ამირანი
ზოგჯერ კვნესა საშინელი
ღამის ბნელში ჰაერსა ჰხევს,
და შიშისა ჟრუანტელი
გადაუვლის მთასა და ხევს.
ვერ გაიგებს ამა კივილს,
გამოწვეულ გულის ტკივილს,
ოსმალეთი და ირანი.
ის ხმა არის დიდი გმირის:
იცოდე,რომ მთებში ჰტირის
მიჯაჭვული ამირანი.
გიორგი გვაზავა, ჩემი ლექსები, პარიზი,1939,გვ7.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
მზე დედაა ჩემი, მთვარე მამა ჩემი, წვრილ-წვრილი ვარსკვლავები კი და და ძმაა ჩემი...
ესაა კავკასიის ხალხთა ნაწილის, უძველესი კავკასიელების, პალეოკავკასიელების
//ქართველები, ჩერქეზ-ადიღები, ვაინახები, დაღესტნელი ხალხები// მითოლოგია.
იბერიულ-კავკასიური მითოლოგიური სისტემები გაჩნდა უხსოვარ
წარსულში და განვითარების პროცესში მათ განიცადეს სხვადასხვა გარეშე
გავლენა, განსაკუთრებით ძლიერი გავლენა მათზე მოახდინა ქრისტიანობამ და
ისლამმა.
იბერიულ-კავკასიური მითების ცალკეული ციკლები თითქმის არ გადარჩა ვინაიდან დიდმა ეპოსებმა //ქართულმა ეპოსმა ამირანზე, კავკაიურმა ნართების ეპოსმა// შეიწოვეს თითქმის ყველა მითოლოგიური სიუჟეტი და წარმოდგენა.
მრავალ წარმოდგენას და სიუჟეტს აღადგენენ ენის მონაცემებით და სიმღერებში, ცეკვებში, ზეპირ გადმოცემებში გაფანტული გადმონაშთი მოტივებით რომლებმაც დაკარგეს თავდაპირველი კონტექსტი და ზოგჯერ შეერივნენ გვიანდელ რელიგიურ სისტემებს. ეს მოტივები იქცა ქრისტიანული და მაჰმადიანური კულტების ელემენტებად.
იბერიელ-კავკასიელი ხალხების მითოლოგიის უძველეს ფენებს იკვლევენ არქოლოგიის მონაცემებით. ენეოლითის და ადრეული ბრინჯაოს ხანიდან დარჩა ფრაგმენტები ნივთებისა რომლებზეც გამოსახულია ასტრალური ნიშნები, ჯვრები, კვადრატები, ადამიანების და ცხოველების ფიგურები. დაკრძალვათა სხვადასხვა ტიპის არსებობა გვეუბნება რომ უკვე იმ დროს არსებობდა რთული წარმოდგენები საიქიოს შესახებ.
კავკასიელი ხალხის კოსმოგონიური წარმოდგენების თანახმად ხმელეთი მრგვალია და მის ირგვლივაა ზღვა ან მთები. ქვეყნის კიდეზე დგას სიცოცხლის ხე რომელიც ვერტიკალურად აერთიანებს ცას //ზესკნელს// მიწას //სკნელს// და მიწისქვეშა სამყაროს
//ქვესკნელს//.
ვაინახების //ჩეჩნების და ინგუშების// წარმოდგენის თანახმას ქვესკნელი ვერტიკალურად შედგება 7 სხვა სამყაროსგან რომლებიც ერთმანეთთან დაკავშირებულია ყოველ სამყაროს ნაპირზე არსებული სოროებით ან საიდუმლო გამოქვაბულებებით. მოგვიანებით მათ გაუჩნდათ წარმოდგენა ერთიან მიწისქვეშა სამყაროზე //იხ.ელ//.
კოსმოგონიური წარმოდგენების შემდგომი განვითარება კარგად ჩანს ენის მონაცემებით რომელთა თანახმადაც სამყარო შედგება სამი ერთმანეთისგან გამოყოფილი სამყაროსგან //ქართულად სკნელისგან// რომლებიც მდებარეობენ გადამკვეთ კოორდინატებზე. ვერტიკალურად მდებარეობენ ზედა სამყარო //ზესკნელი//, მიწიერი სამყარო //სკნელი// და მიწისქვეშა სამყარო //ქვესკნელი//. ჰორიზონტალურად სამყაროს წი არის წინა სამყარო //წინასკნელი//, უკან კი-უკანა //სიტყვა-სიტყვით უკანასკნელი// სკნელი.
ზესკნელში არიან ღვთაებები, ფრინველები და ფანტასტიური არსებები, სკნელში-ადამიანები, ცხოველები და მცენარეები, ქვესკნელი არის მიცვალებულთა და ქტონიურ არსებათა-დევების, დრაკონების და ღრმა წყლების სამყარო.
სამ ვერტიკალურ სამყაროს ქართულ მითოლოგიაში შეესატყვისება თეთრი, წითელი და შავი ფერები. წინა სამყარო ნათელი და სიკეთის მომცემია და შეესაბამება ცნებას "აქ". უკანა ბნელი და იდუმალი სამყარო სავსეა საფრთხეებით და მოულოდნელობებით. ის შეესაბამება ცნებს "იქ".
უკანა სამყაროს ავბედითი ხასიათის გამო მრავალ რიტუალში აკრალული იყო უკან მიხედვა. ვერტიკალურად და ჰორიზონტალურად მდებარე სამყაროების მთელი ამ სისტემის ირგვლივ არის ბნელი გარე სამყარო //ქართულად გარესკნელი//, რომლის იქით არაფერია და რომელიც გაიაზრება როგორც გაქვავებული სიბნელე და უცვლელი მარადისობა.
ვერტიკალურად მდებარე სამყაროები ერთმანეთისგან გამოყოფილია ჰაერის ფენით და ხმელეთით, ჰორიზონტალურად მდებარე სამყაროები კი - 7 //9// ქედით ან ზღვით. ერთი სამუაროდან მეორეში გადასვლა შეუძლიათ მარტო ღვთაებებს ან გმირებს, ადამიანს კი ეს ძალუს მხოლოდ ღვთაების ნებართვით და სახის შეცვლის საშუალებით, ე.ი.სიკვდილის შემდეგ //ქართულად გარდაცვალება, სიტყვა-სიტყვით სახის შეცვლა -ნიშნავს სიკვდილს//. ღმერთის ნებართვის შემთხვევაში სული დროებით სტოვებს თავის სხეულს.მოგზაურობა ღვთაებებთან ერთად, გადადის ერთი სამყაროდან მეორეში და დაბრუნების შემდეგ ისევ ბრუნდება თავის სხეულში //ქართ. გახუა მეგრელაური, ინგუშური ბოტკინ შირტკა//.
მოგვიანებით და ალბათ ქრისტიანობის და მაჰმადიანობის გავლენით ჩნდება სამოთხის და ჯოჯოხეთის ცნებები, ჩნდება სულის მიცვალებულთა სამყაროში გადასვლის და ცოდვილთა დასჯის სიუჟეტები.
ყველა სამყაროს ერთმანეთთან აკავშირებს მიწის ნაპირზე მდგომი მსოფლიო ხე //მისი ვარიანტები - ბოძი რომელსაც ეყრდნობა ცა. კოშკი, ციდან ჩამოშვებული ჯაჭვი, უზარმაზარი გატოტვილი რქების მქონე ირემი. ამ რქებით შეიძლება ზედა სამყაროში ასვლა//. მასზე მიბმულია ცხოველი. აფხაზების წარმოდგენით როდესაც ცხოველი იღვიძებს და მიისწრაფის თავისუფლებისკენ ხდება მიწისძვრები.
სამყაროებს შორის კავშირის საშუალებებია აგრეთვე სასწაულთმოქმედი ცხოველები, ფრინველები.ფანტასტიური არსებები //გმირების ცხენები, არწივები, თეთრი და შავი ჭედილები, დევები, ქაჯები და ა.შ.//.
ამ წარმოდგენებიდან გამომდინარე სწამდათ რომ ხეებს და წმინდა ჭალებს ჰქონდათ ზებუნებრივი ძალა. მრავალი ტომი //ადიღები, დაღესტნელები// თაყვანს სცემდნენ ხეებს და მათ მიართმევდნენ ძღვენს. ქართულ მითებში ურჩ ქვეშევრდომებს ღვთაებები ხშირად კერაში წარუდგებიან ხის სახით.
ჩეჩნების და ინგუშების კოსმოგონიური მითები დედამიწაზე სიცოცხლის გაჩენას უკავშირებენ ერთხელ დედამიწაზე დაშვებულ უზარმაზარ თეთრ ფრინველს. დედამიწა მაშინ იყო უწყლო ბრტყელი ხმელეთი მცენარეებისა და ცოცხალი არსებების გარეშე.
ფრინველის გაფრენის შემდეგ მისი ექსკრემენტებისგან გაჩნდა წყალი და თესლი, დაღვრილი წყლისგან გაჩნდა ზღვები, ტბები, მდინარეები. ქრით გაფანტული თესლისგან გაჩნდა მცენარეები.
სხვა ვაინახური მითების თანახმად მთები,ცხოველები,ადამიანები შექმნა დემიურგმა დიალამ.
//სახელგანთქმული ქართველი მკვლევარი ვახტანგ კოტეტიშვილი წერს ქართველებში გავრცელებულ ხეთა თაყვანის ცემის შესახებაც :"...მუხის თაყვანისცემა ბევრგან იყო გავრცელებული, პალესტინაში დღესაც არის "სამღვთო მუხნარი", რომელსაც ეთაყვანებიან; აბელის საფლავიც //ლიბანის მთებში// სამღვთო მუხებით არის შემორტყმული. სილეზიაში, ტიურინგიაში, საბერძნეთში და სხვ.... დღესაც ბევრგან არის შემონახული სამღვთო და შეუვალი მუხნარი.
საქართველოში ხომ ასეთი ადგილები მრავალია რკონი, ჭყონდიდი,
მუხრანი. დიდი მუხა //ფრონის ხელობაში//, ქურმუხი, საინგილო, ოფურჩხეთი
//ქუთაისის მახლობლად//, კორკმულა //იკორთის მახლობლად//, ლაშარის გორი და სხვ...
ქართულ ხალხურ წესებს დღემდე შეუნახავთ ხეთა მსახურების ნაშთები, რასაც ვხედავთ საქართველოს ყველა კუთხეში. დღემდე მოსულ შელოცვებში გვხვდება:მუხა როგორც სამღთო მკურნალობის ძალის მომცემი: "მსგავსო ასპიტისაო, ნაშობნო იქედნეთაო, რომელი მოხვედ ხე//ლ//თა ღრმათაგან, მუხათა ძირთაგან ძირნი შენნი წამლად დაწუნე და განვაქარნე ქარსა მას ნიავ ქარისა" //იხ."ლოცვანი მრავალთა სენითანი და მჯდომისანი", საქ.მუზ.ხელნაწერთა განყ. S-19//.
მუხა ბევრჯერ იხსენიება ჩვენს ზღაპრებშიც და საგულისხმო არის რომ ყოველთვის წყალთან,ნაყოფიერებასთან და ძალასთან არის დაკავშირებული.
ზღაპარში "და-ძმა" ბერიკაცი მუხასთან მიდის შვილის სათხოვნელად. მუხა ეტყვის-წადი გეყოლებაო. მეორედ წყალსა სთხოვს. წყალიც მისცა. მესამედ კი გაჯავრდა მუხა და ბებერს ეყოლა არწივის ქალი, რომელმაც ყველაფერი გადაჭამა //არწივის სახით კრეტელებმა ძევესი გამოსახეს. ძევესთანვე არის დაკავშირებული მუხა//.
ისევ ხეთა მსახურების ნაშთი არის დღემდე შენახული ე.წ. ხატის ტყეები თუ ხე, განსაკუთრებით მუხა, ცაცხვი, უთხოვარი და აკაკი.
უკანასკნელ ხანებამდე ეს ხეები თუ ტყე შეუვალი იყო. წკირის მოტეხვაც არ შეიძლებოდა, თორემ ხატი განრისხდებოდა, "დაჰკრუნჩხავდა". დღესაც ბევრგან შეჰხვდებით მოშიშვლებულ მთის წვეროებზე შერჩენილ ქოჩორს. ეს სამღვთო ხეებია, რომლებიც გაკაფვას გადაურჩნენ თავიანთი შეუვალობის გამო.
საინტერესო თქმულება არის ჩაწერილი კახეთში ვ. თამროშვილის მიერ "წმიდა მუხა"
//იხ. დროება,სურათ. დამატ.1909 წ.1//. - " მუხა წმიდაა. იმისი შეშა ხატისაა, ნუ გავარისხებთ პირმცინარსო". იქიდან არც შეშის გამოტანა შეიძლებოდა და არც რკოსი.
ერთმა გაჭირვებულმა გლეხმა გადაწყვიტა შეშის გამოტანა, მაგრამ "დასწვდა ერთ დიდ ტოტს... ხმელი მუხის ტოტი წმინდა გიორგის განრისხებულ ხატად იქცა, პირიდან ცეცხლსა ჰყრიდა პირმომცინარი"-ო... "ამბობენ,ყოველ ახალწლის განთიადზე, წმინდა მუხის გარშემო ვიღაც მოხუცი თავშალმოხდილი უვლის და გულში ცემით მუხასა სთხოვს სასჯელის პატიებას..."წმინდა გიორგი პირმცინარი, შენ აპატიე უნებლიეთი ცოდვა ჩემ ზურიასაო"...
შეუვალი იყო არა მხოლოდ სამღთო ხე, არამედ იმას შეკედლებულიც. გაჭირვების დროს ხეს მოჰმართავდნენ საფარველად. ხალხურ ლექსში ავთანდილმა "მუხასა ბეჭი მიანდო, შტო ფარადა"...აფხაზეთში ვინც თავს წმინდა ტყეს შეაფარებდა, თუნდ ავაზაკი, ხელუხლები იყო.. ეს წესი იცოდნენ კავკასიის მთის სხვა მოდგმებმაც, მაგ. ყაბარდომ, ჩაჩანმა, ლეკმა, ოსმა და სხვ...
"მუხის ანგელოზი" საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში კიდევ იხსენება. განსაკუთრებით თუშ-ფშავ-ხევურეთში, კახეთში, ქართლის ყრუ ადგილებში და ჯავახეთში.
