მივიწყებული სახელებიდან - ივან კავალერიძე:

ივანე პეტრეს ძე კავალერიძე, მას იუნესკომ დაარქვა უკრაინელი მიქელანჯელო, მან არ მოინდომა ჰიტლერის გამოძერწვა.

1987 წელს იუნესკოს გადაწყვეტილებით აღინიშნა 100 წლისთავი ივანე კავალერიძის დაბადებიდან.

მამა, კავკასიური ომების შემდეგ აქ დასახლებული ქართველებიდან. დედა-პოლტაველი გლეხის ქალი. ივანე იყო უფროსი სამი შვილიდან. ძმა ვლადიმირი გახდა ნიადგათმცოდნე, ბორისი-ფინანსისტი.

ეკატერინა კონსტანტინოვა, 2007 წლის 30 მარტი.

ამ ადამიანის ბედში უეჭველად იყო რაღაც საბედისწერო, რენესანსული. იუნესკომ ტყუილა არ დაარქვა მას უკრაინელი მიქელანჯელო.

ივან პეტროვიჩ კავალერიძე //1887-1978// იყო გამოჩენილი უკრაინელი რეჟისორი, მოქანდაკე და დრამატურგი. ის ცნობილია ახალი კინოენის ძიებებით თავის ისტორიულ ფილმებში "კოლიივშჩინა" და "ზლივა". მან შექმნა პირველი უკრაინული კინოოპერა "ნატალკა-პოლტავკა" /პოპულარულია პანას მირნის "პოვიის" მისი ეკრანიზაცია სადაც მთავარ როლს ასრულებს ლიუდმილა გურჩენკო./

და მის ზოგ ქანდაკებას- "ბუნტი" , "წეროები მიფრინავენ", "რომ იცოდეთ პანიჩებო"-საბჭოთა მუზეუმის მუშაკები საერთოდ არ იღებდნენ იმიტომ რომ არ უნდოდათ უზენაეს დამფასებელთა განრისხება. 

ერთი ფილმის გამო ის ვერ აიტანა სტალინმა, ხრუშჩოვმა აგინა ფაშისტური ოკუპაციის დროს "უღირსი საქციელის" გამო. კავალერიძის ბედში დარჩა ბევრი გამოცანა...

ზოგი მათგანის ამოხსნაში გვეხმარება რეჟისორის ბიოგრაფი, მისი ახლო ნათესავი, ივან კავალერიძის მუზეუმი-სახელოსნოს დირექტორი როსტისლავ ალეკსანდრეს ძე სინკო.

რატომ მოსპეს "ზლივა":
თავისი რეჟისორული გზა კავალერიძემ დაიწყო 1938 წელს ფილმით "ზლივა". ესაა უკრაინის თავისებური ისტორია გაიდამაკობის დროიდან. ფირი გამოირჩეოდა მხატვრული გადაწყვეტის არაჩვეულებრივი ორიგინალობით, მოულოდნელობით. კავალერიძის მთავარი პრინციპი გადაღების დროს იყო მოძრაობა. ვეტერანების თქმით "კადრში დინამიკას ქმნიან ბოლი და ორთქლი". მაგრამ ყველას რატომღაც გაუკვირდა კავალერიძის ეს თავისებური მოძრაობა მოძრაობისთვის. დოვჟენკო და კავალერიძე სწორედ იმ წლებში ცდილობდნენ ხელოვნების ძალის გაცნობიერებას. ისინი იყვნენ ეროვნული კინემატოგრაფის დამფუძნებლები.

ივან პეტროვიჩის თეთრი გრიმის მქონე პანები ჩანდნენ უსისხლო თოჯინებად. გლეხის გრიმი, ბუნებრივია, ბრინჯაოსფერი იყო და გლეხი ხდებოდა მწისფერი ან ლითონის ფერი. ასეთმა ხაიტეკურმა მიდგომამ კინოოფიციოზს გული გაუხეთქა და სურათი გამოსვლის შემდეგ უბრალოდ მოსპეს. კავალერიძის თანამშრომლებმა შეძლეს იმის ახსნა თუ რა პრინციპების შესაბამისად გაკეთდა ფილმი.

სამი წლით ადრე კავალერიძემ გადაიღო კ"ოლივშჩინა" // 1935//. მასზე გავლენა მოახდინა ლეს კურბასის დადგმა "გაიდამაკებისგან" მიღებულმა შთაბეჭდილებამ.

რატომ ვერ აიტანა სტალინმა პრომეთე:
1935 წელს კავალერიძემ შექმნა სურათი "პრომეთე" რომელმაც განარისხა თვით სტალინი რომელიც საბჭოთა კავშირის კინორეპერტუარს ადგენდა მშვენიერებაზე თავისი საკუთარი წარმოდგენების შესაბამისად. 

 
პრომეთეში არის მომენტები როდესაც არც ისე სასიამოვნო კუთხითაა ნაჩვენები საბჭოთა იმპერია. 

არის ქართული თემა - აღმოსავლეთის ხალხის დაუმორჩილებლობა. ყველაფერი ეს გაკეთებულია ისე დიდებულად და მონუმენტურად როგორც შეეძლო გაკეთება მხოლოდ კავალერიძეს.

სტალინი აღაშფოთა იმანაც რომ ფილმში ნაჩვენებია მთიელ ჩეჩენთა გმირობა.
ესაა მაგალითად ეპიზოდი როდესაც ადამიანთა თანდათან მიჩუმებული ხმების ფონზე ჩნდება მღელვარე მდინარედ მოცურავე სალდათების და ოფიცრების ფურაჟკები, ქუდები. 

საბჭოთა ბელადმა შეამჩნია საბჭოთა იარაღის დაუმარცხებლობის ასეთი დამცირება.
და 1936 წლის 18 თებერვალს "პრავდაში" გამოვიდა წერილი "უხეში სქემა ისტორიული სიმართლის ნაცვლად".

ამის შედეგად კავალერიძეს აუკრძალეს ახალგაზრდობასთან მუშაობა //ის ხელმძღვანელობდა ალმანახების სერიას "უკრაინული სიმღერები ეკრანზე" და ურჩევენ კინოოპერების გადაღებას. მაგრამ მან ამ ჟანრშიც გამოავლინა თავი როგორც გზის გამკვალავმა და ნოვატორმა.

როგორ თქვა მოქანდაკემ უარი ჰიტლერზე:
ომის დროს კავალერიძე ფულს შოულობდა ფერწერით, ხატავდა პეიზაჟებს რომლებსაც ცვლიდა პროდუქტებზე. ერთხელ მას შესთავაზეს ჰიტლერის ბიუსტის გაკეთება. მაგრამ კავალერიძე საკმაოდ ფრთხილი იყო და მიხვდა ეშმაკობას. მოგვიანებით გაირკვა რომ ჰიტლერის ბიუსტის გაკეთება მას შესთავაზა გერმანელ ოფიცრად გადაცმულმა საბჭოთა ჯაშუშმა. კავალერიძემ თავიდანვე უარყო წინადადება და არგუმენტად მოიყვანა ის რომ ცოცხალი ჰიტლერი არასოდეს უნახავს. მაგრამ ასე ვთქვათ დამკვეთმა მას უპასუხა რომ ის უნახავად ძერწავდა ლენინსაც და სტალინსაც. "არა, მე მინახავს ლენინი". და მართლაც, კავალერიძეს ნანახი ჰყავდა ლენინი მისი მასწავლებელი ნაუმ არონსონის სახელოსნოში სადაც არონსონი ხატავდა ილიჩის პორტრეტს

ომის შემდეგ კავალერიძეს შეურაცხყოფა მიაყენა ხრუშჩოვმა:
მეორე მსოფლიო ომის დროს კავალერიძე ვერ გადაურჩა ოკუპაციას. 1941 22 ივნისს ის შორს იყო შუა აზიაში ევაკუირებული კიევის სტუდიისგან. ის მაშინ ლიუბომირ დმიტერკოს სცენარით იღებთა ფილმს "სიმღერა დოვბუშზე". ი.პ. კავალერიძის მუზეუმ-სახელოსნოში არის ლვოვის და სტანისლავის ოლქებში მივლინების მოწმობა //1941 წლის 19 მაისი//.

კავალერიძეს და მის ჯგუფს უკვე თითქმის ფეხით მოუწიათ დაბრუნება ფაშისტების მიერ დაპყრობილ კიევში. ივან პეტროვიჩი მაშინ უკვე საკმაოდ ასაკოვანი იყო.

ის გრძნობდა რომ ჰიტლერი ნამეტანი სუსტია და ვერ ჩაყლაპავს რუსეთს...

გადამღები ჯგუფი //27 კაცი// ბრუნდებოდა ფეხით და გარს უვლიდა დანგრეულ სახლებს და სამხედრო ტექნიკის ნაშთებს.

1941 წლის 20 სექტემბერს კავალერიძე სახლში იყო და ოლეგ ოლჟიჩის, ოლენა ტელიგის, ულას სამჩუკის გავლენით ის სათავეში ჩაუდგა კიევის საქალაქო თვითმმართველობის ხელოვნებათა საქმეების კომიტეტს. კიევი დანგრეული იყო, არც წყალი იყო და არც პური და ამავე დროს საჭირო იყო ფაშისტების თათებიდან კულტურის ცნობილი მოღვაწეების გამოხსნა.

კომიტეტის წყალობით ებრაელები იღებდნენ თავშესაფარს კიევის ოლქის სოფლებში. ამ ადამიანებმა ახალგაზრდები გადაარჩინეს გერმანიაში გაგზავნას. სირეცკის საკონცენტრაციო ბანაკიდან გამოიყვანეს კინოოპერატორი ვლადიმირ ვოიტენკო. მოგვიანებით სწორედ მან გადაიღო სახელგანთქმული ფილმი "ბრძოლაში მხოლოდ მოხუცები მიდიან". ამას გარდა პერიფერიაზე დგავდნენ სპექტაკლებს რომლებშიც მსახიობები ჰონორარს იღებდნენ პროდუქტებით. 

 
გარკვეული ხნის შემდეგ ეს ორგანიზაცია გარემოებათა გამო დაიშალა. მას უნდოდა დამოუკიდებელი უკრაინა გერმანელთა ფრთის ქვეშ.

კავალერიძის მუზეუმ-სახელოსნოს დირექტორის თქმით მათ თავიდან უნდოდათ გერმანელების მხარეს გადასვლა და შემდეგ თქმა: "ბოდიში მაგრამ ჩვენ წინააღმდეგ ვართ". ბანდერაც კი არ მიდიოდა ამაზე იმიტომ რომ არ სჯეროდა ჩაფიქრებულის წარმატებისა. 

