, с самого детства бывшей центром моего мира, перед Нервалем предстало пустое пространство, по которому разъезжали кареты и бродили торговцы котлетами, рыбой и арбузами. Далее начиналась равнина и тянулись кладбища — в ближайшее столетие им предстояло исчезнуть, растворившись в городе. Я никогда не смогу забыть данное Нервалем описание тех мест, где прошла вся моя жизнь, мест, которые я неизменно воспринимал как «кварталы, застроенные очень старыми домами»: «Огромные, бескрайние луга, поросшие кое-где тенистыми соснами и грецким орехом». Нервалю в то время было тридцать пять лет. Двумя годами ранее с ним случился первый приступ депрессии, заставивший его на некоторое время лечь в психиатрическую лечебницу. (Пройдет двенадцать лет, и депрессия доведет его до самоубийства.) За полгода до прибытия Нерваля в Стамбул умерла актриса Женни Колон, в которую он был безответно влюблен, что наложило отпечаток на всю его жизнь. Эти несчастья, равно как и романтический образ Востока, укоренившийся во французской литературе благодаря Шатобриану, Ламартину и Гюго, повлияли на сочинение Нерваля, представляющее собой описание путешествия по маршруту Каир — Александрия — Сирия — Кипр — Родос — Измир — Стамбул. Памятуя о том, что Нерваль, подобно своим предшественникам, планировал написать что-нибудь на восточную тему в меланхолических традициях французской литературы, легко вообразить, что Стамбул оказался для него настоящей находкой. Однако во время пребывания в Стамбуле Нерваля интересовала главным образом не собственная меланхолия, а все то, что могло бы помочь забыть про нее. Собственно говоря, он и в путешествие отправился, чтобы избавиться от своих душевных терзаний или, по крайней мере, скрыть их от других и попытаться забыть о них самому. В письме к отцу он уверяет: «После путешествия на Восток всем станет ясно, что приступ безумия, случившийся со мной два года назад, был не более чем несчастным случаем, который больше не повторится», и обнадеживающе добавляет, что чувствует себя замечательно. Можно, таким образом, заключить, что в Стамбуле, еще не униженном поражениями, бедностью и сознанием своей слабости по сравнению с Западом, поэт не обнаружил ничего такого, что могло бы заставить его испытывать печаль. (Не будем забывать, что печаль пришла в Стамбул после крушения империи.) В своих путевых заметках Нерваль отмечает, что на Востоке ему не раз являлось «черное солнце меланхолии» (образ из его знаменитого стихотворения), однако в качестве примера приводит берега Нила. В Стамбуле же он вел себя как нетерпеливый журналист, рыщущий по самым колоритным, интересным, экзотическим местам города в поисках материала для статьи. Именно поэтому Нерваль приехал в Стамбул во время Рамазана. По его представлениям, надо полагать, это было все равно что приехать в Венецию на карнавал. (Он так и пишет, что Рамазан — это время поста и «карнавала».) По ночам он ходил смотреть представления «Карагёза», любовался видами освещенного фонарями города и заглядывал в кофейни, чтобы послушать рассказчиков историй. Впоследствии по стопам Нерваля пошло немало других западных путешественников, описавших свои впечатления от такого рода ночных развлечений, а сто лет спустя, когда под влиянием современных технологий, европеизации и обнищания жители города позабыли свои традиции, о «былых ночах Рамазана» стали в своих романах и мемуарах вспоминать многие стамбульские писатели, чьи книги я завороженно читал в детстве (во многом под их влиянием я решил соблюдать пост). Сегодня я вижу, что на всей этой литературе лежит отпечаток «туристического» образа Стамбула, созданного совместными усилиями Нерваля и ему подобных сладкоречивых искателей экзотики. Хотя Нерваль и посмеивается над английскими писателями, приезжающими в город на три дня, чтобы шустро осмотреть все «достопримечательности» и тут же засесть за написание статьи или книги, сам он не преминул посмотреть на религиозные обряды дервишей, ждал у ворот дворца, чтобы издалека увидеть выезд султана (он уверяет, что Абдул-Меджид тоже взглянул на него, когда проезжал мимо), и, прогуливаясь по кладбищам, предавался размышлениям о турецких костюмах, обычаях и ритуалах. Перед тем как повеситься, Нерваль положил в карман рукопись своей автобиографической книги «Аврелия, или Мечта и жизнь». В этом леденящем душу, уникальном в своем роде сочинении (автор, впрочем, сравнил его с «Новой жизнью» Данте), высоко оцененном впоследствии сюрреалистами Андре Бретоном, Полем Элюаром и Антонином Арто, Нерваль пишет, что после того, как его отвергла возлюбленная, ему оставалось лишь предаться «грубым развлечениям», помогающим забыться и убить время, и признается, что именно желание забыться заставило его отправиться в странствия по свету и пробудило в нем глупое любопытство к экзотическим нарядам и странным ритуалам дальних стран. Нерваль понимал, что описания восточных женщин, ритуалов, видов города и ночей во время Рамазана получаются у него по-газетному плоскими, грубыми, дешевыми, и поэтому, подобно многим писателям, чувствующим необходимость перемежать свое повествование вставными новеллами, чтобы удержать внимание читателя, он разнообразил «Путешествие на Восток» несколькими длинными историями, большую часть которых придумал или додумал самостоятельно. (В сборнике под названием «Стамбул», подготовленном Яхьей Кемалем, А. Ш. Хисаром и А. X. Танпынаром, есть написанная последним обширная статья, посвященная особенностям времен года в нашем городе. В ней автор упоминает о том, что потратил немало времени, пытаясь выяснить, какие из этих рассказов были сочинены Нервалем, а какие на самом деле имеют местное происхождение.) Описания города обрамляют эти истории, многое говорящие о внутреннем мире писателя, однако имеющие весьма малое отношение к Стамбулу, выполняя примерно ту же роль, что рассказ о Шехерезаде в «Тысяча и одной ночи». Кстати, в тех местах, где Нерваль чувствует, что рисуемая им картина получается недостаточно яркой, он неизменно пытается произвести впечатление на читателя, прибегая к сравнениям со сказками «Тысяча и одной ночи». Заметив вскользь, что не считает нужным описывать дворцы, мечети и бани, поскольку они были уже замечательно описаны до него, Нерваль произносит фразу, которая сто лет спустя не будет давать покоя Яхье Кемалю и А. X. Танпынару и станет распространенным штампом в устах западных путешественников: «Стамбул, чьи виды делают его прекраснейшим из городов мира, похож на театр: на представление лучше смотреть из зрительного зала, не пытаясь зайти за кулисы, где вас может ждать грязь и нищета». Должно быть, читая именно Нерваля, Яхья Кемаль и Танпынар поняли, что создать образ Стамбула, близкий его обитателям, можно лишь сведя в единое целое красоту видов и нищету «кулис», — что они и сделали в своих романах, статьях и стихотворениях. Но созданный двумя великими писателями, поклонниками Нерваля, образ Стамбула, позже упрощенный их многочисленными последователями, все же вырос скорее из нищеты окраин и исторической памяти, нежели из ценимых путешественниками красот. Чтобы понять этот образ, нам нужно обратиться к книгам другого писателя, посетившего Стамбул после Нерваля.