გარეკახეთში, პატარძეულში კოტომანზე ორი დიდი მუხა დგას. იმათი ხელის ხლება არ შეიძლება, თავისი ანგელოზი ჰყავსო... მცხეთაში, არმაზის ტყეში, დღემდე შენახულია უარმაზარი მუხა, რომლის ქვეშაც გადმოცემით აბრაამს გამოეცხადა ქრისტე-ღმერთი... ალბათ ის მამრეს მუხა არის ნაგულისხმევი "დაბადებაში" რომ არის მოხსენიებული. შესაძლებელია ამ თქმულებასთან იყოს დაკავშირებული არმაზის მოსაზღვრე მუხათგვერდი. მეორე გადმოცემით მუხა მდგარა სვეტიცხოვლის ადგილზე....
ხსენებული ფაქტების მიხედვით ცხადია, რომ მუხას განსაზღვრული მნიშვნელობა ჰქონია ,როგორც საზოგადოდ, ისე კერძოდ საქართველოში, და ეს მნიშვნელობა რელიგიური ხასიათისა ყოფილა.
ფრიქსომ ოქროს ვერძი რომ მიალურსმა მუხაზე, არესის სამღვთო ჭალაში, სადაც მას სდარაჯობდა საშინელი გველეშაპი, ეს გარკვეული საკრალური აქტი იყო. იგივე მნიშვნელობა აქვს ჩვენში დღემდე შერჩენილ ტექსტს სამღვთო მუხებზე
//ცაცხვზე, იფანზე, აკაკიზე//, ჯიხვისა თუ ირმის რქების მიკიდვა, ღაზლის ძაფის შემოვლება, ფერადი ნაჭრების ჩამოკიდება და სხვ...
რკონში //ქართლი// არის ე.წ. ცაცხვის წმ. გიორგი. სალოცავი აქ თვით ცაცხვია, რომელსაც საგანგებო თაყვანსა სცემენ. იშვიათად, მაგრამ ეს წესი დღესაც სრულდება მოხუცების მიერ გუნდად შემოევლებიან ხეს, გალობას დასძახიან და გარკვეული რიტმული მოძრაობით უვლიან ხეს და ევედრებიან... ეს წესი უნახავს ამ სტრიქონების დამწერს//.
საინგილოში არსებობს ქურ-მუხის წმინდა გიორგის ხატი. ძველად აქ ტაძარი ყოფილა ღვთისმშობლისა, მაგრამ ხატი კი წმინდა გიორგის სახელით არის დარჩენილი //იგივე რაც რკონში, გერის-თავში და სხვ...//. ამიტომაც, 1894 წელს განახლებულ ამ პატარა ეკლესიას წმ. გიორგის სახელი მისცეს. მაგრამ ეს პატარა ეკლესია დიდი საყდრის სახელით დარჩა. იქვე არის მიმოფანტული სამღვთო ხეების ჯგუფები,რომლებსაც ინგილოები "საყდრებს" უწოდებენ და "მომაკვდინებელ ცოდვად მიაჩნიათ,რომ ვინმემ იქ ხე-ტყე მოჭრას და იმით ისარგებლოს " // "ივერია", 1990 წ.266//. //.კოტეტიშვილი,ხალხური პოეზია,თბ.1961, გვ.402-405//.
იბერიულ-კავკასიურ მითებში შემონახულია ღვთაებათა ძველი ქრისტიანობამდელი და მაჰმადიანობამდელი პანთეონები უზენაესი ღმერთით სათავეში. მაგრამ უმაღლეს ღვთაებათა ძალაუფლება სხვა ღვთაებებზე მითებში ხშირად არ ვლინდება. ეს //ისევე როგორც უზენაეს ღვთაებათა სახეებში უფრო არქაული მითოლოგიური ნიშნების შენარჩუნება// მოწმობს ამ წარმოდგენათა შედარებით გვიან გაჩენაზე.
ამასთან ქრისტიანობის და ისლამის ზეგავლენით მნიშვნელოვანი ტრანსფორმაცია განიცადა უზენაესი ღვთაების ცნებამ.
ქართული პანთეონის სათავეში დგას უზენაესი ღვთაება ღმერთი. ის ზოგ ფუნქციას უყოფს სხვა ღვთაებებს, მაგრამ არსებითად არის მსოფლიო წყობის ერთადერთი შემქმნელი და მცველი, ყველაფერი არსებულის მბრძანებელი. ის არის მე-7 ცაზე და მისი ნების გარეშე არაფერი ხდება არც მზისქვეშეთში და არც საიქიოში //ქრიტიანობის გავრცელების შემდეგ ღმერთი გაიგივდა ბიბლიურ მამა-ღმერთთან//.
სხვა ღვთაებებს -ღვთისშვილებს ანუ ღმერთის შვილებს- აქვთ ლოკალური მფარველი ღმერთების და ადამიანებსა და უზენაეს ღვთაებას შორის შუამავლის ფუნქციები.
ღვთისშვილების მეთაურად ითვლებოდა ხმელეთის მბრანებელი და საკუთარი კარავის ანუ კარის მქონე კვირია. ზოგი მითის თანახმად ის ითვლებოდა შუამავლად ღმერთსა და სხვა ღვთისშვილებს შორის. განსაკუთრებულ შემთხვევებში ღვთისშვილები იკრიბებოდნენ ღმერთის კარიბჭესთან //დასავლეთი საქართველოს მთიელებშო კვირია არის ნაყოფიერების ფალიური ღვთაება//.
აბხაზური პანთეონის სათავეში დგას ანცვა, რომლის სახეშიც გაერთიანდა ჭექა-ქუხილის და ნადირობის, დედა-ქალღმერთის და სხვა ძველ ღვთაებათა ნიშნები.
ადიღთა მითოლოგიაში პანთეონის მეთაური, დემიურგი და პირველშემოქმედი იყო ტხა //სახელი ტხა მომდინარეობს ადიღური სიტყვიდან ტიგ-მზე. ეს გვაფიქრებინებს რომ პირველშემოქმედის როლს თავიდან ასრულებდა მზე. შემდეგ ტხას ფუნქციები გადავიდა ტხაშხოსთან. ტხაშხოს კულტმა შეითვისა ქრიატიანობის ზოგი ელემენტი და შემდეგ, ჩრდილო კავკასიაში მაჰმადიანობის გავრცელებასთან ერთად, ის შეერწყა ალაჰის კულტს.
ჩეჩნურ-ინგუშურ მითოლოგიაში უზენაესი ღვთაება, დემიურგი არის დიალა.
დაღესტანში არაა ერთნაირი ფუნქციების მქონე მითოლოგიური პერსონაჟების საერთო სახელი,თითქმის ყოველ ხალხს ჰყავს თავისი ღმერთები. ლაკებში პანთეონის სათავეშია ზალი, ავარლებში - ბეჩელი, წახურებში - ღინიში, რუტულებში - იინიში და სხვ.
იბერიელ-კავკასიელი ხალხების მითოლოგიურ წარმოდგენებს ახასიათებს მზის, მთვარის, სხვა მნათობების პერსონიფიკაცია.
ქართულ მითებში მთვარე კაცია, მზე - ქალი. ისინი ხან და-ძმაა.ხან ცოლ-ქმარი, ხან - დედა-შვილი.
დაღისტნის მთიელებისთვის მთვარე და მზე ქალ-ვაჟია, ზოგ მითში ესაა და-ძმა, ზოგ მითში-შეყვარებულები.
აფხაზურ ანთეონში თავდაპირველად შედიოდა მზის ამოსვლისა და ჩასვლის ქალღმერთი ხაიტი. ის დაკავშირებული იყო ცოცხალთა სამყაროსთან, მიცვალებულთა სამყაროსთან, ზღვასთან. ძველი რწმენების თანახმად ხაიტის ზღვის სამეფოში უზარმაზარი ხვრელით მთებიდან ჩაედინება ყველა მდინარე.
ხაიტის ქალურ შესატყვის კოდოშს თაყვანს სცემენ ზღვისპირა აბხაზეთში და ზოგ მეზობელ ადიღთა //მაგ. შაფსუღთა// სოფლებში. ის გამოიხატებოდა მისადმი მიძღვნილი წალების და ცალკეული ხეების თაყვანისცემაში.
მოგვიანებით აფხაზურ პანთეონში შევიდნენ მზის პერსონიფიკაცია ამრა და მთვარის პერსონიფიკაცია ამა. მთვარის ფაზების წარმოშობის შესახებ მითის თანახმად მზე ამრა მზეთუნახავი ქალია, ამზა კი მისი მეუღლე. ამას დასდევს მისი და - ეშმაკი. ის ეწევა გაქცეულ ძმას და იწყებს მის ჭამას. ამ დროს ჩნდება ამრა. ის ამას ექაჩება თავისკენ და მისი და ეშმაკი კი - თავისკენ, დავას მათ შორის სწყვეტს ღვთაება. ის 15 დღით უთმობს ამზას ეშმაკს რომელის ამ დროში თითქმის მთლიანად გადასანსლავს მთვარეს, 15 დღით კი მის მეუღლე ამრას რომელიც სითბოთი და სიყვარულით მოაბრუნებს მთვარეს ახალი ცხოვრებისკენ.
სავსე მთვარის დროს თავის უფლებებს ისევ იღებს ეშმაკი. არსებობს მთვარეზე ლაქების ახსნის ვარიანტები: მწყემსის მიერ ზევით აგდებული და მთვარეზე გაბნეული ძროხის ნაკელი, ნართი სასრიყვას ნახირი რომელიც მთვარეზე ბალახობს.
ქართველების წარმოდგენით ლაქები მთვარეზე არის კვალის იმ სილისა რომელიც ცომში დათხვრილი ხელით გაარტყა დედამ შვილს.
მრავალი კავკასიელი ხალხის რწმენით მთვარის დაბნელება ხდება იმიტომ რომ მთვარეს თავს ესხმის მისი შეჭმის მსურველი ურჩხული. მთვარის დაბნელების დროს ურჩხულის შესაშინებლად ისროდნენ მთვარის მიმართულებით.
ინგუშთა და ჩეჩენთა მითოლოგიაში რამოდენიმე სიუჟეტი ეძღვნება ცის მნათობებს. ერთ-ერთ მითში მზის პერსონიფიკაცია //ან მზის ღმერთი// გელა დილით გამოდის ზღვიდან და საღამოს ისევ ჩადის ზღვაში. ჰორიონტზე ასვლისას მისგან ჩამოედინება ზღვის ქაფი.
წელიწადში ორჯერ //ნაბუნიაობის დღეებში// ის სტუმრადაა თავის დედა აასთან. ზოგი მითის თანახმად მზის ასული და ყველაფერი ცოცხალის მფარველი აზა გაჩნდა მზის სხივისგან და არის მზის სხივების მაცოცხლებელი ძალა.
ერთ-ერთი მითის თანახმა მზე და მთვარე არისნ სხვადასხვა დედის მიერ გაჩენილი და-ძმა რომლებსაც მუდამ დასდევს მათი ბოროტი და მოჟი რომელმაც ცაში შეჭამა ყველა თავისი ნათესავი. როდესაც მათ ეწევა ხდება დაბნელება.
სხვა მითი ყვება მზის და სხვა მნათობების წარმოშობის შესახებ.
სახელგანთქმული ოსტატი - მჭედელი თავისი სიყვარულით სდევნიდა მზეთუნახავს ისე რომ არ იცოდა რომ მზეთუნახავი მისი და იყო. ის მისდევდა მზეთუნახავს გავარვარებული ოქროს კვერთხით მანამდე სანამ ორივე არ გარდაიცვალა.
კვერთხის მიერ გაყრილი ნაპერწკლები გადაიქცნენ ვარსკვლავებად, ვაჟი გადაიქცა მზედ, მზეთუნახავი - მთვარედ. ვაჟი მზე დღემდე ცდილობს შეყვარებულის, მთვარის დაწევას.
კავკასიაში გავრცელებულია მითოლოგიური სიუჟეტები ბუნებრივი ობიექტების - მდინარეების, ტბების, ზღვების, მთის მწვერვალების და ა.შ. მფაველი და მფლობელი ღვთაებების, აგრეთვე ნადირობის ღვთაებების შესახებ. ამ უკანასკნელთა თანხმობის გარეშე მონადირე ვერ მიიღებს ნანდირევს.
აგრეთვე არსებობს ლეგენდები გარეული მხეცების ბატონების შესახებ. ეს ბატონები მწყემსავენ და წველიან ირმებს და ჯიხვებს. ისინი ჩუქნიან მონადირეს ნადირს რომლის მოკვლაც მათი ნებართვის გარეშე აკრძალულია. აკრძალვის დამრღვევი მუდამ ისჯება.
მონადირეთა ღვთაებებს მიეკუთვნებიან ქართველთა ოჩოპინტრე, დალი, აფხაზთა აჟვეიფშ, რომელთანაც იგივდება აერგი, ადიღთა მეზიტხა, რომელმაც განდევნა ნადირობის ძველი ქალღმერთი მეზგუაში //ქრიტიანობის მიღებასთან ერთად მისი ფუნქციები ნაწილობრივ გადავიდა დაუშჯერჯიზე,რომელმაც ასევე შეითვისა წმინდა გიორგის ნიშნები//, დაღესტნელთა აბდალი //ავდალი//, ინგუშთა ელტა,რომელიც ასევე არის მარცვლეულის ღვთაება, და სხვ.
მონადირეთა ღვთაებებთან დაკავშირებული წარმოდგენები აისახება სამონადირო ეპოსში და მითოლოგიურ სიუჟეტებში მონადირეებზე რომლებიც მისდევენ ცხოველად გადაქცეულ გარეული ცხოველების ცხოველების მფარველს და მბრანებელს, ცვივიან კლდეებიდან და იღუპებიან.
ეს სიუჟეტები ისევე როგორც გუნდური იმღერების და ცეკვების ტექსტები სრულდებოდა გაზაფხულის დღესასწაულებზე. მოგვიანებით სამონადირეო მოტივები კავკასიაში შეერწყა აგრარულ და კოსმოგონიურ წარმოდგენებს. დაღუპული მონადირისადმი მძღვნილი ფერხულები და საგალობლები ყოველწლიურად სრულდებოდა ადრე გაზაფხულის დღესასწაულებზე რომლებიც ეძღვნებოდა ბუნების ნაყოფიერი ძალების განახლებას და გაღვიძებას.
ბევრ დაღესტნელ ხალხში შეინიშნება ტოტემური წარმოდგენების კვალი. ტოტემებია დათვი //ცუნტელების ზოგი თქმულებით ადამიანთა წინაპარი. დათვის თათი დიდიოელებში, ხვარშელებში და სხვებში ითვლებოდა თილისმად, დათვის ხორცი კი - წამლად//, ძროხა //ლაკების, ლეკების ზღაპრებში წინაპარი, გვარის მფარველი//, ძაღლი,ცხენი //ლეკების ეპიკური გმირი შარვილის ძმებია ძაღლი და ცხენი//, თხა, ვერძი, არწივი.