 
გერმანელებს არ მოეწონათ რომ კავალერიძის ორგანიზაცია ანვითარებდა უკრაინიზმს, გამოსცემდა თავის პატრიოტულ გაზეთს "უკრაინული სიტყვა". კავალერიძემ ეს შეამჩნია და მიხვდა რომ ყველაფერი დამთავრდებოდა ბაბიი იარით. მან დატოვა თვითმმართველობა მის წევრთა განადგურებამდე. და მხოლოდ ასე გადაირჩინა თავი.
საბჭოთა ხელისუფლება მას უყურებდა როგორც აშკარა ხალხის მტერს. უკვე ომის შემდეგ ნიკიტა ხრუშჩოვმა განაცხადა: "აი იყო ასეთი მოქანდაკე, აკეთებდა ისეთ საშინელ რამეებს, როგორიცაა არტემი. ოკუპაციის დროს კი უღირსად იქცეოდა..."

მონოლოგი ოსტატზე:
ივან კავალერიძე იყო მოქანდაკეც,რეჟისორიც და დრამატურგიც. სიცოცხლეში ის იყო სამივე კავშირის წევრი.

ის ამბობდა რომ კანონები ხელოვნებაში ერთია: სიკეთე-ბოროტება, შავი-თეთრი, მხოლოდ მეთოდებია სხვადასხვა. მთავარი კი არის აზრი, გრძნობები!. ამიტომ ის ახალგაზრდებს კეთილად უბიძგებდა სხვადასხვა ჟანრებში ექსპერიმენტებისკენ.
კავალერიძე მუდამ დარწმუნებული იყო იმაში რომ ცვილის ქვაბს და ქაღალდის ფურცელს მას არავინ წაართმევს-არც სიბერე და არც იდეოლოგიური ბორკილებისგან დაზარალებული თაობა.

კავალერიძის თამამ ავანგარდისტულ ნაწარმოებებს - "წეროები მიფრინსვენ", "ბუნტი", ციმბირის მაღაროების სიღრმეში", "რომ გცოდნოდათ, პანიჩებო", საბჭოთა წლებში არ უშვებდნენ მუზეუმებში, თვლიდნენ რომ ასეთი ხელოვნება გაუგებარია საბჭოთა ადამიანისთვის.

კავალერიძის ტრაღიკული მსოფლგანცდის მწვერვალად იქცა ქანდაკება "წეროები მიფრინავენ". მასში დარდი კი არა, არნახული სასოწარკვეთილებაა. ძლივს დგას ყავარჯენზე დაყრდნობილი დასახიჩრებული კაცი, ხელ-ფეხი მოკრუნჩხულია, ნახევარი თავი მოგლეჯილია, მაგრამ გასულიერებული სახე მაინც მიიწევს ცისკენ სადაც მიფრინავენ წეროები. სწორედ ასეთი გამომეტყველება ჰქონდა მოქანდაკეს როდესაც მას ასაფლავებდნენ...

ბევრს უკვირდა ის თუ რა იოლად პოულობდა კავალერიძე საერთო ენას ახალგაზრდობასთან. ხშირად ოსტატთან სასაუბროდ მიდიოდა სერგეი ფარაჯანოვი, რომელიც იმ წრეში იყო ეპატაჟური ფიგურა.

ერთხელ მიდიოდა ივან პეტროვიჩი კრეშჩატიკზე და მას შეხვდა ფარაჯანოვი. ფარაჯანოვმა თეატრალურად გაშალა ხელები და მთელი ქუჩის გასაგონად აღრიალდა "დიდება გენიოსს შეხედეთ ამ გენიოსს! ის ხომ ცხოვრობს დაბრეცილი სარკეების სამეფოში!". ფარაჯანოვი დაეცა მუხლებზე და ქედი მოუხარა კავალერიძეს. მოკრძალებულმა კავალერიძემ უთხრა აბრძანდით სერიოჟა, გაგიცვდებათ უკანასკნელი შარვალი და ერთი შარვალი ორ გენიოსსაც არ ეყოფა..."

როდესაც კავალერიძე ავად იყო ფარაჯანოვი მიდიოდა მის მოსანახულებლად და მას აჩუქა პატარა ცული-ბოროტებასთან, მტრებთან ბრძოლის სიმბოლო. შემდეგ სხვა ახალგაზრდებსაც მიჰქონდათ ოსტატთან მორიგი ცული, ან ართმევდნენ მას ფარაჯანოვის ცულს რათა რაღაცნაირად განწმენდილიყვნენ ბოროტებისგან.

ვიდრე კინოკრიტიკოსები ლაპარაკობენ რეჟისორის შემოქმედების გადააზრების აუცილებლობაზე ახალგაზრდებმა უნდა აღმოაჩინონ მისი შემოქმედება.

უკრაინის დამოუკიდებლობის წლებში პირველად დედაქალაქის კინოთეატრში "კიევი" 26 აპრილიდან 2 მაისამდე აჩვენეს უკრაინული კინემატოგრაფის ერთ-ერთი დამფუძნებელი ივან კავალერიძის ფილმები. ასე აღნიშნეს ოსტატის 125 წლისთავი.

აჩვენეს 6 ფილმი "პერეკოპი"//1930//, "კოლიივშჩინა" //1931//,  "პრომეთე "//1936//. "ნატალკა პოლტავკა" //1936//. "გრიგორი სკოვოროდა" //1959// და "მოსეირნე" //1961//.

ლაპარაკობს უკრაინის კინემატოგრაფისტთა ეროვნული კავშირის თავმჯდომარე, კინოკრიტიკოსი სერგეი ტრიმბაჩი:
კავალერიძე ნამდვილად გამოჩენილი მოქანდაკეა, მაგრამ ამავე დროს ბრწყინვალე კინემატოგრაფისტი.. ი. კავალერიძე ეკუთვნის იმ ადამიანებს რომელთაც შექმნეს უკრაინული კინო და ის აქციეს ნამდვილ ხელოვნებად. ტექნოლოგიურად კინო უკრაინაში არსებობდა მე-19 საუკუნის ბოლოდან, მაგრამ ხელოვნების დონეზე მისი ამაღლება მოხერხდა მსოლოდ მეოცე საუკუნის შუა ხანიდან.

ჩვენ კავალერიძეს ულაპარაკოდ ვაყენებთ ა. დოვჟენკოს გვერდით. მაგრამ დოვჟენკოს ფილმები ნახა ევროპამ და ამიტომ მისი სახელი ნაცნობია მთელი მსოფლიოს ინტელექტუალებისთვის. ი. კავალერიძეს ასე არ გაუმართლა.

მის მიერ 1920-ანი წლების ბოლოს და 1930-ანი წლების დასწყისში გადაღებული ფილმები ნამდვილი მოვლენაა კინოხელოვნების ისტორიაში, მაგრამ ისინი უცნობია არა მარტო მსოფლიო საზოგადოებისთვის არამედ უკრაინელებისთვისაც კი.

და ეს დასანანია იმიტომ რომ კავალერიძე იყო ევროპული აზროვნების და მასშტაბის შემოქმედი. ივან კავალერიძის დიდად ტრაღიკულმა ბედმა შეუძლებელი გახადა მისი შემოქმედების გაცნობა.

პრაქტიკულად ყველაფერი რაც მან გააკეთა კინოში დაექვემდებარა ცენზურას ან უბრალოდ მოისპო. ფილმი "კოლიივშჩინა" რამოდენიმეჯერ გადააკეთეს, "თავსხმა" და "პრომეთე" უბრალოდ აკრძალეს.

ჩემი აზრით უკრაინელთა დანაშაული ისაა რომ უკვე 20 წელია რაც არ შეგვიძლია ეროვნული კინემატოგრაფიული მემკვიდრეობის დაცვა. ამის მაგალითია ი. კავალერიძე. ეხლა ჩვენ ცოტას ვუყურებთ და თითქმის არ ვაანალიზებთ მის ფილმებს. დღეს ითვლება რომ კავალერიძის ფილმები არის არარეიტინგული, უინტერესო სანახაობა. შესაბამისად ამ სურათებს არც კი აჩვენებენ პირველ ეროვნულ და კომერციულ ტელეარხებზე.

კავალერიძე უნდა აბსოლუტურად გადავიაზროთ. ჩვენ უნდა აღვადგინოთ მისი ყველა ფილმი. დადგა დრო და კინოკრიტიკოსებმა, კულტუროლოგებმა, ფილოსოფოსებმა კიდევ ერთხელ უნდა ნახონ და გადაიაზრონ ამ შემოქმედის ქმნილებები.

კინომხატვრულ წრეებში უკვე მომწიფდა კავალერიძისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სიმპოზიუმის მოწყობის იდეა. უნდა დავაბრუნოთ კავალერიძის შემოქმედება უკრაინული ხელოვნების კონტექსტში.

კავალერიძის ხელოვნება კულტურული მოვლენაა და მასში შეიძლება ვნახოთ უნივერსალური რამეები რომლებსაც დღეს განიცდიან უკრაინელები.

კავალერიძის ადრეულ სურათებში ცოტაა მოძრაობა, კინოხელოვნებაში ის მოვიდა ქანდაკებიდან და შესაბამისად თავიდან იყო სტატიკის რეჟისორი. სტატიკა ზოგჯერ მეტისმეტიც მოსდიოდა. ეს კარგად ჩანს, მაშინ ხომ კინოში ჭარბობდა მოკლე კადრები. შემდეგ კავალერიძე უპირატესობას ანიჭებდა მოძრაობას და ე.წ. კლიპურ მონტაჟს.

1930-ან წლებში იგრძნობოდა შემოტრიალება იმპერიის ღირებულებათა აღდგენისკენ.

კავალერიძის ფილმებში კი აშკარა იყო იმპერიის საწინააღმდეგო კულტურული ორიენტაცია. ამიტომ მის ნამუშევრებს ფართოდ არ აჩვენებდნენ.

ნიკიტა ხრუშჩოვის ცნობილი გამოსვლის შემდეგ კი საბჭოთა სისტემამ საერთოდ ხაზი გადაუსვა კინემატოგრაფისტ კავალერიძეს.

პირადად მე უფრო მომწონს მისი პირველი სურათები "პერეკოპი" და "შტურმის ღამეები" //ჩვენთვის ალბათ "თავსხმაც" და "პრომეთეც" იქნება საინტერესო, გ.მ.//. კინოხელოვნების ყველა მოყვარულს ვურჩევ პირველ რიგში სწორედ ამ ფილმების ნახვას.

Вадим ЛУБЧАК
Рубрика:
Медиа
Газета:
№78, (2012)

ივან კავალერიძემ უარი თქვა ჰიტლერის გამოქანდაკებაზე
ვიქტორ გრინევიჩი

Источник Информации: "газета по - украински"
Автор: Виктор ГРИНЕВИЧ

მოქანდაკე, დრამატურგი და კინოშნიკი ივან კავალერიძე, მეორე დოვჟენკოს შემდეგ, გარდაიცვალა 1978 წლის 3 დეკემბერს. მაშინ ზეიმობდნენ საბჭოთა კინის 60 წლისთავს. კიევის დოვჟენკოს სახელობის კინოსტუდია, სადაც ბევრ არაფერს იღებდნენ, დააჯილდოვეს ლენინის ორდენით. კავალერიძემ თითქოს თქვა: "არ მინდა თქვენი ამ კინოს ნახვა" და წავიდა.

ის იყო რომენიდან სუმშჩინაზე. მამამისი იყო აქ კავკასიის ომების შემდეგ დასახლებული ქართველებიდან. სინამდვილეში მათი გვარი თითქოს ჟღერდა როგორც კხვარიძე. დედა იყო პოლტაველი გლეხი ქალი. ივანი იყო უფროსი სამი შვილიდან. ძმა ვლადიმირი გახდა ნიადაგთმცოდნე, ბორისი-ფინანსისტი. 

კავალერიძე არ უყვარდათ არც სტალინს და არც დესტალინიზატორ ხრუშჩოვს. სტალინს არ მოეწონა ის რომ ფილმში "თავსხმა" ჩეჩნები სცემენ მეფის არმიას. ხრუშჩოვი აგინებდა კავალერიძეს კუბისტური ქანდაკებების გამო, თუმცა არც ჰქონდა ნანახი ეს ქანდაკებები.

სამაგიეროდ კავალერიძე პოპულარული იყო უკრაინაში. ლიტერატურათმცოდნე გრიგორი კოსტიუკი მოგონებებში წერს რომ 1941 წელს, როდესაც წითელმა არმიამ დაიხია დონეცკის იქით სლავიანსკში დაირხა ხმა რომ კიევში უკვე არის "ჩვენი მთავრობა, ხელმძღვანელია ვინიჩენკო და კულტურის მინისტრი კი კავალერიძე". და თითქოს ამან ძალიან დაამშვიდა ხალხი დონბასში. 

ივან კავალერიძე მაშინ მართლაც იყო კიევში, მაგრამ არა მინისტრად. ომის დაწყებისთვის ის კინოჯგუფთან ერთად კარპატებში იღებდა ფილმს დოვბუშზე. გერმანელებმა კინაღამ დახვრიტეს კავალერიძე როგორც ჯაშუში, მაგრამ ნახეს მისი სახელი ევროპულ კინოლექსიკონში და გაუშვეს.

კიევში დაბრუნებისას კინოჯგუფი რივნში შეხვდა მწერალ ულას სამჩუკს. ის დაეხმარა კავალერიძეს უკვე ოკუპირებულ დედაქალაქში ჩასვლაში, აქ ის სათავეში ჩაუდგა საქალაქო უპრავას ხელოვნების განყოფილებას. კიევის სამოქალაქო ადმინისტრაცია მაშინ ეკავათ ოუნ-მელნიკელებს. ისინი ფიქრობდნენ რომ გერმანელები, ისევე როგორც
1918 წელს, ხელს შეუწყობდნენ უკრაინული სახელმწიფოს მშენებლობას. მაგრამ ოკუპანტებმა მალე დახვრიტეს ბურგომისტრი ბაგაზიი და ელენა ტელიგას ჯგუფის აქტიური ნაციონალისტები. ამის შემდეგ კიევის პოლიციაც კი გადავიდა რუსულ ენაზე. კავალერიძემ თავიდან გაუგო გერმანელებს და წავიდა გამგეობიდან მანამდე.

თავისუფალ ხელოვანად არსებობა ოკუპაციის პერიოდში ძნელი იყო. გერმანელები თვითონ ადგენდნენ დაბალ ფასებს და სურათებს კაპიკებად ყიდულობდნენ.

კავალერიძეს შეეძლო მისვლა ოკუპირებულ კიევში მოქმედ კინოსტუდიაში. გერმანელებს იქ უხდიდნენ 22000 რუბლს, ადგილობრივებს - 2000 რუბლს. ჭიქა მარილი ღირდა 150 რუბლი. ოსტატისთვის შეიძლება მეტიც გადაეხადათ, მაგრამ კავალერიძე იქ არ წასულა. მან უარყო მიწვევაც ბერლინის სტუდია UFA-ში:

"რისი გაკეთებაც მინდა არ გამაკეთებინებენ და გადაღება პარადებისა ჰიტლერით არ მინდა", უხსნიდა ის კოლეგებს.

ყვებიან რომ ერთხელ მასთან მივიდა გერმანელი ოფიცერი, სინამდვილეში კი თითქოს გადაცმული საბჭოთა ოფიცერი და დაუკვეთა ჰიტლერის ბიუსტის გამოძერწვა. ივან პეტროვიჩმა უარი თქვა, არ მინახავს ფიურერიო. მაგრამ არც ლენინი გინახავთ და გამოგიძერწიათო, არაო, ლენინი მინახავს ჩემი მასწავლებლის სტუდიაში პარიზშიო, უთხრა კავალერიძემ.

ი.პ.კავალერიძის მუზეუმი-სახელოსნო კიევში.

ალბათ ამ დიალოგმა გადაარჩინა კავალერიძე როდესაც წითელი არმია დაბრუნდა კიევში. მისი მოსვლის წინ კავალერიძემ არ მოინდომა დასავლეთში გაქცევა. არწმუნდებდნენ რომ კომუნისტები მას დაალპობენ ციმბირში, არა უჭირს, იქ სიმამრს შევხვდებიო, უხუმრია მოღუშულ კავალერიძეს.

მისი სიმამრი, მწერალი ფილიპ კაპელგოროდსკი, ნკვდმ დაიჭირა 1938 წლის გაზაფხულზე. ის მაშინვე დახვრიტეს, მაგრამ ოჯახმა ამის შესახებ გაიგო მხოლოდ 1950-ანი წლების ბოლოს.

ამიტომ 1943 წლის შემოდგომაზე კავალერიძე დარჩა უკრაინაში. ცხოვრობდა ბრესტ-ლიტოვსკის გამზირზე, პოლიტექნიკურ ინსტიტუტსა და დოვჟენკოს სახელობის კინოსტუდიას შორის.

დასავლეთში გამგზავრების წინ სამჩუკმა გახედა მის სახლს და თქვა, ღმერთმა გაანათლოს მისი სული!

მაგრამ კავალერიძე გადარჩა. ის უკვე 1944 წელს მუშაობდა უკრაინის სსრ-ს არქიტექტურის აკადემიის მეცნიერ-თანამშრომლად. 1950-ანი წლების ბოლოს დაბრუნდა კინოსტუდიაშიც. იღებდა ფილმებს...

სიბერეში მუშაობდა ღამის 10 საათიდან დილის 6 საათამდე - ღამით სინამდვილე თვალში არ ეცემოდა ადამიანს.

მის ოროთახიან ბინაში წითელარმიელთა 12 ნომერში დადიოდა ბევრი ნიჭიერი ხალხი-რეჟისორები სერგეი ფარაჯანოვი და ლეონიდ ოსიკა, მხატვარი ტატიანა იაბლონსკაია. ის მათ არ უყვებოდა ყველაფერს თავისი ცხოვრების შესახებ, მაგრამ იყო ნამდვილი.

მისი ფორმულით წარმატება ხელოვნებაში დამოკიდებულია იმაზე რამდენად ხარ ადამიანი.

"ნატალკა პოლტავკამ" აჯობა ჰოლივუდის ბოევიკებს.
პირველი უკრაინული ხმოვანი ფილმი იყო "ნატალკა პოლტავკა", რომელიც ივან კავალერიძემ გადაიღო 1936 წელს. ფილმი კომედიაა, მაგრამ ნატალკა არც ერთხელ არ იღიმება. ფლმის ბედნიერი დასასრულის მიუხედავად მასში არის იმ ხანის ფარული დრამა. ნატალკას როლს ასრულებდა გადაღებების დროს ფეხმძიმე მსახიობი ეკატერინა ოსმიალოვსკაია. ფილმის პრემიერა კიევში შედგა 1936 წლის ნოემბერში. ოსმალოვსკაიამ იმავე თვეში გააჩინა ვაჟიშვილი. ის კი იყო ბოლშევიკების მიერ მალე დახვრეტილი მიტროპოლიტი ვასილი ლიპკივსკის შვილიშვილი.

1936 წლის დეკემბერში ფილმის პრემიერა შედგა ამერიკის შეერთებულ შტატებშიც. მაშინ "ნატალკა პოლტავკა" იქ გადაიღო ემიგრანტმა მოცეკვავემ და ქორეოგრაფმა ვასილი ავრამენკომ. მას აშშ-ში ჰქონდა საკუთარი კინოკომპანია. ორივე სურათი აჩვენეს თითქმის ერთდროულად. და გაიმარჯვა ივან კავალერიძის ფილმმა რომელიც გადაღებული იყო საბჭოთა ცენზურის პირობებში, ინგლისური ტიტრების გარეშე.

კავალერიძის ფილმი ზედიზედ სამი კვირა მიდიოდა ნიუ იორკის კინოთეატრ რუზველტში, სადაც ჰოლივუდის სანახაობებიც ვერ ძლებდა ამდენ ხანს.

1887 წლის 26 აპრილი - დაიბადა პოლტავის გუბერნიის რომენის უეზდის ხუტორ ლადანსკიზე //ეხლა სუმშჩინა//.

1896 წ. წავიდა საერობო სკოლაში. ბიძამ, დეიდის მეუღლემ, მხატვარმა სერგეი მაზარაკიმ ის წაიყვანა კიევში, სადაც ის ი. კავალერიძე სწავლობდა კერძო გიმნაზიაში, სამხატვრო სასწავლებელში, შემდეგ კი პეტერბურგის სამხატვრო აკადემიაში, არონსონის სტუდიაში პარიზში.

1911 წელს ქმნის მთავარი ოლღას ძეგლს კიევის მიხაილის მოედანზე. 1919 წელს ის დაანგრიეს ბოლშევიკებმა.აღდგენილია 1996 წელს.