დაღესტნელ ხალხთა რწმენებში დიდი როლი აქვს გველს. ავარლებში და ლაკებში გველი კეთილი სულია, სახლის მფარველი. გიდატლელებში გველი არის წყლის, წვიმის და ელვის განსახიერება.
ტოტემური წარმოდგენები ჩანს ჩეჩნურ-ინგუშურ მითოლოგიაშიც. ერთ თქმულებაში უშვილო ცოლ-ქმარს ვაჟიშვილები მოუყვანეს ძროხამ და ფაშატმა. მშობლებმა ძროხის მიერ გაჩენილს დაარქვეს მახტატი და ფაშატის მიერ გაჩენილს - პახტატი. ამ ვაჟიშვილებს აქვთ დევგმირული ძალა და გამორჩეული უნარები და ისინი ახდენენ მრავალ გმირობას. ადამიანისგან და დათვისგან ჩნდება საოცარი თვისებების მქონე გმირი ჩაიტონგი.
ჩეჩნები და ინგუშები ადამიანთა მფარველად თვლიან მადლი მომნიჭებელ ფრინველს
//ფარა ხაზილგ// და გველს.
მრავალი სიუჟეტი უკავშირდება ადამიანთა და მოსავლის ბედის გამგებელი ჭექა-ქუხილის ღვთაებებს. უზენაეს ღვთაებათა მსგავსად მათაც აქვთ ციური ცეცხლი და ისინი მიწაზე აგზავნიან წვიმას და გვალვას.
ქართულმა მითებმა და რიტუალებმა არ შეინახეს ჭექა ქუხილის ძველი ღვთაებების სახელები. ამ ღვთაებების კულტები შეერწყა ქრისტიანი წმინდანები ელიას //ილიას//, გიორგის და სხვათა კულტებს.
ღმერთთა აფხაზურ პანთეონში ჭექა-ქუხილის მბრძანებელი აფი ციდან აგავნის ცეცხლის ისრებს. ადიღების დიდი მექუხილე ღმერთი იყო შიბლე რომელიც სულის ღმერთ პსატხასთან ერთად მოდიოდა ტხას //ტხაშხოს// შემდეგ.
დაღესტანში თაყვანს სცემდნენ ჭექა-ქუხილის ღმერთ ასეს //ლაკებთან//, არშს
//წახურებთან//, წვიმის ღვთაებას //ზიუვილი ლაკებთან, გუდილი ტაბასარანებთან, გუდი რუტულებთან ,გოდეი წახურებთან, პეშაპაი ლეკებთან.
აფხაზები, ადიღები, ქართველები ელვით მოკლულს კრალავდნენ განსაკუთრებული პატივით როგორც წესი დაღუპვის ადგილზე.
ჭექა-ქუხილთან დაკავშირებულია მჭედლური ხელობის ღვთაება //ქართველთა პირქუში, აფხაზთა შაშვი, ადიღთა ტლეფში//.
აფხაზების აზრით სამჭედლო იყო ელვის ღმერთი აფას ნამტვრევი.
მთელ კავკასიაში გავრცელებული იყო წარმოდგენები ადამიანებს და ღმერთს შორის შუამავალ ღვთაებებზე რომლებიც ადამიანებისთვის ითხოვდნენ კარგ ამინდს.
ამ ღვთაებების პატივსაცემად გამართული რიტუალების დროს ქალები დადიოდნენ სოფელ-სოფელ, დაატარებდნენ მორთულ თოჯინებს, წუწავდნენ მათ და ცერემონიის ბოლოს მდინარეში ისროდნენ.
ითვლებოდა რომ ეს მსვლელობები ადამიანებს თავს არიდებდა გვალვას და თავსხმა წვიმას.
ქართველები თაყვანს სცემდნენ საჭირო ამინდის მომცემ ქრისტიან წმინდანებს, კერძოდ გაღმერთებულ ისტორიულ პერსონაჟებს. რიტუალური მსვლელობები ფალიური თოჯინებით ბევრი რამით იმეორებენ ძველი ბერძენი მწერლების მიერ აღწერილ დღესასწაულებს ნაყოფიერების ღვთაებებისთვის პატივის მისაგებად. საქონლის გამრავლებაზე თხოვნით ქართველები მიმართავდნენ თვითონ უზენაეს ღვთაება ღმერთს და წმინდა მარიამს, ისევე როგორც სინკრეტულ ღვთაებებს რომლებიც საქონლის მფარველის ფუნქციას უთავსებდნენ აგრარულ ფუნქციებს //მაგ. ბოსელი, ბარბალე, ბარბოლ, ქრისტიანთა წმინდა ბარბარე, თევდორე ჭაბუკი, ლამარია და სხვ.//.
შემონახულია აგრეთვე შინაური საქონლის და მიწათმოქმედების განსაკუთრებულ მფარველებთან დაკავშირებული მითოლოგიური სიუჟეტები.
დაღესტანში ლეკები თაყვანს სცემდნენ მიწათმოქმედების და მესაქონლეობის ღვთაება გუცარს.
სხვა კავკასიელ ხალხებში ეს წარმოდგენები უფრო დიფერენცირებულია. აფხაზებში მესაქონლეობის მთავარ ღვთაება აიტართან ერთად თაყვანს სცემდნენ საქონლის, განსაკუთრებით კამეჩების მფარველ მკამგარიას
//აკამგარიას. სკამგარიას//.
ადიღები თაყვანს სცემდნენ ხარების მფარველ ხაკუსტაშს, ძროხების მფარველ პშიშაკს, და მსხვიფეხა და წვრილფეხა რქიანი საქონლის მფარველებს ახინს და ამიშს.
მთელ კავკასიაში გავრცელებულია ლეგენდები საქონლის მფარველი ღვთაების მიერ სოფელში გაგზავნილი ძროხის თუ ხარის შესახებ. ეს ცხოველები საკუთარი ნებით ეწირებიან მხვერპლად ამ ღვთაებას.
ქართველებში ეს ცხოველები დაკავშირებულია ტომთა მფარველი სხვადასხვა ღვთაების და ქრისტიანთა წმინდანების კულტთან.
ილორის ეკლესიაში //აფხაზეთი//, მაგალითად, ლაპარაკობენ თავისი დაკვლის ადგილას მისულ ცხოველზე. გიორგობაზე ხდებოდა სასწაული, ჩნდებოდა მოოქროვილრქებიანი ხარი რომელიც თითქოს თვითონ წმინდანმა მოიყვანა დღეასწაულის წინა ღამეს.
ქართული ლეგენდის თანახმად ღვთაება თავდაპირველად აგზავნიდა ირემს. ნებაყოფლობითი მხვერპლის მოტივი, ახლოა ანტიკური და ძველაღმოსავლური მითოლოგიების შესაბამის მოტივებთან.
კავკასიის მთიელებში ცნობილია მიწათმოქმედების, ნაყოფიერების და მოსავლის მფარველი ძველი ღვთაებები. აფხაზებში ჯაჯა და ანაპა-ნაგა, ადიღებში ტხალაგეჯი, ჩეჩნებში და ინგუშებში ერდ. ტუშოლი //ცნობილი ქართველებშიც//, დაღესტნელთა იდორი, კვარა და სხვ.
არიან ხელობათა მფარველი ღვთაებები.. კერძოდ ქართველთა ლამარია, აფხაზთა ერიშ-ფეიქრობა, საუნაუ, მეწისქვილის საქმე და სხვ.
იბერიელ-კავკასიელ ხალხთა მითოლოგიამ შეინახა წარმოდგენები კეთილ და ავ სულებზე, ტყის ადამიანებზე რომლებიც მოგვიანებით ქრისტიანობის და მაჰმადიანობის გავლენით შეუთავსდა წარმოდგენებს ეშმაკზე, შაითანზე, იბლისზე.
ჩეჩნურ-ინგუშურ მითოლოგიაში კეთილი მფარველი სულები არიან ტარამები. ბევრია ავი სული - ალმაზები, ხუნ, საგები, უბურები, ვოჩაბები, გამსილგები. ავულებში დიდ როლს ასრულებენ სხვადასხვა ავადმყოფობის განსახიერებები.
დაღესტნელებში შაითანები არიან ადამიანზე დაბალი გაბურძგნული და ხელ-ფეხამობრუნებული არსებები. ისინი განცალკევებით ცხოვრობენ. მისდევენ ადამიანთა ცხოვრების წესს. ქორწინდებიან, აჩენენ შვილებს //რთული მშობიარობისას უძახიან ბებიაქალებს//. მათ უყვართ ცხენებით სეირნობა. ისინი იღებენ ხოლმე ნაცნობი ადამიანის სახეს. ზოგჯერ შაითანი გამდიდრებაში ეხმარება იმ ადამიანს ვინც მას დახმარება გაუწია. ბოროტი შაითანები ცვლიან ახალშობილებს, უფსკრულში ყრიან უფსკრულის ნაპირას მდგომ ხალხს, აჩერებენ წისქვლილებს და ა.შ.
მთიელების რწმენით შაითანებისგან იცავს ლოცვა ყურანით. ავარლებში შაითანებს აქვთ საკუთარი სახელები //იტუმტიტუ, ნისკუ და სხვ//. შაითანების სახეობაა ვასვასი-ნეკალ //აავადებს ჯერ გაუჩენელ ადამიანს//, კეხაი //ამრუდებს ადამიანის კისერს, აბნევს მას, საზარალოა საქონლისთვის//, სკუნდული //ჩვეულებრივ მფარველობს ადამიანს, მაგრამ ავად ხდის იმას ვინც ის გააბრაზა//სახის დამანჭვა, უკონტროლო ლაპარაკი// და სხვ.
დაღესტნური მითოლოგიის თეთრი ჯინები მფარველობენ ადამიანებს, ხელს უწყობენ მათ გამდიდრებას. ისინი მკაცრად სჯიან იმათ ვინც გათქვამენ გამდიდრების საიდუმლოს. შავი ჯინები კი აგიჟებენ ადამიანებს.
ქართულ მითებში ქვედა სამყაროში ცხოვრობენ ავი სულები-დევები და ქაჯები.
მითოლოგიური წარმოდგენების განსაკუთრებული ფენაა ეპოსში და ფოლკლორში. ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა და აფხაზების ნართთა ეპოსი და ქართული ეპოსი ამირანის შესახებ გაჩნდნენ უხსოვარ წარსულში და ისინი ატარებენ სხვადასხვა ისტორიული ხანის ანაბეჭდს.
საზღვარი ეპოსსა და მითს შორის უმრავლეს შემთხვევაში საკმაოდ პირობითია. ეპოსის გმირები ცხოვრობენ სამყაროში რომლის სივრცით-დროითი მახასიათებლები ენათესავება მითის სამყაროს შესაბამის მახასიათებლებს. ღმერთები ეხმარებიან და მფარველობენ ან მტრობენ გმირებს.
ნართების ეპოსში ღმერთები დებეჩი და ტლეპში განასახიერებენ ღვთაებრივი მჭედლების ორ თაობას. დებეჩი ხელით აძლევს ფორმას გავარვარებულ რკინას, მისი მოწაფე ტლეპში კი იგონებს გაზს, უროს, გრდემლს, აკეთებს პირველ ნამგალს და კურნავს ძვლების გადატეხვებს //უძველეს ხანაში მჭედელი ითვლებოდა ღმერთის ყოვლისშემძლე რჩეულას,განაახიერებდა რკინის მომთვინიერებელ ზებუნებრივ ძალას.//
მეორეს მხრივ ეპიკური გნირები //ამირანი, აბრსკილი, სასრიყვა, ნასრენ-ჟაჩე, ბატრაზი, პხარმატი და სხვ.// ჯანყდებიან თვითონ ღმერთის წინააღმდეგ, შოულობენ ცეცხლს ადამიანისთვის, რაც ანათესავებს მათ პრომეთესთან და აყენებს კულტურული გმირების რიგში.
ეპოსის გმირები განასახიერებენ ნათელ საწყისს და უპირისპირდებიან ბოროტების, ბნელეთის და ქვესკნელის ძალებს, რომელთა დამარცხებას ნიშნავს კოსმოსის მოწესრიგებას.
თავისი მოქმედებებით გმირები ჯობნიან მრავალ ღმერთს და ხანდახან გამოდიან მათ მოწინააღმდეგეებად //ადიღთა სოსრუკო ღმერთებს ართმევს სასმელ სანოს და აძლევს მათ ადამიანებს//, ერკინებიან მათ და არც ისე იშვიათად ამარცხებენ //უაზირმესი კლავს ბოროტების ღმერთ პაკოს. ნასრენ-ჟაჩე ჯანყდება ტხას ბატონობის წინააღმდეგ. ამიტომ მწვერვალ ოშ-ხამახოზე მიჯაჭვულ ნასრენ ჟაჩეს შემდეგ ანთავისუფლებს ნართი ბატრაზი//.
უმრავლეს შემთხვევაში ეპოსის გმირები სასწაულებრივად ჩნდებიან-ქალწულისგან, ქვისგან, ქალღმერთისგან და მონადირისგან //აბრსკილი, ამირანი, სასრიყვა, სოსრუკო, სოსკა-სოლსა//. კავკასიურ ეპოსებში განსაკუთრებული ადგილი უკავია ნადირობას, ისაა გმირთა ყოველი მნიშვნელოვანი გმირობის შესავალი.
ეპიკური გმირების გმირობები განასახიერებს ბუნებრივ მოვლენებ,ბუნებრივი ციკლების განმეორადობას, ციური მნათობების როტაციულ ხასიათს. მაგრამ თვითონ გმირების საქმეთა ციკლური ხასიათი უკვე დაკარგულია და სიუჟეტის მხოლოდ ზოგი ელემენტი მიუთითებს მათ თავდაპირველ ხასიათზე.
მიიწევს გარეთ ქვესკნელიდან ცოცხლად დამარხული ნართი სოსრუკო, ყოველ გაზაფხულზე ისმის მისი გმინვა. ყოველ წელს გვახსენებენ თავს კლდეზე მიჯაჭვული ან გამოქვაბულში ჩაკეტილი გმირები //ამირანი, აბრსკილი და სხვ.//.
აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა ფოლკლორში შემოინახულის სიუჟეტები ქაჯეთში გიორგის ყოველ წელს მოგზაურობის შესახებ. გიორგი ამირანის და აშამეზის მსგავსად ართმევს //ალბათ ქაჯების მიერ გატაცებულ// მზეთუნახავებს, სიყვარულის და ნაყოფიერების ქალღმერთებს. იტაცებს 9-სიმიან ფანდურს და გრდემლს, მიჰყავს უზარმაზარი ჯოგები. ქაჯეთიდან დაბრუნებულს მოაქვს მუსიკალური საკრავი-გაზაფხულის სიმბოლური სახე.