1917 - მეფის არმიაში სამსახურის შემდეგ ბრუნდება უკრაინაში. მისი ძეგლები-შევჩენკო რომნში და პოლტავაში, სკოვოროდა ლოხვიცში, არტემი ბახმუტ-არტემოვსკში - დღემდე დგანან.

1928 - კინოკარიერის დასაწყისი ოდესის კინოფაბრიკაში. გადაიღო ფილმები "თავსხმა" //1929//, "კოლიივშჩინა" //1933/ და სხვ.

1932-დაქორწინდა ნადეჟდა კაპელგოროდსკაიაზე //1904-1984//, რომელიც გახდა მისი მეოთხე ცოლი.

1978 წლის 3 დეკემბერი-გარდაიცვალა კიევში, დაკრძალულია ბაიკის სასაფლაოზე. მისი შვილი იგორი //პირველი მეუღლისგან// დაიღუპა ფრონტზე. 96 წლის ქალიშვილი ევგენია ცხოვრობს რომნში. მეორე მეუღლესთან ჰყავდა ქალიშვილი ნინა, რომელიც დაიღუპა ოკუპაციის დროს ხარკოვში, მონაწილეობდა იატაკქვეშეთში.

პეტრე მასლიუჟენკო, ხელოვნებათა "კავალერი" ივან კავალერიძე

ი. კავალერიძე, კობზარის ძეგლში ქალაქ რომნში,
ბრინჯაოშო განაახლეს 1982 წელს.

Кавалер» искусств Иван Кавалеридзе
Петр Маслюженко, Одна Родина
14.12.2012

უკრაინელ მიქელანჯელოს მას უწოდებდნენ არა მხოლოდ მეტყველი ქანდაკებების გამო არამედ ნიჭის უნივერსალურობის გამოც. კავალერიძე იყო თეატრისა და კინოს რეჟისორი, დრამატურგი, სცენარისტი, 1969 წელს მას მიანიჭეს უკრაინის სსრ-ს სახალხო არტისტის წოდება, 78 წლისამ მან თავის თავში აღმოაჩინა პროზაიკოსი და 1960-ან წლებში დაწერა "ვოტანის ხმალი", "პერეკოპი", "გრიგორი და პარასკევა", "პირველი ხნული".

ივან კავალერიძის დაბადების დღიდან 125 წლისთვის კიევის ერთ-ერთ ქუჩას დაარქვეს მისი სახელი.

შთამომავლებისთვის ის პირველ რიგში დარჩა მოქანდაკედ. მისი ნამუშევრები დგას უკრაინის სხვადასხვა ქალაქში. ზოგი მათგანი სხვადასხვა მიზეზის გამო დაანგრიეს. ზოგი მათგანი ოსტატის გარდაცვალების შემდეგ აღადგინეს. 

ივან პეტროვიჩ კავალერიძე
კიევში, სახელგანთქმულ ანდრეის დაღმართში
სახლში ნომერი 21, ახლოს მ.ა. ბულგაკოვის სახლთან, ეხლა
არის მისი მემორიალური მუზეუმი-სახელოსნო.

ი.კავალერიძე, იაროსლავ ბრძენის ქანდაკება კიევში.

ი. კავალერიძე, ტ.შევჩენკოს ძეგლი პოლტავაში.

1926 წელს ივან კავალერიძეს ანდეს ტარას შევჩენკოს ბეტონის ქანდაკების აგება სუმებში. ოსტატი მას ისევე როგორც იმ პერიოდის სხვა ძეგლებს აგებდა უპატრონო ბავშვთა დახმარებით. ოსტატს შესთავაზეს მათთვის მხატვრულ-სამრეწველო სახელოსნოს შექმნა, რაც გაკეთდა კიდეც. ძეგლებზე ერთად მუშაობის გარდა ბავშვები ამზადებდნენ სამელნეებს, საფერფლეებს, პრეს-პაპიეებს. მრავალი ბავშვი შემდეგ გახდა არქიტექტორი და მოქანდაკე. უპატრონოები თავის შეფს ეხმარებოდნენ შევჩენკოს ძეგლზე პოლტავაშიც 

ი. კავალერიძე. ხრუშჩოვის დროს მომსპარი
ტ.შევჩენკოს ძეგლი ქალაქ სუმებში.

არტემის ძეგლი ჩათვალეს მავნე ნაგებობად, დაშინებულებმა სუმებში მოსპეს შევჩენკოს ეს ძეგლიც. ეს მოხდა 1953 წელს,როდესაც პარტიაში შეიცვალა გენსეკი.

ათი წლის წინ აღმოაჩინეს ამ ქანდაკების ნამვრევები რომლებიც ეხლა ინახები სუმების ხელოვნების მუზეუმში.
* * *

1934-1941 წლებში კავალერიძე იყო კიევის სტუდია უკრაინფილმის რეჟისორი, მან უცებ გაითქვა სახელი როგორც დისიდენტმა. მისი ზოგი ფილმის ჩვენება აკრძალეს და ზოგი ქანდაკება მოსპეს.

კავალერიძის რამოდენიმე მოწაფე და თანამშრომელი რეპრესირებული იყო.

კინემატოგრაფიული კუთხე ი.კავალერიძის
მუზეუმ-სახელოსნოში კიევში.

სტალინი გაამხეცა კავალერიძის ფილმმა "პრომეთე". განსაკუთრებით კი გაააფთრა მითიელების მიერ რუსეთის იმპერიის ჯარების დამარცხების სცენამ. სტალინმა იქ დაინახა კავკასიური სეპარატიზმი. 

1936 წლის 18 თებერვალს გაზეთში "პრავდა" დაიბეჭდა წერილი "უხეში სქემა ისტორიული სიმართლის ნაცვლად" და რეჟისორს აუკრძალეს ახალგაზრდობასთან მუშაობა. მას ურჩიეს კინოოპერების დადგმა. 

1941 წელს კავალერიძე აღმოჩნდა ოკუპირებულ კიევში. მას, ევროპაშიც ცნობილ ადამიანს, შესთავაზეს სათავეში ჩასდგომოდა ადგილობრივი გამგეობის ხელოვნებათა საქმეების კომიტეტს.... ბანაკიდან გამოიხსნეს ცნობილი კინოოპერატორი ვ,ვოიტენკო... მაგრამ ყველაფერს ხელმძღვანელობდნენ ნაციონალისტები რომელთაც უნდოდათ დამოუკიდებელი რესპუბლიკის შექმნა თუნდაც ჰიტლერელების ფრთისქვეშ. და ოსტატმა დატოვა გამგეობა რომელიც მალე მოსპეს ფაშისტებმა.

ამის გამო კავალერიძე არაერთხელ გაილანძღა. არა და მისი ვაჟი იგორი და გერი ბორისი დაიღუპნენ ფრონტზე. მისი ქალიშვილი პირველი ქორწინებიდან ნინა სიკვდილით დასაჯეს ხარკოვში პარტიზანებთან კავშირის გამო.

ნიკიტა ხრუშჩოვმა უკვე 1963 კუბიზმის გამოვლინებები დაარქვა კავალერიძის რევოლუციურ მონუმენტებს. ა. ა.დოვჟენკო იმუქრებოდა რომ საკუთარი ხელით მოკლავს მოღალატე კავალერიძეს კიევის განთავისუფლების შემდეგ. მაგრამ მან ნახა კავალერიძის ღარიბული ცხოვრება და უკან დაიხია. 

სამაგიეროდ დოვჟენკოს ცოლმა იულია სოლნცევამ წაჰკიდა კავალერიძე ალეკსანდრ კორნიიჩუკს და მან არ გადაიღო ფილმი ბოგდან ხმელნიცკიზე კავალერიძის სცენარის მიხედვით, კავალერიძეს შედარებით წყნარად აძლევდნენ მსოლოდ კლასიკური უკრაინული ოპერების ეკრანიზაციის საშუალებას. მაგრამ აქაც არ ჰყავდა მას სწორი. და სტეპან შკურატის მსახიობური ნიჭი აღმოაჩინა კავალერიძემ და არა დოვჟენკომ... 

ი.პ. კავალერიძის მუზეუმ-სახელოსნოში. მოქანდაკის ფოტოპორტრეტების ფონზე მისი ნამუშევრები //მარჯვნივ კადრში "შალიაპინი ოლოფერნის როლში", ტონირებული თაბაშირი, 1956, მარცხნივ - "ბერიკაცი",1954, მინა//.

1944-1948 წლებში კავალერიძე იყო უსსსრ-ს არქიტექტურის აკადემიის მონუმენტური არქიტექტურის განყოფილების უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი. 1957-1962 წლებში 

- კიევის დოვჟენკოს სახელობის კინოსტუდიის რეჟისორი. 1958 წელს გამოვიდა მისი ფილმი "გრიგორი სკოვოროდა", სამი წლის შემდეგ კი "მოსეირნე", რომელშიც მთავარი როლი შეასრულა სულ ახალგაზრდა ლიუდმილა გურჩენკომ. კავალერიძემ გახსნა ამ მსახიობის ღრმა დრამატული ნიჭი.

* * *

კავალერიძის ქანდაკებები არის ხარკოვშიც. 1925 წელს ტრესტი "დონუგოლის" შენობის მეორე სართულის კონსოლებზე დადგეს ოსტატის მიერ გამოქანდაკებული ორი ქვის მაღაროელი. 

ი.კავალერიძე, გ.სკოვოროდას ქანდაკება ხარკოვში.

თაბაშირის თავადი ოლღა ი.პ.კავალერიძის მუზეუმ სახელოსნოში.
Гипсовая княгиня Ольга в музее-мастерской И. П. Кавалеридзе

1996 ქანდაკება აღადგინეს მოქანდაკეებმა ვ. სლივკომ და ნ. ბილიკმა.

წმინდა თავადი ოლღას ქანდაკება კიევში
Памятник святой княгине Ольге в Киеве

ი. კავალერიძე ერთი წლით ადრე სიკვდილამდე
კიევში სკოვოროდას მის ქანდაკებასთან.

* * *

 1927 წელს რევოლუციის გამარჯვების სიმბოლოდ 125 მეტრიან კლდეზე სევერსკის დონეცის მარჯვენა ნაპირზე, გაიხსნა დონეცკ-კრივოი როგის რესპუბლიკის ხელმძღვანელი არტემის //ფიოდორ სერგეევის//, მხარეში საბჭოთა ხელისუფლების დამამყარებელი კომუნისტის უზარმაზარი, 28 მეტრის ძეგლი.

«Товарищ Артем» над Святогорской лаврой

ამხანაგი არტემის ძეგლი ალბათ არის მეოცე საუკუნის დასაწყისის ხელოვნების ავანგარდულ მიმართულებათა ამსახველი საბჭოთა კონსტრუქტივიზმის ერთადერთი ძეგლი.

91 წლის ივან პეტროვიჩ კავალერიძე გარდაიცვალა 1978 წლის 3 დეკემბერს. ოთხი შვილიდან დარჩნენ მხოლოდ უფროსი ქალიშვილი ევგენია და უმცროსი ქალიშვილი ელენა.

1987 წელს იუნესკოს გადაწყვეტილებით აღინიშნა 100 წლისთავი ი. კავალერიძის დაბადებიდან.

.В 1987 году решением ЮНЕСКО отмечалось 100-летие со дня рождения И. Кавалеридзе.
http://odnarodyna.com.ua/node/11162

Реклама первого украинского звукового фильма ”Наталка Полтавка” на Крещатике в Киеве, ноябрь-декабрь 1936 года (фото из архива семьи Липкивских)

 

 azeta.zn.ua/CULTURE/hvala_i_hula_ukrainskogo_mikelandzhelo_zigzagi_sudby_ivana_kavaleridze.html

 катерина Константинова 30 марта 2007,

Несомненно, в судьбе этого человека было что-то роковое, ренессансное. И не случайно ЮНЕСКО назвало его «украинским Микеланджело». В апреле исполняется 120 лет со дня рождения Ивана Петровича Кавалеридзе (1887—1978) — выдающегося украинского режиссера, скульптора и кинодраматурга. Он известен своими поисками нового киноязыка в исторических фильмах «Коліївщина» и «Злива». Он создал первую украинскую кинооперу «Наталка-Полтавка». Популярна и его экранизация «Повії» Панаса Мирного (с Людмилой Гурченко в главной роли). А некоторые его скульптурные работы — «Бунт», «Журавлі летять», «Якби ви знали, паничі» — советские музейщики вообще не принимали, так как боялись быть непонятыми «верховными ценителями». За один фильм его невзлюбил Сталин, Хрущев клеймил его за «недостойное поведение» во время фашистской оккупации Киева. В судьбе Кавалеридзе осталось немало загадок… Некоторые из них «ЗН» помог разгадать Ростислав Александрович Синько, биограф режиссера, его близкий родственник, директор Музея-мастерской Ивана Кавалеридзе.

Почему уничтожили «Зливу»

Свой режиссерский путь Кавале-ридзе начинал с фильма «Злива» — в 1938 году. Это своеобразная история Украины со времен гайдаматчины. Лента отличалась небывалой оригинальностью, неожиданностью художественного решения. Уже тогда мастер остро ощущал «закостенение» официального искусства. Главным принципом подхода к съемкам у Кавалеридзе всегда было движение. Ветераны говорили: «Дым и пар создают динамику в кадре». Но все почему-то очень удивлялись этому своеобразному «кавалеридзевскому» движению ради движения. Именно в те годы и Довженко и Кавалеридзе стремились осознавать действенную силу искусства. Они были основателями национального кинематографа.
В «Зливі» Иван Петрович изображал «панство с порцеляновими обличчями». Актерам наносили белый грим, и они казались бескровными марионетками. Если крестьянин — то он, естественно, гримировался «под бронзу», приобретая земляной или металлический оттенок. Впоследствии фильм «Злива» своим «хайтековым» подходом напугал, киноофициоз картину попросту уничтожил вскоре после выхода в свет. И только очевидцы, которые работали плечом к плечу с Кавалеридзе, могли объяснить, по каким художественным принципам был создан этот фильм.
Тремя годами раньше Кавалеридзе снял «Коліївщину» (1935) — под впечатлением от спектакля «Гайдамаки» Леся Курбаса. Директор музея Ростислав Синько признался, что много расспрашивал мастера о том легендарном спектакле.

За что Сталин невзлюбил Прометея

В 1935 году Иван Кавалеридзе создал картину «Прометей», которая вызвала гневную реакцию Иосифа Сталина, формировавшего кинорепертуар СССР в соответствии с собственными представлениями о прекрасном. В «Прометее» есть моменты, где в невыгодном свете представлена советская империя. Затрагивается грузинская тема — непокорность восточного народа. Но все это сделано так величественно и монументально, как мог подать только Кавалеридзе. Ведь грузины в силу своей политической заангажированности были вовсе не такими, какими их позиционировали в то время. Сталина в «Прометее» возмутили также сцены, показывающие героизм чеченских горцев. Это, например, эпизод, в котором под постепенно затихающие голоса людей появляются и плывут неспокойной рекой солдатские и офицерские фуражки, шапки. Такое «развенчание» непобедимости советского оружия, естественно, не осталось не замеченным вождем. И 18 февраля 1936 года в «Правде» выходит статья под названием «Грубая схема вместо исторической правды». В результате Кавалеридзе запрещают работать с молодежью (он руководил серией альманахов «Украинские песни на экране») и советуют снимать кинооперы. Но он и в этом жанре проявил себя как первопроходец и новатор.

Кто вместо Гурченко мог бы сыграть в «Повії»

Лишь в конце 50-х Кавалеридзе получил возможность снова работать в художественном кино. Появились его фильмы — «Григорій Сковорода» (1958), «Повія» (1961) (по мотивам романа Панаса Мирного). Популярность Людмилы Гурченко в период съемок «Повії» не нужно было подогревать, ее и так обожали после успеха «Карнавальной ночи». «Актриса Наталья Наум, — вспоминает Ростислав Александрович Синько, — очень хотела сыграть роль Христи. Но Кавалеридзе остановился именно на кандидатуре Гурченко. Уже много лет спустя я подумал: а может быть, Наум была бы не хуже в этой роли, поскольку она более земная, а Людмила Марковна несколько рафинированная и поэтому не очень верится, что это простая сельская девушка, которая оказалась выброшенной на обочину жизни и замерзла на пороге собственной хаты… Гурченко в мемуарах вспоминает о Кавалеридзе очень уважительно и относится к нему как к великому мастеру. Впрочем, иначе и быть не может».
«Повію» Кавале-ридзе и сегодня иногда демонстрируют некоторые телеканалы в рамках ретрорубрик. Это добротная экранизация с замечательными актерскими работами, в частности украинской актрисы Анны Николаевой). Совершенно неожиданная здесь Гурченко. По сути, именно Кавале-ридзе первым нащупал в актрисе тот драматический нерв, который впоследствии использовали Алексей Герман в «20 днях без войны» и Никита Михалков в «Пяти вечерах».
Иван Кавалеридзе открыл для кино немало имен. У него снималась целая когорта актеров театра «Березиль» — Лесь Сердюк, Валентина Чистякова, Наталья Ужвий, Амвросий Бучма. А Степан Шкурат вообще стал популярнейшим актером всесоюзного масштаба. В революционное время этот гениальный самородок играл в аматорском рабочем театре, там его и заметил Кавалеридзе. Многие актеры вспоминают, что достаточно было встретиться с режиссером, как он сразу же «околдовывал» человека. Особенно он любил общаться с женщинами, да и гостей у него всегда было больше именно среди представительниц слабого пола. «А что с этими мужиками делать — водку пить да о политике толковать? А тут хоть о человеческом поговорим…» — уточнял мастер.

Как скульптор отрекся от Гитлера

В военное время Кавалеридзе подрабатывал живописью, рисовал пейзажи, которые обменивал на продукты на киевском «Евбазе». Однажды ему предложили сделать бюст Гитлера. Но Иван Петрович был достаточно осторожен и понял подвох. Позднее выяснилось: к нему приходил советский разведчик, переодетый в мундир немецкого офицера. Кавалеридзе сразу же отказался от предложения, аргументировав это тем, что, дескать, никогда не видел живого Гитлера. «Но вы же Сталина и Ленина лепили, хотя их тоже не видели!» — парировал «заказчик». «Нет, я видел Ленина!..» И действительно, впервые Кавалеридзе увидел Ленина в Париже, в мастерской своего учителя Наума Аронсона, который рисовал портрет Владимира Ильича.

Как Хрущев оскорбил его после войны

В годы Великой Отечественной Ивану Петровичу не удалось избежать оккупации. 22 июня 1941 года застало его далеко от Киевской студии, которую эвакуировали в Среднюю Азию. Иван Петрович в тот период снимал фильм «Пісня про Довбуша» по сценарию Любомира Дмитерко. В архиве Музея-мастерской И.П.Кавалеридзе сохраняется командировочное удостоверение от 19 мая 1941 года
по 2 июля 1941 года во Львовскую и Станиславскую области.
«Все знали, что будет война. И как можно было такого известного художника посылать под самое брюхо немцев? — эмоционально вспоминает директор музея. — Кавалеридзе с группой «накрыли», и им пришлось почти пешком возвращаться в захваченный фашистами Киев. Иван Петрович в то время уже был достаточно зрелым человеком. Он чувствовал, что Гитлеру не проглотить Россию. Слишком кишка тонка…»
В Киев съемочная группа (27 человек) добиралась пешком, обходя разрушенные дома и остатки военной техники. Оказавшись 20 сентября 1941 года дома, Кавалеридзе под влиянием Олега Ольжича, Олены Телиги, Уласа Самчука возглавил Комитет по делам искусств Киевской городской самоуправы. Собственно, это была организация по самоспасению. Ведь Киев был разрушен — ни воды, ни хлеба. К тому же нужно было как-то вырывать из лап фашистов известных культурных деятелей.
Благодаря комитету еврейские семьи получали приют в селах Киевской области. Эти люди спасали молодежь от отправки в Германию. Удалось вытянуть с Сырецкого концлагеря кинооператора Владимира Войтенко (позднее именно он снял знаменитый фильм «В бой идут одни «старики»). Еще показывали на периферии спектакли, за которые актеры получали гонорар продуктами. Через некоторое время этой организации пришлось свернуться. Ее целью была независимая Украина под крылом у немцев.
«На самом деле они хотели сначала примкнуть к немцам, а потом сказать: «Извините, но мы против…». Даже Степан Бандера на это не шел, потому что не верил в успех задуманного, — вспоминает Ростислав Александрович. — И когда Кавалеридзе заметил негативную реакцию немцев на то, что они здесь якобы сильно развивают украинизм, выпускают свою патриотическую газету «Украинское слово», то почувствовал, что дело закончится в Бабьем Яру. И чутье его не подвело. Режиссер покинул самоуправу до жестокой расправы над ее участниками. И только таким образом смог выжить».
Советская власть смотрела на него как на откровенного врага народа. Уже после войны Никита Хрущев заявил: «Вот был такой скульптор, творил такие ужасные вещи, как Артем. А при оккупации вел себя так, как поступать недостойно…»