ის გადაყლაპა ბნელეთის განმასახიერებელმა ვეშაპმა, მაგრამ მან ურჩხულს გამოჭრა გვერდი და გამოვიდა მზის სინათლეზე.
ნართი გმირები ახდენენ ადამიანთა ბედნიერებისთვის და ბუნების აყვავებისთვის ხელის შემწყობ გმირობებს.
ნართი აშამეზი ბატრაზთან და სოსრუკოსთან ერთად ჩადის ქვესკნელში მზეთუნახავი ახუმიდას გამოსახსნელად და ურჩხულისთვის მისი სასწაულთმოქმედი სალამურის წასართმევად. ამ სალამურზე დაკვრა აღვიძებს მძინარე ბუნებას, აგდებს ზამთარს რომელიც ბატონობს სამყაროზე ვიდრე სალამური აქვს ურჩხულს, გველეშაპს.
ნართთა ეპოსი ფართოდ არ გავრცელებულა დაღესტანში. იქ ცნობილია მხოლოდ ცალკეული სიუჟეტები ნართებზე, მაგალითად ნართ ბარხუზე.
მაგრამ დაღესტნის ეპიური სიუჟეტები და მოტივები ტიპოლოგიურად ახლოა ამირანის და ნართების ეპოსთან.
ლეკების ეპიკურ გმირ შარვილის აქვს ზებუნებრივი ძალა. ის კვეთს გრანიტის კლდეს, ცვლის ას ათას მეომარს, მას ვერაფერს აკლებენ ისრები და ხმლები. მტრებმა ის დაამარცხეს მხოლოდ ტყუილით.
დაღესტნელთა ზოგი ეპიკური გმირი აუჯანყდა ღმერთებს. ლაკთა ამირმა გაბედა და გაეჯიბრა ღმერთ ზალს. ამისთვის ის რკინის ჯაჭვით მიაჯაჭვეს კლდეს. სხვა გმირი
//ადამიანი მაჩალ-ლაშჩიდან// მთებში გაყინული ქალიშვილებისთვის ღმერთს სტაცებს ცეცხლს კოცონის გასაჩაღებლად.
ეპიკური გმირების გმირობების შესახებ ყველაზე გავრცელებულ სიუჟეტებს შორის არის ბრძოლა ცალთვალა ბუმბერაზებთან //ამირანი, ნართები//. ანალოგიური სიუჟეტები გვხვდება კავკასიელ ხალხთა ფოკლორშიც რომელმაც შეინახა ძველი მითების სხვა ელემენტებიც. ------------------------------
თავფარავნელი ჭაბუკი
ასპანას ქალსა ჰყვარობდა,
ზღვა ჰქონდა წინად სავალი,
გასვლას შიგ არა ზარობდა.
ქალი ანთებდა სანთელსა,
სანთელი კელაპტარობდა,
ერთი ავსული ბებერი
ვაჟისთვის ავსა ლამობდა,
სარკმელზე ანთებულ სანთელს
აქრობდა,აბეზარობდა,
თან ამას ეუბნებოდა;
–წინადაც ეგა გყვარობდა!
ვაჟი მიანგრევს ტალღებსა,
გულ–მკერდი არა ჩქამობდა.
ცალ ხელით დოლაბი მიაქვს,
ცალ ხელით ნიავქარობდა,
ზღვის გაღმა ერთი სანთელი
გამოღმა კელაპტარობდა.
ღამე ჩამოდგა წყვდიადი,
უკუნს რამესა ჰგვანობდა,
ტალღა ტალღაზე ნაცემი
ვაჟის ჩანთქმასა ლამობდა.
დაჰკარგა ფონი,შეშჭირდა,
მორევი ბობოქარობდა,
გათენდა დილა ლამაზი,
კეკლუცის თვალებს ჰგვანობდა,
წყალსა დაეხრჩო ჭაბუკი,
ჭოროხზე ეგდო,ქანობდა,
წითელი მოვის პერანგი
ზევიდან დაჰფარფარობდა,
ლეშს დასჯდომოდა ზედ ორბი,
გულს უგლეჯავდა, ხარობდა..
--------------------------------------------------------------------------
ქართულ ხალხურ ლექსში "თავფარავნელი ჭაბუკი" არის ელემენტები ძველი მითისა გმირზე რომელიც ყოველ ღამე გადასცურავს ზღვას რათა მისწვდეს თავის შეყვარებულს. ქალიშვილი სტოვებს სანთელს რომელიც ნაპირს უჩვენებს ჭაბუკს, მაგრამ ბოროტი დედაბერი აქრობდა სანთელს. ვაჟმა ამიტომ ვერ იპოვა ნაპირი და დაიღუპა.
ანალოგიური სიუჟეტები აქვთ ადიღებსაც. ლეგენდის თანახმად მზეთუნახავი ადიუხის //თეთრმკლავა// სახლი დგას მდინარის ციცაბო ნაპირზე. მდინარეზე გაჭიმულია ტილოს ხიდი. თუ კი ბნელი ღამით ლაშქრობიდან ბრუნდება ადიუხის ქმარი მზეთუნახავი ფანჯრებიდან გაჰყოფს თავის მანათობელ ხელებს, ანათებს ხიდს და ქმარს იოლად გადაჰყავს ცხენები. უმადური ქმარი უკრძალავს ადიუხს ხიდის განათებას ხელებით და ბნელ ღამეში ვარდება ხიდიდან და იხრჩობა.
ამის შემდეგ ადიუხი ცოლად გაჰყვება მზიური ატრიბუტების მქონე სოსრუკოს. ადიუხის მანათობელი ხელები მასში გვანახვებს დილის ქალღმერთის შესახებ ძველი მითის რემინესცენციას. ამ ქალღმერთის ვარდისფერი თითები ანათებენ დილის ცის ნაპირს.
ლეგენდის ქართული ვარიანტის დაღუპული შეყვარებული მისი აქსესუარებით //წითელი სამოსი, ანთებული სანთელი, ცურვა ღამით. დოლაბი რომელიც მას მიაქვს, და ბოლოს სიკვდილი, უახლოვდება ქალღმერთის სიყვარულის გამო დაღუპულ ღვთაებებს ან გმირებს.
-------------------------------------------------
Кавказско-иберийских народов мифология
http://www.symbolarium.ru/i
Совокупность мифологических представлений народов, населяющих Северный Кавказ и часть Закавказья и говорящих на языках, входящих в семью кавказских языков: грузины, адыги (кабардинцы, адыгейцы, черкесы), абхазы, абазины, чеченцы и ингуши (самоназвание — вайнахи), народы Дагестана (аварцы, лакцы, даргинцы, лезгины, табасаранцы, цахуры, рутульцы и др.) и др. Кавказско-иберийские мифологические системы возникли в глубокой древности среди племён — предков современных кавказско-иберийских народов; в процессе своего развития они испытывали различные внешние влияния. Особенно сильное воздействие на них оказали христианство и ислам.
Отдельные циклы кавказско-иберийских мифов почти не сохранились, так как большие эпосы (грузинский эпос об Амирани, кавказский нартский эпос) вобрали в себя почти все мифологические сюжеты и мотивы. Многие представления и сюжеты восстанавливаются по данным языка и пережиточным мотивам, рассеянным в песнях, танцах, устных преданиях, ритуалах. Эти мотивы, утратившие свой первоначальный контекст, порой сливались с более поздними религиозными системами и становились элементами христианских и мусульманских культов.
Древнейшие пласты мифологии кавказско-иберийских народов прослеживаются по данным археологии. От эпохи энеолита и ранней бронзы дошли фрагменты предметов домашнего обихода и культового назначения, на которых изображены астральные знаки, кресты, квадраты, фигуры людей и животных. Наличие разнообразных типов захоронений подтверждает существование уже в эту эпоху сложных представлений о загробном мире.
По космогоническим представлениям кавказских народов, земная твердь имеет круглую форму, окружена морем или горами, на краю света стоит древо жизни, соединяющее по вертикали небо, землю и подземный мир. Согласно представлениям чеченцев и ингушей, подземный мир по вертикали состоит из семи других миров, соединённый друг с другом норами или потаёнными пещерами, расположенными у края каждого из миров (позднее у ингушей и чеченцев возникло понятие о едином подземном мире; см. Ел).
Дальнейшее развитие космогонических представлений хорошо прослеживается по данным языка, согласно которым мир состоит из отдельных миров (ср. груз. скнели), расположенных на пересекающихся координатах; вертикально размещаются верхний мир (зескнели), мир земной (скнели) и подземный мир (квескнели); по горизонтали перед центром мироздания (скнели) расположен передний мир (цинаскнели), а сзади — задний (букв. «последний») мир (уканаскнели). Верхний мир населяют божества, птицы и фантастические существа, средний — люди, животные и растения, нижний мир — это мир усопших хтонических существ — дэвов, драконов, а также глубинных вод. Трём вертикальным мирам соответствуют (в грузинской мифологии) белый, красный и чёрный цвета. Передний мир — светлый и благодатный, соответствует понятию «здесь», а противопоставляемый ему задний мир — тёмный и таинственный, полный всяких опасностей и неожиданностей, — понятию «там». Из-за зловещего характера заднего мира во многих обрядах запрещалось оглядываться назад. Вся эта система вертикально и горизонтально расположенных миров окружена тёмным внешним миром (груз. гарескнели), за которым нет ничего сущего и который осмыслен как застывшая тьма и неменяющаяся вечность.
Вертикально расположенные миры разграничены между собой толщей воздуха и земной твердью, а горизонтальные — семью (девятью) хребтами или морями. Переход из одного мира в другой доступен только божествам или героям-полубогам, а человек может совершить такой переход только с разрешения божества путём «смены облика», то есть смерти (груз. гардацвалеба, букв. «смена облика», означает «смерть»), когда душа временно покидает тело, «путешествует» вместе с божествами, переходя из одного мира в другой, а после возвращения опять вселяется в своё тело (груз. Гахуа Мегрелаури, ингуш. Боткин Ширтка). Позднее возникает (возможно, под влиянием христианства и мусульманства) понятие рая и ада, оформляются сюжеты, содержащие описание перехода души в мир усопших и мер наказания грешников.
Все миры связывает между собой стоящее на краю земли древо мировое (его варианты — столб, на который опирается небосвод; башня; спущенная с неба цепь; олень с огромными ветвистыми рогами, по которым можно добраться до верхнего мира), с привязанным к нему животным (по представлениям абхазов, когда животное просыпается и рвётся на свободу, происходят землетрясения). Средством сообщения между мирами служат также чудодейственные животные, птицы, фантастические существа (кони героев, орлы, белые и чёрные бараны, дэвы, каджи и т. д.).
К этим представлениям восходит вера в сверхъестественную силу дерева и священных рощ. Многие племена (абхазы, адыги, дагестанцы) поклонялись деревьям и приносили им дары. В грузинских мифах божества часто появляются в очаге у непокорных подданных в образе дерева. Космогонические мифы чеченцев и ингушей связывают появление жизни на земле с огромной белой птицей, спустившейся однажды на землю, которая представляла собой плоскую, безводную твердь, без растений и живых существ. После отлёта птицы из её экскрементов возникли вода и семя, из разлившейся воды образовались моря, озёра, реки; из семени, разнесённого ветром, появились различные растения. По другим вайнахским мифам, горы, животных, людей создал демиург Дяла.
В кавказско-иберийских мифах сохранились древние дохристианские и доисламские пантеоны божеств с верховным богом во главе. Однако власть верховных божеств над другими божествами в мифах часто не проявляется, что (так же как и сохранение в образах верховных божеств черт более архаических мифологических персонажей) свидетельствует о сравнительно позднем происхождении этих представлений. К тому же понятие верховного бога претерпело существенную трансформацию под влиянием христианства и ислама. Во главе грузинского пантеона стоит верховный бог — Гмерти, который, хотя и делит некоторые функции с другими божествами, является по существу единственным учредителем и хранителем мирового порядка, повелителем всего существующего. Он пребывает на седьмом небе, и без его воли ничего не происходит ни под солнцем, ни в мире усопших (после распространения христианства Гмерти идентифицировался с библейским богом-отцом). Остальные божества — хвтисшвили (дети Гмерти) выступают в функции локальных божеств — покровителей и посредников между людьми и верховным божеством. Главой последних считался Квириа, правитель суши, имеющий свой собственный шатёр, то есть двор. Согласно некоторым мифам, он считался посредником между богом и остальными хвтисшвили, которые только в особых случаях собирались у врат верховного божества (в мифах западногрузинских горцев Квириа — фаллическое божество плодородия). Во главе абхазского пантеона стоит Анцва, вобравший в себя черты древних грозовых и охотничьих божеств, богини-матери и др. В адыгской мифологии главой пантеона, демиургом и первотворцем был Тха (происхождение имени Тха от адыг. дыгъэ, тыгъэ — «солнце» даёт основание предположить, что первоначально роль первотворца принадлежала божеству солнца); позднее функции Тха перешли к Тхашхо. Культ Тхашхо воспринял также некоторые элементы христианства, а затем, с распространением на Северном Кавказе ислама, слился с культом аллаха. В чечено-ингушской мифологии верховное божество, демиург — Дяла. В Дагестане нет общего наименования мифологических персонажей с одинаковыми функциями, почти каждый из народов имеет своих богов. Во главе пантеона стоят Зал (у лакцев), Бечед (у аварцев), Гыниш (у цахуров), Ииниш (у рутульцев) и др.
Для мифологических представлений кавказско-иберийских народов характерна персонификация солнца и луны, других небесных светил. В грузинских мифах луна — мужчина, солнце — женщина; они выступают то как брат и сестра, то как муж и жена или как сын и мать. Горцы Дагестана наделяли луну (см. Барз) и солнце (см. Барг) обликами девушки и юноши, причём в одних мифах они считались братом и сестрой, в других — возлюбленными. В абхазский пантеон первоначально входило божество восхода и захода солнца Хайт, связанное с миром живых, с миром усопших, с морем. По древним поверьям, в морское царство Хайта через огромную дыру стекаются с гор все реки. Женское соответствие Хайта — Кодош, культ которой был распространён в прибрежной полосе Абхазии и у некоторых соседних адыгских племён (напр., у шапсугов), выражался в почитании посвящённых ей рощ и отдельных деревьев. Позднее в абхазский пантеон вошли Амра (персонификация солнца) и Амза (персонификация луны). По мифу о происхождении фаз луны, Амра (солнце) — прекрасная женщина, а Амза — её муж. Амзу преследует его сестра — дьявол. Догнав убегающего брата, она начинает его есть. В этот момент появляется извещённая о беде Амра. Она тянет Амзу к себе, а его сестра — в свою сторону. Спор между ними разрешает божество: на 15 дней оно предоставляет Амзу дьяволу (который за этот срок почти целиком сжирает луну), а на 15 дней — его жене Амре. Ей удаётся подоспеть к концу жизни Амзы (в момент, когда луна — на исходе), лаской и заботой вернуть его к новой жизни. В полнолуние снова вступает в свои права дьявол. Существуют варианты объяснения пятен на луне: коровий помёт, брошенный пастухом вверх и рассыпавшийся по луне; стадо нарта Сасрыквы, пасущееся на луне. По представлениям грузин, пятна на луне — следы от пощёчины, которую дала сыну мать рукой, испачканной тестом. Затмение луны, по поверьям многих кавказских народов, происходит из-за того, что на луну нападает чудовище (дракон), стремящееся её съесть; существовал обычай во время затмения луны стрелять по направлению к ней, чтобы спасти её.