Монолог о мастере

— Иван Кавалеридзе — этакий «трехголовый гений», — говорит Ростислав Синько. — Он и скульптор, и режиссер, и драматург. При жизни был членом всех трех союзов. Но никогда не был кинорежиссером среди скульпторов и скульптором среди режиссеров. Поэтому некоторые художники о нем говорили: «Если бы мы пошли в своем деле путем Кавалеридзе, то давно были бы в контексте мирового искусства…» Так складывалось, что Иван Петрович легко мог «переливаться» из одной ипостаси в другую. Он говорил, что законы в искусстве одни: добро—зло, черное—белое, свет—тень, вот только методы разные, но ведь это только дело техники, главное же — мысль, чувства! Поэтому он многих молодых людей всегда по-доброму провоцировал на эксперименты с разножанровым искусством. Кавалеридзе всегда был уверен, что кастрюлю воска и лист бумаги у него никто не отнимет — ни старость, ни молодое поколение, пострадавшее от идеологических оков.
Смелые авангардные работы Кавалеридзе — «Журавли летят», «Бунт», «Во глубине сибирских руд», «Якби ви знали, паничі» — в советские годы не пускали в музеи, считая, что такое творчество будет непонятно советскому человеку.
Вершиной трагического мироощущения Кавалеридзе стала скульптура «Журавли летят». В ней даже не грусть, а невиданное отчаяние: едва стоит, опершись на костыль, покалеченный человек, руки и ноги его свела судорога, половина головы оторвана, но одухотворенное лицо все же тянется в небо, где летят журавли. И, знаете, именно такое выражение лица было у самого скульптора, когда его хоронили…
Многие удивлялись тому, как легко Кавалеридзе находил общий язык с молодежью. Часто к мастеру в дискуссиях присоединялся Сергей Параджанов, который был эпатажной фигурой в том кругу.
Как-то идет Иван Петрович по Крещатику, а навстречу ему — Сергей Параджанов. Тот разводит руки и по-театральному кричит на всю улицу: «Гению слава! Вы только посмотрите на этого гениального человека! Ведь он живет в королевстве кривых зеркал!» Опускается на колени и кланяется в ноги Ивану Петровичу. Более скромный Кавалеридзе говорит: «Сережа, поднимитесь, ведь вы протрете последние штаны, а одних будет маловато даже на двух гениев…»
Когда Кавалеридзе был болен, Параджанов приходил его проведывать и подарил ему маленький топорик — как символ борьбы со злом, с врагами. А потом и другие молодые люди приносили мастеру очередной топорик или брали у него параджановский, чтобы как-то очиститься от зла.

  http://www.day.kiev.ua/ru/article/media/antiimperskoe-kino-ivana-kavaleridze

нтиимперское кино Ивана Кавалеридзе

Вадим Лубчак

11 мая, 2012 - 12:04

Пока кинокритики говорят о необходимости переосмысления творчества режиссера, молодому поколению принадлежит его еще открыть

Впервые за годы независимости Украины в столичном кинотеатре «Киев» с 26 апреля по 2 мая прошли ретроспективные показы фильмов одного из основателей отечественного кинематографа — Ивана КАВАЛЕРИДЗЕ, посвященные 125-летию мастера. В программу вошло шесть лент: «Перекоп» (1930), «Колиивщина» (1931), «Прометей» (1936), «Наталка Полтавка» (1936), «Григорий Сковорода» (1959) и «Гулящая» (1961).
Возвращение на большой экран фильмов талантливого режиссера началось показом в зале «Синематика» отреставрированной в этом году ленты «Гулящая» — последнего фильма мастера, снятого по одноименному роману Панаса Мирного. В этой картине одну из первых главных ролей в своей жизни исполнила молодая актриса Людмила Гурченко.
Пользуясь случаем, «День» пообщался во время мероприятия с председателем Национального союза кинематографистов Украины, кинокритиком Сергеем ТРЫМБАЧЕМ — о сохранении национального кинематографического наследия и вкладе И. Кавалеридзе в киноискусство Украины.
— Иван КАВАЛЕРИДЗЕ — скульптор, режиссер, драматург, в чем ярче всего проявился его талант?
— Я бы не стал так делить. Он действительно выдающийся скульптор, но одновременно блестящий кинематографист. И. Кавалеридзе принадлежит к поколению людей, которые не просто «родили» украинское кино, а сделали из него настоящее искусство. Технологически кино в Украине существовало с конца ХІХ века, но поднять его на уровень искусства удалось только с середины ХХ в. Говоря об основателях отечественного кинематографа, И. Кавалеридзе, безусловно, ставим в один ряд с А. Довженко. Только вот фильмы Довженко увидела Европа, поэтому его имя было и остается известным для интеллектуалов всего мира. И. Кавалеридзе так не повезло, ведь его фильмы конца 1920-х — начала 1930-х гг., которые — настоящее явление в истории киноискусства, к сожалению, остаются неизвестными не только мировому сообществу, но и украинцам. И это досадно, ведь он был художником европейского мышления и масштаба.
Неизвестным Иван Кавалеридзе оставался в силу своей очень трагической судьбы. Практически все, что он сделал в кино, цензурировалось или просто уничтожалось. Фильм «Колиивщина» несколько раз переделывали, изменяли, а «Ливень» и «Прометей» — вообще запретили.
На мой взгляд, вина украинцев в том, что мы уже 20 лет не можем профессионально заняться сохранением национального кинематографического наследия. Пример — И. Кавалеридзе. Ныне мы мало смотрим, почти не анализируем его киноленты. Сегодня считается, что художественные фильмы И. Кавалеридзе — это нерейтинговое, неинтересное зрелище. Соответственно, эти картины даже не показывают на Первом Национальном, не говоря уже о коммерческих телеканалах.
Кавалеридзе должен быть абсолютно переосмыслен. Мы должны реставрировать все его фильмы. Начало этому уже положено. Пришло время кинокритикам, культурологам, философам еще раз просмотреть и переосмыслить произведения этого художника. В кинохудожественных кругах уже вызрела необходимость организации международного симпозиума, посвященного этому человеку. Необходимо вернуть наследие Кавалеридзе в контекст украинского искусства.
— Актуальны ли сегодня картины Ивана Кавалеридзе для украинцев?
— В буквальном смысле — нет. Как культурное явление — бесспорно. Если глубоко осмысливать его кинематографическое наследие, там можно найти универсальные вещи, которые сейчас переживают украинцы.
— В чем особенность творческого мышления режиссера? Некоторые кинокритики отмечают излишнее присутствие движения, которое усиливает динамику в кадре.
— В ранних картинах И. Кавалеридзе, наоборот, мало движения. Он в киноискусство пришел из скульптуры, соответственно, сначала был режиссером статики. Иногда излишне много давал статики. Это было хорошо видно, ведь в то время в кино преобладали короткие кадры. А затем, в более поздних фильмах, Кавалеридзе отдавал дань тогдашней моде — движению и так называемому клиповому монтажу.
В 1930-е годы чувствовался «поворот» к восстановлению ценностей империи. А в картинах Кавалеридзе была зримо ощутима антиимперская культурная ориентация. Поэтому его работы широко не показывали, а после известного выступления Н. Хрущева советская система на кинематографисте Кавалеридзе вообще поставила крест. Лично мне больше нравятся его первые картины «Перекоп», «Штурмовые ночи». Советую всем любителям киноискусства просмотреть в первую очередь именно эти фильмы.

Вадим ЛУБЧАК

Рубрика: 

Медиа

Газета: 

№78, (2012)

 

 http://www.interesniy.kiev.ua/znamenitye-kievlyane/aktery-i-kinodeyateli/ivan-kavaleridze-otkazalsya-lepit-gitlera/

 მან არ მოინდომა ჰიტლერის გამოძერწვა

    1987 წელს იუნესკოს გადაწყვეტილებით აღინიშნა 100 წლისთავი  ივანე კავალერიძის დაბადებიდან

  Иван Кавалеридзе отказался лепить Гитлера

Источник Информации: "газета по - украински"
Автор: Виктор ГРИНЕВИЧ

Иван Кавалеридзе — скульптор, драматург и киношник, ”второй после Довженко”, — умер 3 декабря 1978-го. В том году праздновали 60-летие советского кино. Киевскую киностудию им. Довженко, на которой тогда ничего яркого не снимали, наградили орденом Ленина. Кавалеридзе якобы сказал: ”Не хочу я смотреть то ваше кино”. И отошел.
Родом он был из-под Ромен на Сумщине. Отец — из грузин, поселенных здесь после кавказских войн. В действительности их фамилия якобы звучала Кхваридзе. Мать — полтавская крестьянка. Иван был старшим из их трех детей. Брат Владимир стал грунтоведом, Борис — финансистом.
Сталин и Хрущев его не любили. Первому не нравилось, что в фильме ”Ливень” чеченцы бьют царскую армию. Второй ругал Кавалеридзе за ”кубистические” скульптуры, хоть и не видел их. Однако в Украине он был популярен. Литературовед Григорий Костюк в мемуарах пишет, как в 1941 году, когда Красная армия отступила за Донец, в Славянске пошел слух, что в Киеве уже ”наше правительство, глава — Винниченко, а Кавалеридзе — министр культуры”. И якобы это очень утешило людей в Донбассе. Иван Кавалеридзе действительно был тогда в Киеве, но не министром. Война застала его с киногруппой в Карпатах на съемках фильма о Довбуше. Кавалеридзе немцы чуть не расстреляли как шпиона. Но нашли его имя в европейском кинословаре и отпустили.
Возвращаясь в Киев, киногруппа встретилась в Ривне с писателем Уласом Самчуком.  Тот помог Кавалеридзе добраться до уже оккупированной столицы. Здесь он возглавил отдел искусств городской управы. Гражданскую администрацию Киева тогда занимали ОУН-мельниковцы. Они думали, что немцы, как и в 1918 году, будут способствовать становлению украинского государства. Но оккупанты вскоре расстреляли бургомистра Багазия и активных националистов из группы Елены Телиги. После того даже киевская полиция перешла на русский язык. Кавалеридзе раскусил немцев сразу и ушел с управы до того.