В мифологии ингушей и чеченцев несколько сюжетов, посвящённых небесным светилам. В одном из них персонифицированное солнце (или бог солнца) Гела утром выходит из моря, а вечером вновь в него погружается; когда поднимается на горизонт, с него стекает морская пена. Дважды в год (в дни равноденствия) гостит у своей матери Азы (по некоторым мифам, Аза — дочь солнца, покровительница всего живого; родилась из луча солнца, является животворящей силой солнечных лучей). Согласно одному из мифов, солнце и луна — братья (рождённые, однако, разными матерями), за которыми постоянно гонится их злая сестра Мож, пожравшая своих родственников на небе; когда она их догоняет, происходит затмение. Другой миф повествует о происхождении солнца и других светил. Знаменитый мастер-кузнец преследовал своей любовью прекрасную девушку, не ведая о том, что она приходится ему сестрой: он гнался за нею с раскалённой золотой палицей в руках до тех пор, пока оба они не умерли. Искры от палицы превратились в звёзды, юноша — в солнце, девушка — в луну. И поныне юноша (солнце) стремится догнать на небе свою возлюбленную (луну).
На Кавказе распространены мифологические сюжеты о божествах — покровителях и хозяевах природных объектов — рек, озёр, морей, горных вершин и т. п., а также о т. н. охотничьих божествах, без согласия которых охотник не может получить добычу. Существуют также легенды о «хозяевах» диких зверей, пасущих и доящих оленей и туров. Они дарят охотнику дичь, убивать которую без их разрешения воспрещается, а ослушник всегда наказывается. К числу охотничьих божеств относятся грузинские Очопинтре, Дали, абхазский Ажвейпш, с которым иногда отождествляется Аерг, адыгский Мезитха, вытеснивший ранее почитавшуюся богиню охоты Мезгуаши (с принятием христианства его функции частично перешли к Даушджерджию, воплотившему также черты святого Георгия), дагестанский — Абдал (Авдал), ингушский Елта (являющийся также богом злаков) и др.
Представления, связанные с охотничьими божествами, отражаются в охотничьем эпосе и мифологических сюжетах об охотниках, которые, преследуя покровительницу и хозяйку диких животных в образе зверя, падают с высоких скал и погибают. Эти сюжеты, как и тексты хоровых песен и плясок, исполнялись на весенних (в частности, масленичных) празднествах. Позднее охотничьи мотивы на Кавказе слились с аграрными и космогоническими представлениями. Хороводы и песнопения о погибшем охотнике, исполняемые ежегодно на ранне-весенних празднествах, посвящались обновлению и пробуждению плодоносящих сил природы.
У многих дагестанских народов обнаруживаются следы тотемических представлений. Тотемами выступают медведь (согласно мифу цунтинцев «Девушка и медведь», предок людей; медвежья лапа у дидойцев, хваршинцев и др. считалась талисманом, а медвежье мясо — целительным), корова (в сказках лакцев, лезгин — предок, покровитель рода), собака, конь (братья лезгинского эпического героя Шарвили — собака и конь), козёл, баран, орёл. Значительна роль в поверьях дагестанских народов змеи; у аварцев и лакцев змея — добрый дух, покровитель дома, у гидатлинцев — олицетворение воды, дождя и молнии. Тотемические представления прослеживаются и в чечено-ингушской мифологии. В одном сказании бездетной паре принесли сыновей корова и кобыла. Родители назвали их: рождённого коровой — Махтат, кобылой — Пахтат. Обладающие богатырской силой и способностями, они совершают многие героические подвиги. В другом сказании от связи человека с медведицей рождается наделённый чудесными свойствами герой Чайтонг. Покровителями людей у чеченцев и ингушей выступают птица, дарующая благодать (фара хазилг), и змея.
Большое число сюжетов связывается с божествами грома и молнии, распорядителями судеб людей и урожая. Они, подобно верховным божествам, владеют небесным огнём и посылают на землю дождь и засуху. Грузинские мифы и ритуалы не сохранили имён древних божеств грома и молнии, культы которых слились с культом вытеснивших их христианских святых — Элиа (Ильи), Гиорги (Георгия) и др. В абхазском пантеоне богов повелитель грома и молнии Афы, посылающий с неба огненные стрелы. Адыги верили в великого бога-громовника Шибле, который наряду с богом души Псатха следовал в пантеоне богов сразу же за Тха (Тхашхо). В Дагестане почитались божества грома и молнии Асе (у лакцев), Арш (у цахуров), божества дождя (Зювил у лакцев, Гудил у табасаранцев, Гуди у рутульцев, Годей у цахуров, Пешапай у лезгин). У абхазов, адыгов, грузин убитого молнией хоронили с особыми почестями, как правило, на месте гибели. С громом и молнией связаны божества — покровители кузнечного ремесла (груз. Пиркуши, абх. Шашвы, адыг. Тлепш). Абхазы представляли кузницу как осколок бога молнии Афы.
По всему Кавказу были распространены представления о божествах — посредниках между людьми и богом, которые выпрашивали нужную людям погоду. Во время ритуалов в честь этих божеств женщины ходили по деревням с ряжеными куклами, обливали их водой и после окончания церемонии бросали в реку. Считалось, что эти шествия отвращают засуху и ливневые дожди. Вместе с Лазаре, Гонджо и другими у грузин почитались христианские святые, дарующие нужную погоду, в частности обожествлённые исторические личности. Ритуальные шествия с фаллическими куклами во многом повторяют празднества в честь божеств плодородия, описанные древнегреческими писателями. О приплоде скота грузины молились самому верховному божеству (Гмерти), а также святой Марии и различным синкретическим божествам, совмещавшим с функцией покровителя скота и аграрные функции (напр., Босели, Барбале, Барбол, христианской святой Варваре, Тевдорэ Чабуки, Ламарии и др.). Сохранились также мифологические сюжеты, связанные с особыми покровителями домашнего скота и земледелия. В Дагестане у лезгин почиталось божество земледелия и скотоводства Гуцар.
У других кавказских народов эти представления более дифференцированы. У абхазов наряду с главным божеством скотоводства Айтаром почиталось божество — покровитель скота, особенно буйволов, Мкамгария (Акамгария, Скамгария). Адыги почитали покровителей волов — Хакусташа, коров — Пшишака; кроме них почитались божества — покровители крупного и мелкого рогатого скота Ахын и Амыш. По всему Кавказу распространены легенды о корове или быке, посланных божеством — покровителем скота в селение и отдавших себя в добровольную жертву в честь этого божества. У грузин они связываются с культами разных божеств — покровителей племён и христианских святых. Христианская церковь использовала легенды о животном, приходящем к месту своего заклания. Например, в храме в Илори (Абхазия) в день святого Георгия демонстрировалось «чудо»: появлялся бык с золочёными рогами, приведённый якобы самим святым ночью, в канун праздника. Согласно грузинской легенде, первоначально божество присылало оленя. Мотив добровольной жертвы близок соответствующим мотивам в античной и древневосточной мифологии.
У кавказских горцев известны древние божества — покровители земледелия, плодородия и урожая, такие, как абхаз. Джаджа и Анапа-нага, адыг. Тхагаледж, чечено-ингушские Ерд, Тушоли (известный и среди грузин), дагестанский Идор, Квара и др. Имеются боги, опекающие ремёсла (в частности, груз. Ламариа, абх. Ерыш — ткачество, Саунау — мукомольное дело и др.).
Мифологии кавказско-иберийских народов сохранила древние представления о добрых и злых духах, лесных людях, совместившиеся позднее под влиянием христианства и ислама с представлениями о дьяволе, шайтане, Иблисе. В чечено-ингушской мифологии добрыми духами-хранителями выступают тарамы; многочисленны злые духи — алмазы, хун саги, убуры, вочаби, гамсилг. Среди злых духов значительную роль играют олицетворения различных болезней. У дагестанских народов шайтаны — это антропоморфные существа, обросшие волосами, с вывороченными нотами и руками, ростом меньше человека. Живут они в уединённых местах, ведут тот же образ жизни, что и люди: справляют свадьбы, рождают детей (при трудных родах приглашают женщину-повитуху); любят кататься на лошадях. Иногда принимают облик знакомого человека (аварский миф «Пастух и отец»). Иногда шайтан, к которому человек проявил заботу, помогает ему стать богатым (лакский миф «Женщина из Кубра»). Злые шайтаны подменивают новорождённых, толкают с обрыва стоящих на его краю, останавливают мельницы и т. п. По поверьям горцев, уберегает от шайтанов молитва по Корану. У аварцев шайтаны имеют собственные имена: Иту, Титу, Ниску и др. Разновидностью шайтанов являются васваси-некал (ещё не рождённого человека обрекает на болезни), кехай (искривляет шею человека, делает его рассеянным, а главным образом наносит вред скотине), жундул (обычно охраняет человека, но на обидевшего его насылает болезнь — судороги лица, заговаривание) и другие (о злых духах см. также Ал паб, Кушкафтар, Залзанагый). Встречающиеся в дагестанской мифологии джины делятся на белых, покровительствующих людям, способствующих их обогащению (разгласивший тайну обогащения жестоко карается джином), и чёрных, которые сводят человека с ума. В грузинских мифах выступают злые духи — дэви и каджи, обитающие в нижнем мире.
Особый пласт мифологических представлений проявляется в эпосе и фольклоре. Нартский эпос народов Северного Кавказа и абхазов (см. о нём также в ст. Осетинская мифология) и грузинский эпос об Амирани, возникнув в глубокой древности, несут на себе отпечаток различных исторических эпох. Граница между эпосом и мифом в большинстве случаев оказывается весьма условной. Герои эпоса живут и действуют в мире, пространственно-временные характеристики которого родственны соответствующим характеристикам мира мифа. Боги выступают в качестве помощников, покровителей или, напротив, в качестве противников героев. В нартском эпосе боги Дебеч и Тлепш олицетворяют два поколения божественных кузнецов. Дебеч руками придаёт форму раскалённому металлу, а его ученик Тлепш изобретает клещи, молот, наковальню, делает первый серп, а также лечит переломы костей (в этом отражаются древнейшие представления эпохи освоения металла, когда кузнец, почитаемый как всемогущий избранник божества, олицетворял сверхъестественную силу, способную укротить металл). С другой стороны, эпические герои (Амирани, Абрскил, Сасрыква, Сосруко, Насрен-жаче, Батраз, Пхармат и др.) восстают против самого бога, добывая огонь для людей, что роднит их с греческим Прометеем и позволяет рассматривать в ряду культурных героев.
Олицетворяя собой светлое начало, герои эпоса всегда противостоят хтоническим силам зла, тьмы и подземного царства, победа над которыми символизирует упорядочение космоса. В своих деяниях герои превосходят многих богов, а порой выступают их соперниками (адыгский Сосруко отнимает у богов напиток сано и дарит его людям), вступают с ними в поединок, в котором нередко побеждают (Уазырмес убивает бога зла Пако; Насрен-жаче восстаёт против владычества Тха, прикованный за это к вершине Ош-хамахо, он оказывается в дальнейшем освобождённым нартом Батразом).
В большинстве случаев герои эпоса рождаются чудодейственно — от непорочной девы, из камня, от богини и охотника (Абрскил, Амирани, Сасрыква, Сосруко, Соска-Солса). Охота занимает в кавказских эпосах особое место, она является преддверием всякого значительного подвига героев.
Подвиги эпических героев олицетворяют явления природы, повторяемость природных циклов, ротационный характер движения небесных светил. Однако цикличность деяний самих героев уже утрачена, и лишь некоторые элементы сюжета указывают на их первоначальный характер. Рвётся из подземного мира нарт Сосруко, похороненный заживо, каждой весной раздаются его стоны; в день ухода Сосруко в подземный мир просыпается природа, земля освобождается ото льда, появляются ручьи — слёзы Сосруко. Ежегодно дают о себе знать прикованные к скале или замурованные в пещере герои (Амирани, Абрскил и др.). В фольклоре восточ-ногрузинских горцев сохранились сюжеты о ежегодных странствиях Гиорги в страну каджей. Гиорги, подобно Амирани и Ашамезу, отнимает красавиц, богинь любви и плодородия (вероятно, похищенных каджами), похищает девятиструнную пандуру и наковальню, гонит огромные стада. Возвращаясь из страны каджей, он несёт музыкальный инструмент — символ весны. Амирани ходит за море и похищает красавицу Камари, небесную, солнечную деву, дочь предводителя туч — символический образ весны. Он проглочен вешапи, олицетворяющим тьму, но выходит на белый свет, вырезав бок чудовища. Нартские герои совершают подвиги, способствующие счастью людей и процветанию природы. Нарт Ашамез вместе с Батразом и Сосруко идёт в подземный мир, чтобы вызволить прекрасную Ахумиду и отнять у дракона свою чудодейственную свирель, игра на которой пробуждает спящую природу, прогоняет зиму, царящую над миром, пока свирель находится у дракона.
В Дагестане, где нартский эпос не получил широкого распространения (здесь известны лишь отдельные сюжеты о нартах, например о нарте Бархху, см. в ст. Вацилу), эпические сюжеты и мотивы типологически близки к эпосам об Амирани и нартах. У лезгин эпический герой, соединивший мифологические и сказочные черты, — Шарвили, наделён сверхъестественной силой: рассекает гранитную скалу, заменяет сто тысяч бойцов, неуязвим для стрел и клинков; врагам удаётся расправиться с ним, лишь прибегнув к обману. Некоторые дагестанские эпические герои поднимаются на борьбу с богами. Лакский Амир осмеливается вступить в состязание с богом Залом, за что его приковывают к скале железными цепями. Другой герой (человек из Мачал-лащи) для замерзающих в горах девушек похищает у бога огонь для костра.
В числе наиболее распространённых сюжетов о подвигах эпических героев — борьба с одноглазыми великанами (Амирани, нарты)[1]. Аналогичные сюжеты встречаются также и в фольклоре кавказских народов, сохранившем и другие элементы древних мифов.
Грузинское народное стихотворение «Молодец из Тавпаравани» содержит элементы древнего мифа о герое, который каждую ночь переплывает море, чтобы достичь своей возлюбленной; девушка оставляет зажжённую свечу, указывающую берег плывущему, но из-за козней злой старухи свеча во время бури гаснет, герой не находит берега и погибает. Аналогичные сюжеты сохранились у адыгов. Согласно легенде, дом красавицы Адиюх («белолокотная») стоит на крутом берегу реки, через которую протянут полотняный мост. Если муж Адиюх возвращается из похода тёмной ночью, она протягивает из окна свои светлые руки, освещая ими словно солнцем мост, и её муж легко перегоняет коней. Неблагодарный муж запрещает Адиюх освещать мост руками. Тёмной ночью он падает с моста и тонет, после чего Адиюх выходит замуж за Сосруко, наделённого солнечными атрибутами[2]. Светящиеся руки Адиюх позволяют видеть в ней реминисценцию древнего мифа о богине утра, розовые пальцы которой озаряют край утреннего неба. Погибший возлюбленный из грузинского варианта легенды с его аксессуарами (красная одежда, зажжённая свеча, плавание ночью, жёрнов, который он несёт, и, наконец, смерть) сближается с божествами или героями, погибающими из-за любви к богине.
Литература
Абхазская мифология
 |
| გიორგი გვაზავა ქალიშვილთან ერთად პარიზში |
ღამის ბნელში ჰაერსა ჰხევს,
და შიშისა ჟრუანტელი
გადაუვლის მთასა და ხევს.
ვერ გაიგებს ამა კივილს,
გამოწვეულ გულის ტკივილს,
ოსმალეთი და ირანი.
ის ხმა არის დიდი გმირის:
იცოდე,რომ მთებში ჰტირის
მიჯაჭვული ამირანი.
გიორგი გვაზავა, ჩემი ლექსები, პარიზი,1939,გვ7.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
მზე დედაა ჩემი, მთვარე მამა ჩემი, წვრილ-წვრილი ვარსკვლავები კი და და ძმაა ჩემი...
ესაა კავკასიის ხალხთა ნაწილის, უძველესი კავკასიელების, პალეოკავკასიელების
//ქართველები, ჩერქეზ-ადიღები, ვაინახები, დაღესტნელი ხალხები// მითოლოგია.
 |
იბერიულ-კავკასიური მითების ცალკეული ციკლები თითქმის არ გადარჩა ვინაიდან დიდმა ეპოსებმა //ქართულმა ეპოსმა ამირანზე, კავკაიურმა ნართების ეპოსმა// შეიწოვეს თითქმის ყველა მითოლოგიური სიუჟეტი და წარმოდგენა.
მრავალ წარმოდგენას და სიუჟეტს აღადგენენ ენის მონაცემებით და სიმღერებში, ცეკვებში, ზეპირ გადმოცემებში გაფანტული გადმონაშთი მოტივებით რომლებმაც დაკარგეს თავდაპირველი კონტექსტი და ზოგჯერ შეერივნენ გვიანდელ რელიგიურ სისტემებს. ეს მოტივები იქცა ქრისტიანული და მაჰმადიანური კულტების ელემენტებად.
იბერიელ-კავკასიელი ხალხების მითოლოგიის უძველეს ფენებს იკვლევენ არქოლოგიის მონაცემებით. ენეოლითის და ადრეული ბრინჯაოს ხანიდან დარჩა ფრაგმენტები ნივთებისა რომლებზეც გამოსახულია ასტრალური ნიშნები, ჯვრები, კვადრატები, ადამიანების და ცხოველების ფიგურები. დაკრძალვათა სხვადასხვა ტიპის არსებობა გვეუბნება რომ უკვე იმ დროს არსებობდა რთული წარმოდგენები საიქიოს შესახებ.
კავკასიელი ხალხის კოსმოგონიური წარმოდგენების თანახმად ხმელეთი მრგვალია და მის ირგვლივაა ზღვა ან მთები. ქვეყნის კიდეზე დგას სიცოცხლის ხე რომელიც ვერტიკალურად აერთიანებს ცას //ზესკნელს// მიწას //სკნელს// და მიწისქვეშა სამყაროს
//ქვესკნელს//.
ვაინახების //ჩეჩნების და ინგუშების// წარმოდგენის თანახმას ქვესკნელი ვერტიკალურად შედგება 7 სხვა სამყაროსგან რომლებიც ერთმანეთთან დაკავშირებულია ყოველ სამყაროს ნაპირზე არსებული სოროებით ან საიდუმლო გამოქვაბულებებით. მოგვიანებით მათ გაუჩნდათ წარმოდგენა ერთიან მიწისქვეშა სამყაროზე //იხ.ელ//.
კოსმოგონიური წარმოდგენების შემდგომი განვითარება კარგად ჩანს ენის მონაცემებით რომელთა თანახმადაც სამყარო შედგება სამი ერთმანეთისგან გამოყოფილი სამყაროსგან //ქართულად სკნელისგან// რომლებიც მდებარეობენ გადამკვეთ კოორდინატებზე. ვერტიკალურად მდებარეობენ ზედა სამყარო //ზესკნელი//, მიწიერი სამყარო //სკნელი// და მიწისქვეშა სამყარო //ქვესკნელი//. ჰორიზონტალურად სამყაროს წი არის წინა სამყარო //წინასკნელი//, უკან კი-უკანა //სიტყვა-სიტყვით უკანასკნელი// სკნელი.
ზესკნელში არიან ღვთაებები, ფრინველები და ფანტასტიური არსებები, სკნელში-ადამიანები, ცხოველები და მცენარეები, ქვესკნელი არის მიცვალებულთა და ქტონიურ არსებათა-დევების, დრაკონების და ღრმა წყლების სამყარო.
სამ ვერტიკალურ სამყაროს ქართულ მითოლოგიაში შეესატყვისება თეთრი, წითელი და შავი ფერები. წინა სამყარო ნათელი და სიკეთის მომცემია და შეესაბამება ცნებას "აქ". უკანა ბნელი და იდუმალი სამყარო სავსეა საფრთხეებით და მოულოდნელობებით. ის შეესაბამება ცნებს "იქ".
უკანა სამყაროს ავბედითი ხასიათის გამო მრავალ რიტუალში აკრალული იყო უკან მიხედვა. ვერტიკალურად და ჰორიზონტალურად მდებარე სამყაროების მთელი ამ სისტემის ირგვლივ არის ბნელი გარე სამყარო //ქართულად გარესკნელი//, რომლის იქით არაფერია და რომელიც გაიაზრება როგორც გაქვავებული სიბნელე და უცვლელი მარადისობა.
ვერტიკალურად მდებარე სამყაროები ერთმანეთისგან გამოყოფილია ჰაერის ფენით და ხმელეთით, ჰორიზონტალურად მდებარე სამყაროები კი - 7 //9// ქედით ან ზღვით. ერთი სამუაროდან მეორეში გადასვლა შეუძლიათ მარტო ღვთაებებს ან გმირებს, ადამიანს კი ეს ძალუს მხოლოდ ღვთაების ნებართვით და სახის შეცვლის საშუალებით, ე.ი.სიკვდილის შემდეგ //ქართულად გარდაცვალება, სიტყვა-სიტყვით სახის შეცვლა -ნიშნავს სიკვდილს//. ღმერთის ნებართვის შემთხვევაში სული დროებით სტოვებს თავის სხეულს.მოგზაურობა ღვთაებებთან ერთად, გადადის ერთი სამყაროდან მეორეში და დაბრუნების შემდეგ ისევ ბრუნდება თავის სხეულში //ქართ. გახუა მეგრელაური, ინგუშური ბოტკინ შირტკა//.
მოგვიანებით და ალბათ ქრისტიანობის და მაჰმადიანობის გავლენით ჩნდება სამოთხის და ჯოჯოხეთის ცნებები, ჩნდება სულის მიცვალებულთა სამყაროში გადასვლის და ცოდვილთა დასჯის სიუჟეტები.
ყველა სამყაროს ერთმანეთთან აკავშირებს მიწის ნაპირზე მდგომი მსოფლიო ხე //მისი ვარიანტები - ბოძი რომელსაც ეყრდნობა ცა. კოშკი, ციდან ჩამოშვებული ჯაჭვი, უზარმაზარი გატოტვილი რქების მქონე ირემი. ამ რქებით შეიძლება ზედა სამყაროში ასვლა//. მასზე მიბმულია ცხოველი. აფხაზების წარმოდგენით როდესაც ცხოველი იღვიძებს და მიისწრაფის თავისუფლებისკენ ხდება მიწისძვრები.
სამყაროებს შორის კავშირის საშუალებებია აგრეთვე სასწაულთმოქმედი ცხოველები, ფრინველები.ფანტასტიური არსებები //გმირების ცხენები, არწივები, თეთრი და შავი ჭედილები, დევები, ქაჯები და ა.შ.//.
ამ წარმოდგენებიდან გამომდინარე სწამდათ რომ ხეებს და წმინდა ჭალებს ჰქონდათ ზებუნებრივი ძალა. მრავალი ტომი //ადიღები, დაღესტნელები// თაყვანს სცემდნენ ხეებს და მათ მიართმევდნენ ძღვენს. ქართულ მითებში ურჩ ქვეშევრდომებს ღვთაებები ხშირად კერაში წარუდგებიან ხის სახით.
ჩეჩნების და ინგუშების კოსმოგონიური მითები დედამიწაზე სიცოცხლის გაჩენას უკავშირებენ ერთხელ დედამიწაზე დაშვებულ უზარმაზარ თეთრ ფრინველს. დედამიწა მაშინ იყო უწყლო ბრტყელი ხმელეთი მცენარეებისა და ცოცხალი არსებების გარეშე.
ფრინველის გაფრენის შემდეგ მისი ექსკრემენტებისგან გაჩნდა წყალი და თესლი, დაღვრილი წყლისგან გაჩნდა ზღვები, ტბები, მდინარეები. ქრით გაფანტული თესლისგან გაჩნდა მცენარეები.
სხვა ვაინახური მითების თანახმად მთები,ცხოველები,ადამიანები შექმნა დემიურგმა დიალამ.
//სახელგანთქმული ქართველი მკვლევარი ვახტანგ კოტეტიშვილი წერს ქართველებში გავრცელებულ ხეთა თაყვანის ცემის შესახებაც :"...მუხის თაყვანისცემა ბევრგან იყო გავრცელებული, პალესტინაში დღესაც არის "სამღვთო მუხნარი", რომელსაც ეთაყვანებიან; აბელის საფლავიც //ლიბანის მთებში// სამღვთო მუხებით არის შემორტყმული. სილეზიაში, ტიურინგიაში, საბერძნეთში და სხვ.... დღესაც ბევრგან არის შემონახული სამღვთო და შეუვალი მუხნარი.
საქართველოში ხომ ასეთი ადგილები მრავალია რკონი, ჭყონდიდი,
მუხრანი. დიდი მუხა //ფრონის ხელობაში//, ქურმუხი, საინგილო, ოფურჩხეთი
//ქუთაისის მახლობლად//, კორკმულა //იკორთის მახლობლად//, ლაშარის გორი და სხვ...
ქართულ ხალხურ წესებს დღემდე შეუნახავთ ხეთა მსახურების ნაშთები, რასაც ვხედავთ საქართველოს ყველა კუთხეში. დღემდე მოსულ შელოცვებში გვხვდება:მუხა როგორც სამღთო მკურნალობის ძალის მომცემი: "მსგავსო ასპიტისაო, ნაშობნო იქედნეთაო, რომელი მოხვედ ხე//ლ//თა ღრმათაგან, მუხათა ძირთაგან ძირნი შენნი წამლად დაწუნე და განვაქარნე ქარსა მას ნიავ ქარისა" //იხ."ლოცვანი მრავალთა სენითანი და მჯდომისანი", საქ.მუზ.ხელნაწერთა განყ. S-19//.
მუხა ბევრჯერ იხსენიება ჩვენს ზღაპრებშიც და საგულისხმო არის რომ ყოველთვის წყალთან,ნაყოფიერებასთან და ძალასთან არის დაკავშირებული.
ზღაპარში "და-ძმა" ბერიკაცი მუხასთან მიდის შვილის სათხოვნელად. მუხა ეტყვის-წადი გეყოლებაო. მეორედ წყალსა სთხოვს. წყალიც მისცა. მესამედ კი გაჯავრდა მუხა და ბებერს ეყოლა არწივის ქალი, რომელმაც ყველაფერი გადაჭამა //არწივის სახით კრეტელებმა ძევესი გამოსახეს. ძევესთანვე არის დაკავშირებული მუხა//.
ისევ ხეთა მსახურების ნაშთი არის დღემდე შენახული ე.წ. ხატის ტყეები თუ ხე, განსაკუთრებით მუხა, ცაცხვი, უთხოვარი და აკაკი.
უკანასკნელ ხანებამდე ეს ხეები თუ ტყე შეუვალი იყო. წკირის მოტეხვაც არ შეიძლებოდა, თორემ ხატი განრისხდებოდა, "დაჰკრუნჩხავდა". დღესაც ბევრგან შეჰხვდებით მოშიშვლებულ მთის წვეროებზე შერჩენილ ქოჩორს. ეს სამღვთო ხეებია, რომლებიც გაკაფვას გადაურჩნენ თავიანთი შეუვალობის გამო.
საინტერესო თქმულება არის ჩაწერილი კახეთში ვ. თამროშვილის მიერ "წმიდა მუხა"
//იხ. დროება,სურათ. დამატ.1909 წ.1//. - " მუხა წმიდაა. იმისი შეშა ხატისაა, ნუ გავარისხებთ პირმცინარსო". იქიდან არც შეშის გამოტანა შეიძლებოდა და არც რკოსი.
ერთმა გაჭირვებულმა გლეხმა გადაწყვიტა შეშის გამოტანა, მაგრამ "დასწვდა ერთ დიდ ტოტს... ხმელი მუხის ტოტი წმინდა გიორგის განრისხებულ ხატად იქცა, პირიდან ცეცხლსა ჰყრიდა პირმომცინარი"-ო... "ამბობენ,ყოველ ახალწლის განთიადზე, წმინდა მუხის გარშემო ვიღაც მოხუცი თავშალმოხდილი უვლის და გულში ცემით მუხასა სთხოვს სასჯელის პატიებას..."წმინდა გიორგი პირმცინარი, შენ აპატიე უნებლიეთი ცოდვა ჩემ ზურიასაო"...