Актриса Людмила Гурченко в главной роли в фильме ”Повія” (российская версия — ”Гулящая”), снятый Иваном Кавалеридзе по роману Панаса Мирного. 1961 год (фото: www.gurchenko.ru)

Быть свободным художником в период оккупации было нелегко: в художественных салонах немцы сами устанавливали низкие цены и покупали картины задешево. Он мог пойти на киностудию, которая действовала в оккупированном Киеве. Немцам там платили 22 тыс. руб., нашим — 2 тыс. Стакан соли — 150 руб.
Может, мастеру платили бы больше, но Кавалеридзе туда не пошел. Отказался и от приглашения на студию UFA в Берлине:
— Делать, что хочу, не дадут, а снимать парады с Гитлером не хочу, — объяснял коллегам.
Рассказывают, что как-то к нему пришел немецкий офицер, а в действительности якобы переодетый советский, и заказал вылепить бюст Гитлера. Иван Петрович отказался: мол, никогда не видел фюрера.
— И Ленина вы не видели, но лепили!
— Ленина видел — в студии моего учителя в Париже.
Возможно, этот диалог спас Кавалеридзе, когда Красная армия вернулась. Перед ее приходом он не захотел убегать на запад.
— Вас загонят в Сибирь! — убеждали его.
— Ничего, наконец увижусь там с тестем, — шутил мрачно.
Тестя, писателя Филиппа Капельгородского, НКВД арестовал весной 1938-го. Его сразу расстреляли, но семья об этом узнала аж в конце 1950-х. Тесть и зять были земляками и почти ровесниками — Кавалеридзе на пять лет младше.
Поэтому осенью 1943-го Кавалеридзе остался в Украине. В Киеве жил на Брест-Литовском проспекте, между Политехническим институтом и киностудией им. Довженко. Уезжая на запад, Самчук оглянулся на его дом и сказал:
— Царство ему небесное!
Однако Кавалеридзе выжил. Ба, уже в 1944 году он служил научным сотрудником Академии архитектуры УССР. В конце 1950-х даже вернулся на киностудию. Снимал фильмы, в частности ”Повію” за романом Панаса Мирного с Людмилой Гурченко в главной роли. Это была ее вторая большая роль — после ”Карнавальной ночи”.
Под старость он работал с десяти вечера до шести утра — ночью действительность не такая очевидная. В его двухкомнатной квартире на третьем этаже на Красноармейской, 12 бывало много талантливых людей — режиссеры Сергей Параджанов и Леонид Осика, художница Татьяна Яблонская. Он не все рассказывал им о своей жизни — настоящее. Но был таки настоящим, по его собственной формуле: в искусстве половина успеха зависит от того, насколько ты человек.
”Наталка Полтавка” победила голливудские боевики

Реклама первого украинского звукового фильма ”Наталка Полтавка” на Крещатике в Киеве, ноябрь-декабрь 1936 года (фото из архива семьи Липкивских)

Первым украинским звуковым фильмом была ”Наталка Полтавка”. Иван Кавалеридзе снял ее в 1936-ом. Лента — комедия, но Наталка в ней ни разу не улыбается. Несмотря на счастливый финал фильма, есть в нем скрытая драма той эпохи. Наталку играла актриса Екатерина Осмяловская. Во время съемок она была беременная. Премьера фильма состоялась в Киеве в ноябре 1936-го. В том же месяце Осмяловская родила сына. Это был внук митрополита УАПЦ Василия Липкивского, вскоре расстрелянного большевиками.
В декабре 1936 года премьера фильма состоялась и в США. В то же время ”Наталку Полтавку” там снял эмигрант Василий Авраменко, танцор и хореограф. Он имел в США собственную кинокампанию — ”Первая говорящая украинская фильма”. Обе картины показывали почти одновременно. И фильм Кавалеридзе, сделанный под советской цензурой,, без английских титров победил. Он шел три недели подряд в нью-йоркском кинотеатре ”Рузвельт”, где даже голливудские боевики не держались так долго.
1887, 26 апреля — родился на хуторе Ладанский Роменского уезда Полтавской губернии (в настоящее время — Сумщина)
1896 — пошел в начальную земскую школу. Дядя Сергей Мазараки — муж маминой сестры, художник — забрал его в Киев. Там учился в частной гимназии, художественном училище, впоследствии — в Петербургской Академии искусств, студии Аронсона в Париже
1911 — создает памятник княгине Ольге на Михайловской площади в Киеве. В 1919 году большевики его разрушили, возобновлен в 1996-ом
1917 — после службы в царской армии возвращается в Украину. Его памятники — Шевченко в Ромнах и Полтаве, Сковороде в Лохвице, Артему в Бахмуте-Артемовске — стоят и до сих пор
1928 — начало кинокарьеры на Одесской кинофабрике. Снял фильмы ”Ливень” (1929), ”Колиивщина” (1933) и др.
1932 — женится на Надежде Капельгородской (1904–1984), она стала его четвертой женой. Три первые были из Ромен
1978, 3 декабря — умер в Киеве, похоронен на Байковом кладбище Сын Игорь от первой жены погиб на фронте, 96-летняя дочка Евгения живет в Ромнах. Со второй женой имел дочку Нину. Погибла во время оккупации в Харькове — принимала участие в подполье

• Кавалеридзе Иван Петрович
• , Скульпторы

Кавалер» искусств Иван Кавалеридзе

Петр  Маслюженко, Одна Родина

14.12.2012

И. Кавалеридзе. Памятник Кобзарю в городе Ромны. Обновлен в бронзе в 1982 году

Украинским Микеланджело его называли не только за выразительные скульптуры, но и за универсальность таланта. Он был режиссером театра и кино, драматургом, сценаристом, в 1969 году ему было присвоено звание Народного артиста Украинской ССР. В 78 лет он открыл в себе прозаика и создал в 1960-х драматические произведения «Вотанов меч», «Перекоп», «Григорий и Параскева», «Первая борозда».
В год 125-летия со дня рождения Ивана Кавалеридзе в Киеве решено одну из новых улиц микрорайона Липинка, на Подоле, назвать его именем.
Прежде всего, конечно, он остался для потомков скульптором, явившим зримые воплощения своих деяний на улицах и площадях Украины. Его работы стоят в разных городах страны, хотя за долгие годы многие по разным причинам были разрушены, некоторые из них - через десятилетия, после кончины мастера, восстановлены.

Иван Петрович Кавалеридзе

В Киеве, по знаменитому киевскому Андреевскому спуску, в доме 21, неподалеку от дома-музея М. А. Булгакова, теперь существует мемориальный музей-мастерская И.П. Кавалеридзе.

Музей-мастерская И. П. Кавалеридзе в Киеве

На этом кадре справа от музея-мастерской мы видим в белом камне эскиз конца 1950-х годов работы Кавалеридзе к известному памятнику Ярославу Мудрому, установленному в 1997 году близ киевских знаменитых Золотых Ворот. Памятник стал своеобразной посмертной данью мастеру Ивану Кавалеридзе.

И. Кавалеридзе. Памятник князю Ярославу Мудрому в Киеве

* * *

Он родился 1 /13 апреля 1887 года на хуторе Ладанском села Новопетровцы Сумской губернии Российской Империи. Его отцом был грузинский крестьянин Петр Васильевич Кавалеридзе, а матерью - украинская селянка Килина Лукинична Кухаренко, как утверждают, потомственная казачка. Биографы обращают внимание: некоторые работы скульптора подписаны фамилией Кхваридзе. Управитель генеральского имения на хуторе Ладанском Василий Кхваридзе-Кавалеридзе происходил из грузинских крестьян в четвертом поколении.
Иван был старшим из трех сыновей Петра Кавалеридзе. Рассказывают, что Николай, младший, самый тихий, осел во Львове и работал в финансовой сфере. Средний, Владимир, стал почвоведом, возглавлял исследовательское учреждение в Житомире, в 1941-м остался служить оккупационным властям, затем эмигрировал в Латинскую Америку. Там принимал в своем доме во время гастролей хор имени Веревки, писал брату письма в Киев, но тот рвал их.
Учился Иван в Киеве в начальной земской школе, шесть лет в частной гимназии Валькера, затем в Киевском художественном училище, с 1909 по 1910 годы в Санкт-Петербургской академии художеств, затем - в мастерской Аронсона в Париже. В 1911-1915 годах работал скульптором и художником-оформителем русской кинофирмы «П. Тиман и Ф. Рейнгардт (торговый дом)».
Примечательный факт - Кавалеридзе, призванный в армию Российской империи (1915-1917 годы), некоторое время был комендантом Царского Cела, став выдвиженцем «солдатских комитетов», и фактически отвечал перед Временным правительством за охрану царской семьи. Перед самим Октябрьским переворотом оказался в Киеве, есть мнение, что он был нелегальным эмиссаром от правительства Керенского в Центральную Раду. Именно в то время началось множественное возведение памятников Тарасу Шевченко по всему Левобережью.

* * *

Бетонный памятник Кобзарю в Ромнах Сумской области Иван Кавалеридзе сделал в 1918 году. Считают, что это самый «человечный» памятник Шевченко. Он установлен на том месте, где в 1845 году стояла палатка Шевченко.
Памятник Шевченко работы Кавалеридзе в Полтаве был поставлен в 1926 году. Выполнен он из бетона в популярном тогда стиле кубизма.

И. Кавалеридзе. Памятник Т. Шевченко в Полтаве

В 1926 году Ивану Кавалеридзе было доверено возвести из бетона и первый памятник Т. Шевченко в Сумах, в сквере на улице Соборной. Скульптор создавал его, как и другие памятники того периода, при помощи беспризорных детей: мастеру предложили организовать для них художественно-промышленную мастерскую, что и было сделано. Помимо совместной работы над памятниками, ребята изготавливали чернильницы, пепельницы, пресс-папье, другие предметы, необходимые в быту. Многие из этих детей впоследствии стали художниками, архитекторами, скульпторами. Кстати, беспризорники помогали своему шефу строить памятник Шевченко и в Полтаве. В отличие от полтавского, сумской памятник работы Кавалеридзе не уцелел в хрущевский период.

И. Кавалеридзе. Несохранившийся памятник Т. Шевченко в городе Сумы

«Памятник Артему, сооруженный по моему проекту, был причислен к вредным сооружениям. Такая характеристика подействовала на перестраховщиков. В Сумах, например, был срочно снесен мой Шевченко», - писал Кавалеридзе. Это произошло в 1953 году, едва в партии сменился генсек.
По словам сумских художников, лет десять назад при замене коммуникаций в сквере Шевченко в земле были обнаружены обломки памятника работы Кавалеридзе. Сегодня они хранятся в Сумском художественном музее.