შეუვალი იყო არა მხოლოდ სამღთო ხე, არამედ იმას შეკედლებულიც. გაჭირვების დროს ხეს მოჰმართავდნენ საფარველად. ხალხურ ლექსში ავთანდილმა "მუხასა ბეჭი მიანდო, შტო ფარადა"...აფხაზეთში ვინც თავს წმინდა ტყეს შეაფარებდა, თუნდ ავაზაკი, ხელუხლები იყო.. ეს წესი იცოდნენ კავკასიის მთის სხვა მოდგმებმაც, მაგ. ყაბარდომ, ჩაჩანმა, ლეკმა, ოსმა და სხვ...
"მუხის ანგელოზი" საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში კიდევ იხსენება. განსაკუთრებით თუშ-ფშავ-ხევურეთში, კახეთში, ქართლის ყრუ ადგილებში და ჯავახეთში.
გარეკახეთში, პატარძეულში კოტომანზე ორი დიდი მუხა დგას. იმათი ხელის ხლება არ შეიძლება, თავისი ანგელოზი ჰყავსო... მცხეთაში, არმაზის ტყეში, დღემდე შენახულია უარმაზარი მუხა, რომლის ქვეშაც გადმოცემით აბრაამს გამოეცხადა ქრისტე-ღმერთი... ალბათ ის მამრეს მუხა არის ნაგულისხმევი "დაბადებაში" რომ არის მოხსენიებული. შესაძლებელია ამ თქმულებასთან იყოს დაკავშირებული არმაზის მოსაზღვრე მუხათგვერდი. მეორე გადმოცემით მუხა მდგარა სვეტიცხოვლის ადგილზე....
ხსენებული ფაქტების მიხედვით ცხადია, რომ მუხას განსაზღვრული მნიშვნელობა ჰქონია ,როგორც საზოგადოდ, ისე კერძოდ საქართველოში, და ეს მნიშვნელობა რელიგიური ხასიათისა ყოფილა.
ფრიქსომ ოქროს ვერძი რომ მიალურსმა მუხაზე, არესის სამღვთო ჭალაში, სადაც მას სდარაჯობდა საშინელი გველეშაპი, ეს გარკვეული საკრალური აქტი იყო. იგივე მნიშვნელობა აქვს ჩვენში დღემდე შერჩენილ ტექსტს სამღვთო მუხებზე
//ცაცხვზე, იფანზე, აკაკიზე//, ჯიხვისა თუ ირმის რქების მიკიდვა, ღაზლის ძაფის შემოვლება, ფერადი ნაჭრების ჩამოკიდება და სხვ...
რკონში //ქართლი// არის ე.წ. ცაცხვის წმ. გიორგი. სალოცავი აქ თვით ცაცხვია, რომელსაც საგანგებო თაყვანსა სცემენ. იშვიათად, მაგრამ ეს წესი დღესაც სრულდება მოხუცების მიერ გუნდად შემოევლებიან ხეს, გალობას დასძახიან და გარკვეული რიტმული მოძრაობით უვლიან ხეს და ევედრებიან... ეს წესი უნახავს ამ სტრიქონების დამწერს//.
საინგილოში არსებობს ქურ-მუხის წმინდა გიორგის ხატი. ძველად აქ ტაძარი ყოფილა ღვთისმშობლისა, მაგრამ ხატი კი წმინდა გიორგის სახელით არის დარჩენილი //იგივე რაც რკონში, გერის-თავში და სხვ...//. ამიტომაც, 1894 წელს განახლებულ ამ პატარა ეკლესიას წმ. გიორგის სახელი მისცეს. მაგრამ ეს პატარა ეკლესია დიდი საყდრის სახელით დარჩა. იქვე არის მიმოფანტული სამღვთო ხეების ჯგუფები,რომლებსაც ინგილოები "საყდრებს" უწოდებენ და "მომაკვდინებელ ცოდვად მიაჩნიათ,რომ ვინმემ იქ ხე-ტყე მოჭრას და იმით ისარგებლოს " // "ივერია", 1990 წ.266//. //.კოტეტიშვილი,ხალხური პოეზია,თბ.1961, გვ.402-405//.
იბერიულ-კავკასიურ მითებში შემონახულია ღვთაებათა ძველი ქრისტიანობამდელი და მაჰმადიანობამდელი პანთეონები უზენაესი ღმერთით სათავეში. მაგრამ უმაღლეს ღვთაებათა ძალაუფლება სხვა ღვთაებებზე მითებში ხშირად არ ვლინდება. ეს //ისევე როგორც უზენაეს ღვთაებათა სახეებში უფრო არქაული მითოლოგიური ნიშნების შენარჩუნება// მოწმობს ამ წარმოდგენათა შედარებით გვიან გაჩენაზე.
ამასთან ქრისტიანობის და ისლამის ზეგავლენით მნიშვნელოვანი ტრანსფორმაცია განიცადა უზენაესი ღვთაების ცნებამ.
ქართული პანთეონის სათავეში დგას უზენაესი ღვთაება ღმერთი. ის ზოგ ფუნქციას უყოფს სხვა ღვთაებებს, მაგრამ არსებითად არის მსოფლიო წყობის ერთადერთი შემქმნელი და მცველი, ყველაფერი არსებულის მბრძანებელი. ის არის მე-7 ცაზე და მისი ნების გარეშე არაფერი ხდება არც მზისქვეშეთში და არც საიქიოში //ქრიტიანობის გავრცელების შემდეგ ღმერთი გაიგივდა ბიბლიურ მამა-ღმერთთან//.
სხვა ღვთაებებს -ღვთისშვილებს ანუ ღმერთის შვილებს- აქვთ ლოკალური მფარველი ღმერთების და ადამიანებსა და უზენაეს ღვთაებას შორის შუამავლის ფუნქციები.
ღვთისშვილების მეთაურად ითვლებოდა ხმელეთის მბრანებელი და საკუთარი კარავის ანუ კარის მქონე კვირია. ზოგი მითის თანახმად ის ითვლებოდა შუამავლად ღმერთსა და სხვა ღვთისშვილებს შორის. განსაკუთრებულ შემთხვევებში ღვთისშვილები იკრიბებოდნენ ღმერთის კარიბჭესთან //დასავლეთი საქართველოს მთიელებშო კვირია არის ნაყოფიერების ფალიური ღვთაება//.
აბხაზური პანთეონის სათავეში დგას ანცვა, რომლის სახეშიც გაერთიანდა ჭექა-ქუხილის და ნადირობის, დედა-ქალღმერთის და სხვა ძველ ღვთაებათა ნიშნები.
ადიღთა მითოლოგიაში პანთეონის მეთაური, დემიურგი და პირველშემოქმედი იყო ტხა //სახელი ტხა მომდინარეობს ადიღური სიტყვიდან ტიგ-მზე. ეს გვაფიქრებინებს რომ პირველშემოქმედის როლს თავიდან ასრულებდა მზე. შემდეგ ტხას ფუნქციები გადავიდა ტხაშხოსთან. ტხაშხოს კულტმა შეითვისა ქრიატიანობის ზოგი ელემენტი და შემდეგ, ჩრდილო კავკასიაში მაჰმადიანობის გავრცელებასთან ერთად, ის შეერწყა ალაჰის კულტს.
ჩეჩნურ-ინგუშურ მითოლოგიაში უზენაესი ღვთაება, დემიურგი არის დიალა.
დაღესტანში არაა ერთნაირი ფუნქციების მქონე მითოლოგიური პერსონაჟების საერთო სახელი,თითქმის ყოველ ხალხს ჰყავს თავისი ღმერთები. ლაკებში პანთეონის სათავეშია ზალი, ავარლებში - ბეჩელი, წახურებში - ღინიში, რუტულებში - იინიში და სხვ.
იბერიელ-კავკასიელი ხალხების მითოლოგიურ წარმოდგენებს ახასიათებს მზის, მთვარის, სხვა მნათობების პერსონიფიკაცია.
ქართულ მითებში მთვარე კაცია, მზე - ქალი. ისინი ხან და-ძმაა.ხან ცოლ-ქმარი, ხან - დედა-შვილი.
დაღისტნის მთიელებისთვის მთვარე და მზე ქალ-ვაჟია, ზოგ მითში ესაა და-ძმა, ზოგ მითში-შეყვარებულები.
აფხაზურ ანთეონში თავდაპირველად შედიოდა მზის ამოსვლისა და ჩასვლის ქალღმერთი ხაიტი. ის დაკავშირებული იყო ცოცხალთა სამყაროსთან, მიცვალებულთა სამყაროსთან, ზღვასთან. ძველი რწმენების თანახმად ხაიტის ზღვის სამეფოში უზარმაზარი ხვრელით მთებიდან ჩაედინება ყველა მდინარე.
ხაიტის ქალურ შესატყვის კოდოშს თაყვანს სცემენ ზღვისპირა აბხაზეთში და ზოგ მეზობელ ადიღთა //მაგ. შაფსუღთა// სოფლებში. ის გამოიხატებოდა მისადმი მიძღვნილი წალების და ცალკეული ხეების თაყვანისცემაში.
მოგვიანებით აფხაზურ პანთეონში შევიდნენ მზის პერსონიფიკაცია ამრა და მთვარის პერსონიფიკაცია ამა. მთვარის ფაზების წარმოშობის შესახებ მითის თანახმად მზე ამრა მზეთუნახავი ქალია, ამზა კი მისი მეუღლე. ამას დასდევს მისი და - ეშმაკი. ის ეწევა გაქცეულ ძმას და იწყებს მის ჭამას. ამ დროს ჩნდება ამრა. ის ამას ექაჩება თავისკენ და მისი და ეშმაკი კი - თავისკენ, დავას მათ შორის სწყვეტს ღვთაება. ის 15 დღით უთმობს ამზას ეშმაკს რომელის ამ დროში თითქმის მთლიანად გადასანსლავს მთვარეს, 15 დღით კი მის მეუღლე ამრას რომელიც სითბოთი და სიყვარულით მოაბრუნებს მთვარეს ახალი ცხოვრებისკენ.
სავსე მთვარის დროს თავის უფლებებს ისევ იღებს ეშმაკი. არსებობს მთვარეზე ლაქების ახსნის ვარიანტები: მწყემსის მიერ ზევით აგდებული და მთვარეზე გაბნეული ძროხის ნაკელი, ნართი სასრიყვას ნახირი რომელიც მთვარეზე ბალახობს.
ქართველების წარმოდგენით ლაქები მთვარეზე არის კვალის იმ სილისა რომელიც ცომში დათხვრილი ხელით გაარტყა დედამ შვილს.
მრავალი კავკასიელი ხალხის რწმენით მთვარის დაბნელება ხდება იმიტომ რომ მთვარეს თავს ესხმის მისი შეჭმის მსურველი ურჩხული. მთვარის დაბნელების დროს ურჩხულის შესაშინებლად ისროდნენ მთვარის მიმართულებით.
ინგუშთა და ჩეჩენთა მითოლოგიაში რამოდენიმე სიუჟეტი ეძღვნება ცის მნათობებს. ერთ-ერთ მითში მზის პერსონიფიკაცია //ან მზის ღმერთი// გელა დილით გამოდის ზღვიდან და საღამოს ისევ ჩადის ზღვაში. ჰორიონტზე ასვლისას მისგან ჩამოედინება ზღვის ქაფი.
წელიწადში ორჯერ //ნაბუნიაობის დღეებში// ის სტუმრადაა თავის დედა აასთან. ზოგი მითის თანახმად მზის ასული და ყველაფერი ცოცხალის მფარველი აზა გაჩნდა მზის სხივისგან და არის მზის სხივების მაცოცხლებელი ძალა.
ერთ-ერთი მითის თანახმა მზე და მთვარე არისნ სხვადასხვა დედის მიერ გაჩენილი და-ძმა რომლებსაც მუდამ დასდევს მათი ბოროტი და მოჟი რომელმაც ცაში შეჭამა ყველა თავისი ნათესავი. როდესაც მათ ეწევა ხდება დაბნელება.
სხვა მითი ყვება მზის და სხვა მნათობების წარმოშობის შესახებ.
სახელგანთქმული ოსტატი - მჭედელი თავისი სიყვარულით სდევნიდა მზეთუნახავს ისე რომ არ იცოდა რომ მზეთუნახავი მისი და იყო. ის მისდევდა მზეთუნახავს გავარვარებული ოქროს კვერთხით მანამდე სანამ ორივე არ გარდაიცვალა.
კვერთხის მიერ გაყრილი ნაპერწკლები გადაიქცნენ ვარსკვლავებად, ვაჟი გადაიქცა მზედ, მზეთუნახავი - მთვარედ. ვაჟი მზე დღემდე ცდილობს შეყვარებულის, მთვარის დაწევას.
კავკასიაში გავრცელებულია მითოლოგიური სიუჟეტები ბუნებრივი ობიექტების - მდინარეების, ტბების, ზღვების, მთის მწვერვალების და ა.შ. მფაველი და მფლობელი ღვთაებების, აგრეთვე ნადირობის ღვთაებების შესახებ. ამ უკანასკნელთა თანხმობის გარეშე მონადირე ვერ მიიღებს ნანდირევს.
აგრეთვე არსებობს ლეგენდები გარეული მხეცების ბატონების შესახებ. ეს ბატონები მწყემსავენ და წველიან ირმებს და ჯიხვებს. ისინი ჩუქნიან მონადირეს ნადირს რომლის მოკვლაც მათი ნებართვის გარეშე აკრძალულია. აკრძალვის დამრღვევი მუდამ ისჯება.
მონადირეთა ღვთაებებს მიეკუთვნებიან ქართველთა ოჩოპინტრე, დალი, აფხაზთა აჟვეიფშ, რომელთანაც იგივდება აერგი, ადიღთა მეზიტხა, რომელმაც განდევნა ნადირობის ძველი ქალღმერთი მეზგუაში //ქრიტიანობის მიღებასთან ერთად მისი ფუნქციები ნაწილობრივ გადავიდა დაუშჯერჯიზე,რომელმაც ასევე შეითვისა წმინდა გიორგის ნიშნები//, დაღესტნელთა აბდალი //ავდალი//, ინგუშთა ელტა,რომელიც ასევე არის მარცვლეულის ღვთაება, და სხვ.
მონადირეთა ღვთაებებთან დაკავშირებული წარმოდგენები აისახება სამონადირო ეპოსში და მითოლოგიურ სიუჟეტებში მონადირეებზე რომლებიც მისდევენ ცხოველად გადაქცეულ გარეული ცხოველების ცხოველების მფარველს და მბრანებელს, ცვივიან კლდეებიდან და იღუპებიან.