* * *

В 1934-1941 годах Кавалеридзе - режиссер студии «Украинфильм» в Киеве. Он сразу приобрел репутацию «диссидента»: ряд его фильмов («Колиивщина»,1933 год; «Прометей», 1935 год) был запрещен к показу, некоторые из памятников в те же примерно годы уничтожены, а несколько учеников и сотрудников репрессированы.
Вообще свой режиссерский путь Кавалеридзе начинал в конце 1920-х с фильма «Ливень». Рассказывают, что в той своеобразной истории Украины актерам, игравшим панов, концептуально наносили белый грим, и они казались бескровными марионетками. А вот крестьян красили «под бронзу». Такое искусство осталось непонятым.

Кинематографический уголок в киевском музее-мастерской И. Кавалеридзе

Потом была «Колиивщина», снятая под впечатлением от спектакля «Гайдамаки» Л. Курбаса. Фильм «Прометей» вызвал негативную реакцию И. Сталина. Особенно сцена разгрома горцами русских императорских войск­ - он усмотрел в ней кавказский сепаратизм. 18 февраля 1936 года в «Правде» вышла статья «Грубая схема вместо исторической правды» и режиссеру запретили работать с молодежью (он руководил серией альманахов «Украинские песни на экране») и посоветовали снимать кино-оперы.
Если его «Запорожец за Дунаем» (1938 год) особым успехом не пользовался, то выпущенная двумя годами ранее «Наталка Полтавка» (кстати, первая украинская киноопера) была весьма востребована даже в США. Фильм Кавалеридзе три недели подряд шел в нью-йоркском кинотеатре «Рузвельт», где и местные-то творения в ту пору не держались столь долго.
В 1941 году Кавалеридзе оказался в оккупированном немцами Киеве, куда с началом войны пришел пешком - со съемок в Западной Украине своего фильма «Пісня про Довбуша». А. Кривцун в интернет-издании donbass.ua так описывает непростую ситуацию, в которой оказался художник: «Ему, человеку достаточно известному даже в Европе, предложили возглавить Комитет по делам искусств при местной управе. <...> ...вызволили из Сырецкого концлагеря кинооператора В. Войтенко, который позже снимет знаменитый фильм нашего земляка Л. Быкова «В бой идут одни «старики», но так как всем заправляли националисты, цели были соответствующие - создать независимую республику, пусть даже под крылом гитлеровцев. И мастер покинул управу, которую вскоре истребили фашисты».
Работа в той управе художнику потом ставилась в упрек не раз. А ведь его сын Игорь и пасынок Борис погибли на фронте, дочь Нина от первого брака была казнена в Харькове за связь с партизанами.
А. Барбарук в «Газете по-українськи» (№ 348 за 13 апреля 2007 года) так писал о жизни мастера в период «оттепели»: «Хрущев, уже в 1963-м, назвал революционные монументы Ивана Петровича "проявлениями кубизма". Александр Довженко заочно обещал лично пристрелить "изменника Кавалеридзе", когда будет освобожден Киев. Но когда увидел бедность, в которой жил непроизвольный соперник по творчеству, дал задний ход. Зато жена Довженко Юлия Солнцева поссорила Кавалеридзе с Александром Корнийчуком. И режиссер не снял по его сценарию фильм о Богдане Хмельницком. Относительно спокойно Ивану Петровичу позволяли экранизировать только классические украинские оперы. Здесь ему не было равных. И актерский талант Степана Шкурата открыл Кавалеридзе, а не Довженко в фильме "Земля". Шкурат еще с начала 1920-х годов работал под его руководительством в Роменском театре. А уже в 1937-м пел "под фанеру" в "Запорожце за Дунаем", хотя имел оперный голос».

В музее-мастерской И. П. Кавалеридзе. На фоне фотопортретов скульптора - его работы: справа в кадре «Шаляпин в роли Олоферна», 1956 год, тонированный гипс. Слева - «Старик», 1954 год, стекло

В 1944-1948 годах Кавалеридзе - старший научный сотрудник отдела монументальной архитектуры Академии архитектуры УССР. В 1957-1962 годах - режиссер Киевской киностудии имени Довженко. В 1958 году вышла его лента «Григорий Сковорода», а три года спустя - «Гулящая», по мотивам романа П. Мирного, где главную роль - Христи - сыграла совсем юная Людмила Гурченко. 74-летний Кавалеридзе, несмотря на неудачность экранизации, в сущности, открыл глубинный драматический талант этой актрисы (она была тогда уже известна по «Карнавальной ночи»).

* * *

Скульптурные работы Кавалеридзе есть и в Харькове. В 1925 году на консолях второго этажа здания треста «Донуголь» (улица Пушкинская, 5) были установлены два каменных шахтера работы мастера.

Скульптура шахтера на здании бывшего треста «Донуголь» в Харькове

Есть в Харькове и памятник Г. Сковороде, работы И. Кавалеридзе, открытый 3 сентября 1992 года на Террасной горке близ Покровского монастыря, то есть того места, где философ преподавал в коллегиуме, переведенном сюда из Белгорода.

Памятник Г. Сковороде в Харькове. На фоне храма в честь Иконы Богородицы Озерянской Покровского монастыря

В Киеве на территории Софийского собора имеется памятный знак работы Кавалеридзе в честь открытия первой на Руси библиотеки Ярославом Мудрым, а в Белой Церкви Киевской области - памятник Петру Запорожцу.
Темпераментный в отца, он вполне оправдывал прозвище «бешеный Иван», даже в 90-летнем возрасте выдавая экстремальные формулы: «Я не визнаю родичання "за калом", я визнаю родичання тільки "за духом"». Хорошо бы эту реплику взять во внимание сегодня новоявленным украинским «арийцам», тем, кто упирается носом в «Трипилля», позабыв о том, что тут, в Киеве, русская духовная колыбель.
Памятник святой равноапостольной княгине Ольге работы Кавалеридзе - одной из первых христианок на Руси, бабушке святого равноапостольного князя Владимира Крестителя стоит в Киеве возле Михайло-Златоверхого собора, в ряд с фигурами апостола Андрея Первозванного и учителей словенских Кирилла и Мефодия.
Конкурс на лучший проект памятника княгине Ольге в Киеве Кавалеридзе вместе со скульптором Сниткиным и архитектором Рыковым выиграл еще в далеком 1910 году. Правда, по настоянию митрополита Флавиана в оригинал были внесены изменения: княгиню лишили меча, наделили наперсным крестом, а согнутая в локте рука легла на грудь.
Памятник, поставленный на Михайловской площади, имевший на постаменте надпись «Сия первая вниде в Царство Небесное от Руси, сию бо хвалят рустие сынове яко начальницу. Дар Государя Императора городу Киеву. Лето от Р. Х. 1911», стал жертвой новой власти.
В 1919-м княгиню сбросили с пьедестала, раскололи и закопали. Боковые фигуры первоначально закрыли досками, а спустя четыре года и вовсе убрали.
Лишь много лет спустя композиция вернулась на свое место. Фрагменты фигуры Ольги - кроме головы - удалось откопать. По эскизам и фото была воссоздана вся скульптурная группа, но уже не из бетона, а из белого мрамора. Вот такой эскиз статуи расположен в лестничном проеме музея-мастерской И.П. Кавалеридзе.

Гипсовая княгиня Ольга в музее-мастерской И. П. Кавалеридзе

Восстановлен памятник был в 1996 году скульпторами В. Сивко и Н. Билык - по разрушенной в 1919 году скульптуре И. П. Кавалеридзе и Ф. П. Балавенского 1911 года.

Памятник святой княгине Ольге в Киеве

А. Кривцун пишет: «За год до того, как новая власть поиздевалась над его княгиней, Иван Петрович поставил в Ромнах (Сумщина) памятник Тарасу Шевченко - один из первых в Украине. И не восстановлен, в отличие от киевской Ольги или монумента философу Григорию Сковороде в Лохвицах (Полтавская обл.), открытому в 1922-м. За него, по словам Кавалеридзе, он получил... два пуда пшеницы. Цементный Сковорода погиб в годы Великой Отечественной войны. 29 ноября 1972 г., к 250-летию со дня рождения философа, монумент возродили в бронзе. Еще один памятник философу, о котором он даже фильм снял, мастер установил на Контрактовой площади столицы, у стен Киево-Могилянской академии, где тот учился. И было Кавалеридзе тогда девяносто».

И. Кавалеридзе за год до смерти возле своего памятника Г. Сковороде в Киеве

* * *

Особо скажем и о еще одном известном творении скульптора.
11 сентября 1927 года как символ торжества революции на 125-метровой скале на правом берегу Северского Донца над упраздненным Свято-Успенским Святогорским монастырем (ныне лавра - автор) был открыт огромный высотой 28 метров и весом около 800 тонн бетонный памятник главе памятной Донецко-Криворожской республики Артему (Федору Сергееву) - коммунистическому деятелю, который устанавливал в крае советскую власть.

Самое крупное сохранившееся произведение Кавалеридзе - скульптура «товарища Артема»

Кавалеридзе делал эту работу по личному заказу председателя Всеукраинского центрального исполнительного комитета Г. Петровского. И потратил на нее почти весь свой причитавшийся гонорар (из 5 тысяч гонорарных рублей ему досталось лишь 92, еще 4 тысячи пошло на материалы). Энтузиазм масс тоже сыграл свою роль: древесиной и подсобными работами местные жители помогали скульптору бесплатно.
«Артем» возвышается над лаврой и по сей день. Памятник революционеру был отреставрирован к 100-й годовщине со дня рождения Сергеева в 1983 году, и с некоторых точек символически выглядит как попирающий ногою купола лаврских церквей, находящихся у подножия Святых гор.

«Товарищ Артем» над Святогорской лаврой

По-разному относились к одному из символов Донбасса современники Кавалеридзе. Можно сколь угодно рассуждать о художественных  достоинствах его «Артема», однако хорошо бы ему найти иное место. Несомненно, следует учесть и исторический контекст: эта монументальная скульптура, отлитая в стиле кубизма, уцелела в годы Великой Отечественной войны. «Артем»  -  едва ли не единственное произведение советского конструктивизма, отразившего авангардные направления в искусстве начала ХХ века. В период Великой Отечественной войны у памятника Артему были захоронены воины, погибшие при освобождении Святогорья от немецко-фашистских захватчиков.
Иван Петрович Кавалеридзе ушел из жизни на 91-м году жизни, 3 декабря 1978 года, и похоронен в Киеве на Байковом кладбище. Из четырех детей пережили отца только старшая Евгения и младшая Елена.
В 1987 году решением ЮНЕСКО отмечалось 100-летие со дня рождения И. Кавалеридзе.
http://odnarodyna.com.ua/node/11162