ეს სიუჟეტები ისევე როგორც გუნდური იმღერების და ცეკვების ტექსტები სრულდებოდა გაზაფხულის დღესასწაულებზე. მოგვიანებით სამონადირეო მოტივები კავკასიაში შეერწყა აგრარულ და კოსმოგონიურ წარმოდგენებს. დაღუპული მონადირისადმი მძღვნილი ფერხულები და საგალობლები ყოველწლიურად სრულდებოდა ადრე გაზაფხულის დღესასწაულებზე რომლებიც ეძღვნებოდა ბუნების ნაყოფიერი ძალების განახლებას და გაღვიძებას.
ბევრ დაღესტნელ ხალხში შეინიშნება ტოტემური წარმოდგენების კვალი. ტოტემებია დათვი //ცუნტელების ზოგი თქმულებით ადამიანთა წინაპარი. დათვის თათი დიდიოელებში, ხვარშელებში და სხვებში ითვლებოდა თილისმად, დათვის ხორცი კი - წამლად//, ძროხა //ლაკების, ლეკების ზღაპრებში წინაპარი, გვარის მფარველი//, ძაღლი,ცხენი //ლეკების ეპიკური გმირი შარვილის ძმებია ძაღლი და ცხენი//, თხა, ვერძი, არწივი.
დაღესტნელ ხალხთა რწმენებში დიდი როლი აქვს გველს. ავარლებში და ლაკებში გველი კეთილი სულია, სახლის მფარველი. გიდატლელებში გველი არის წყლის, წვიმის და ელვის განსახიერება.
ტოტემური წარმოდგენები ჩანს ჩეჩნურ-ინგუშურ მითოლოგიაშიც. ერთ თქმულებაში უშვილო ცოლ-ქმარს ვაჟიშვილები მოუყვანეს ძროხამ და ფაშატმა. მშობლებმა ძროხის მიერ გაჩენილს დაარქვეს მახტატი და ფაშატის მიერ გაჩენილს - პახტატი. ამ ვაჟიშვილებს აქვთ დევგმირული ძალა და გამორჩეული უნარები და ისინი ახდენენ მრავალ გმირობას. ადამიანისგან და დათვისგან ჩნდება საოცარი თვისებების მქონე გმირი ჩაიტონგი.
ჩეჩნები და ინგუშები ადამიანთა მფარველად თვლიან მადლი მომნიჭებელ ფრინველს
//ფარა ხაზილგ// და გველს.
მრავალი სიუჟეტი უკავშირდება ადამიანთა და მოსავლის ბედის გამგებელი ჭექა-ქუხილის ღვთაებებს. უზენაეს ღვთაებათა მსგავსად მათაც აქვთ ციური ცეცხლი და ისინი მიწაზე აგზავნიან წვიმას და გვალვას.
ქართულმა მითებმა და რიტუალებმა არ შეინახეს ჭექა ქუხილის ძველი ღვთაებების სახელები. ამ ღვთაებების კულტები შეერწყა ქრისტიანი წმინდანები ელიას //ილიას//, გიორგის და სხვათა კულტებს.
ღმერთთა აფხაზურ პანთეონში ჭექა-ქუხილის მბრძანებელი აფი ციდან აგავნის ცეცხლის ისრებს. ადიღების დიდი მექუხილე ღმერთი იყო შიბლე რომელიც სულის ღმერთ პსატხასთან ერთად მოდიოდა ტხას //ტხაშხოს// შემდეგ.
დაღესტანში თაყვანს სცემდნენ ჭექა-ქუხილის ღმერთ ასეს //ლაკებთან//, არშს
//წახურებთან//, წვიმის ღვთაებას //ზიუვილი ლაკებთან, გუდილი ტაბასარანებთან, გუდი რუტულებთან ,გოდეი წახურებთან, პეშაპაი ლეკებთან.
აფხაზები, ადიღები, ქართველები ელვით მოკლულს კრალავდნენ განსაკუთრებული პატივით როგორც წესი დაღუპვის ადგილზე.
ჭექა-ქუხილთან დაკავშირებულია მჭედლური ხელობის ღვთაება //ქართველთა პირქუში, აფხაზთა შაშვი, ადიღთა ტლეფში//.
აფხაზების აზრით სამჭედლო იყო ელვის ღმერთი აფას ნამტვრევი.
მთელ კავკასიაში გავრცელებული იყო წარმოდგენები ადამიანებს და ღმერთს შორის შუამავალ ღვთაებებზე რომლებიც ადამიანებისთვის ითხოვდნენ კარგ ამინდს.
ამ ღვთაებების პატივსაცემად გამართული რიტუალების დროს ქალები დადიოდნენ სოფელ-სოფელ, დაატარებდნენ მორთულ თოჯინებს, წუწავდნენ მათ და ცერემონიის ბოლოს მდინარეში ისროდნენ.
ითვლებოდა რომ ეს მსვლელობები ადამიანებს თავს არიდებდა გვალვას და თავსხმა წვიმას.
ქართველები თაყვანს სცემდნენ საჭირო ამინდის მომცემ ქრისტიან წმინდანებს, კერძოდ გაღმერთებულ ისტორიულ პერსონაჟებს. რიტუალური მსვლელობები ფალიური თოჯინებით ბევრი რამით იმეორებენ ძველი ბერძენი მწერლების მიერ აღწერილ დღესასწაულებს ნაყოფიერების ღვთაებებისთვის პატივის მისაგებად. საქონლის გამრავლებაზე თხოვნით ქართველები მიმართავდნენ თვითონ უზენაეს ღვთაება ღმერთს და წმინდა მარიამს, ისევე როგორც სინკრეტულ ღვთაებებს რომლებიც საქონლის მფარველის ფუნქციას უთავსებდნენ აგრარულ ფუნქციებს //მაგ. ბოსელი, ბარბალე, ბარბოლ, ქრისტიანთა წმინდა ბარბარე, თევდორე ჭაბუკი, ლამარია და სხვ.//.
შემონახულია აგრეთვე შინაური საქონლის და მიწათმოქმედების განსაკუთრებულ მფარველებთან დაკავშირებული მითოლოგიური სიუჟეტები.
დაღესტანში ლეკები თაყვანს სცემდნენ მიწათმოქმედების და მესაქონლეობის ღვთაება გუცარს.
სხვა კავკასიელ ხალხებში ეს წარმოდგენები უფრო დიფერენცირებულია. აფხაზებში მესაქონლეობის მთავარ ღვთაება აიტართან ერთად თაყვანს სცემდნენ საქონლის, განსაკუთრებით კამეჩების მფარველ მკამგარიას
//აკამგარიას. სკამგარიას//.
ადიღები თაყვანს სცემდნენ ხარების მფარველ ხაკუსტაშს, ძროხების მფარველ პშიშაკს, და მსხვიფეხა და წვრილფეხა რქიანი საქონლის მფარველებს ახინს და ამიშს.
მთელ კავკასიაში გავრცელებულია ლეგენდები საქონლის მფარველი ღვთაების მიერ სოფელში გაგზავნილი ძროხის თუ ხარის შესახებ. ეს ცხოველები საკუთარი ნებით ეწირებიან მხვერპლად ამ ღვთაებას.
ქართველებში ეს ცხოველები დაკავშირებულია ტომთა მფარველი სხვადასხვა ღვთაების და ქრისტიანთა წმინდანების კულტთან.
ილორის ეკლესიაში //აფხაზეთი//, მაგალითად, ლაპარაკობენ თავისი დაკვლის ადგილას მისულ ცხოველზე. გიორგობაზე ხდებოდა სასწაული, ჩნდებოდა მოოქროვილრქებიანი ხარი რომელიც თითქოს თვითონ წმინდანმა მოიყვანა დღეასწაულის წინა ღამეს.
ქართული ლეგენდის თანახმად ღვთაება თავდაპირველად აგზავნიდა ირემს. ნებაყოფლობითი მხვერპლის მოტივი, ახლოა ანტიკური და ძველაღმოსავლური მითოლოგიების შესაბამის მოტივებთან.
კავკასიის მთიელებში ცნობილია მიწათმოქმედების, ნაყოფიერების და მოსავლის მფარველი ძველი ღვთაებები. აფხაზებში ჯაჯა და ანაპა-ნაგა, ადიღებში ტხალაგეჯი, ჩეჩნებში და ინგუშებში ერდ. ტუშოლი //ცნობილი ქართველებშიც//, დაღესტნელთა იდორი, კვარა და სხვ.
არიან ხელობათა მფარველი ღვთაებები.. კერძოდ ქართველთა ლამარია, აფხაზთა ერიშ-ფეიქრობა, საუნაუ, მეწისქვილის საქმე და სხვ.
იბერიელ-კავკასიელ ხალხთა მითოლოგიამ შეინახა წარმოდგენები კეთილ და ავ სულებზე, ტყის ადამიანებზე რომლებიც მოგვიანებით ქრისტიანობის და მაჰმადიანობის გავლენით შეუთავსდა წარმოდგენებს ეშმაკზე, შაითანზე, იბლისზე.
ჩეჩნურ-ინგუშურ მითოლოგიაში კეთილი მფარველი სულები არიან ტარამები. ბევრია ავი სული - ალმაზები, ხუნ, საგები, უბურები, ვოჩაბები, გამსილგები. ავულებში დიდ როლს ასრულებენ სხვადასხვა ავადმყოფობის განსახიერებები.
დაღესტნელებში შაითანები არიან ადამიანზე დაბალი გაბურძგნული და ხელ-ფეხამობრუნებული არსებები. ისინი განცალკევებით ცხოვრობენ. მისდევენ ადამიანთა ცხოვრების წესს. ქორწინდებიან, აჩენენ შვილებს //რთული მშობიარობისას უძახიან ბებიაქალებს//. მათ უყვართ ცხენებით სეირნობა. ისინი იღებენ ხოლმე ნაცნობი ადამიანის სახეს. ზოგჯერ შაითანი გამდიდრებაში ეხმარება იმ ადამიანს ვინც მას დახმარება გაუწია. ბოროტი შაითანები ცვლიან ახალშობილებს, უფსკრულში ყრიან უფსკრულის ნაპირას მდგომ ხალხს, აჩერებენ წისქვლილებს და ა.შ.
მთიელების რწმენით შაითანებისგან იცავს ლოცვა ყურანით. ავარლებში შაითანებს აქვთ საკუთარი სახელები //იტუმტიტუ, ნისკუ და სხვ//. შაითანების სახეობაა ვასვასი-ნეკალ //აავადებს ჯერ გაუჩენელ ადამიანს//, კეხაი //ამრუდებს ადამიანის კისერს, აბნევს მას, საზარალოა საქონლისთვის//, სკუნდული //ჩვეულებრივ მფარველობს ადამიანს, მაგრამ ავად ხდის იმას ვინც ის გააბრაზა//სახის დამანჭვა, უკონტროლო ლაპარაკი// და სხვ.
დაღესტნური მითოლოგიის თეთრი ჯინები მფარველობენ ადამიანებს, ხელს უწყობენ მათ გამდიდრებას. ისინი მკაცრად სჯიან იმათ ვინც გათქვამენ გამდიდრების საიდუმლოს. შავი ჯინები კი აგიჟებენ ადამიანებს.
ქართულ მითებში ქვედა სამყაროში ცხოვრობენ ავი სულები-დევები და ქაჯები.
მითოლოგიური წარმოდგენების განსაკუთრებული ფენაა ეპოსში და ფოლკლორში. ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა და აფხაზების ნართთა ეპოსი და ქართული ეპოსი ამირანის შესახებ გაჩნდნენ უხსოვარ წარსულში და ისინი ატარებენ სხვადასხვა ისტორიული ხანის ანაბეჭდს.
საზღვარი ეპოსსა და მითს შორის უმრავლეს შემთხვევაში საკმაოდ პირობითია. ეპოსის გმირები ცხოვრობენ სამყაროში რომლის სივრცით-დროითი მახასიათებლები ენათესავება მითის სამყაროს შესაბამის მახასიათებლებს. ღმერთები ეხმარებიან და მფარველობენ ან მტრობენ გმირებს.
ნართების ეპოსში ღმერთები დებეჩი და ტლეპში განასახიერებენ ღვთაებრივი მჭედლების ორ თაობას. დებეჩი ხელით აძლევს ფორმას გავარვარებულ რკინას, მისი მოწაფე ტლეპში კი იგონებს გაზს, უროს, გრდემლს, აკეთებს პირველ ნამგალს და კურნავს ძვლების გადატეხვებს //უძველეს ხანაში მჭედელი ითვლებოდა ღმერთის ყოვლისშემძლე რჩეულას,განაახიერებდა რკინის მომთვინიერებელ ზებუნებრივ ძალას.//
მეორეს მხრივ ეპიკური გნირები //ამირანი, აბრსკილი, სასრიყვა, ნასრენ-ჟაჩე, ბატრაზი, პხარმატი და სხვ.// ჯანყდებიან თვითონ ღმერთის წინააღმდეგ, შოულობენ ცეცხლს ადამიანისთვის, რაც ანათესავებს მათ პრომეთესთან და აყენებს კულტურული გმირების რიგში.
ეპოსის გმირები განასახიერებენ ნათელ საწყისს და უპირისპირდებიან ბოროტების, ბნელეთის და ქვესკნელის ძალებს, რომელთა დამარცხებას ნიშნავს კოსმოსის მოწესრიგებას.
თავისი მოქმედებებით გმირები ჯობნიან მრავალ ღმერთს და ხანდახან გამოდიან მათ მოწინააღმდეგეებად //ადიღთა სოსრუკო ღმერთებს ართმევს სასმელ სანოს და აძლევს მათ ადამიანებს//, ერკინებიან მათ და არც ისე იშვიათად ამარცხებენ //უაზირმესი კლავს ბოროტების ღმერთ პაკოს. ნასრენ-ჟაჩე ჯანყდება ტხას ბატონობის წინააღმდეგ. ამიტომ მწვერვალ ოშ-ხამახოზე მიჯაჭვულ ნასრენ ჟაჩეს შემდეგ ანთავისუფლებს ნართი ბატრაზი//.
უმრავლეს შემთხვევაში ეპოსის გმირები სასწაულებრივად ჩნდებიან-ქალწულისგან, ქვისგან, ქალღმერთისგან და მონადირისგან //აბრსკილი, ამირანი, სასრიყვა, სოსრუკო, სოსკა-სოლსა//. კავკასიურ ეპოსებში განსაკუთრებული ადგილი უკავია ნადირობას, ისაა გმირთა ყოველი მნიშვნელოვანი გმირობის შესავალი.
ეპიკური გმირების გმირობები განასახიერებს ბუნებრივ მოვლენებ,ბუნებრივი ციკლების განმეორადობას, ციური მნათობების როტაციულ ხასიათს. მაგრამ თვითონ გმირების საქმეთა ციკლური ხასიათი უკვე დაკარგულია და სიუჟეტის მხოლოდ ზოგი ელემენტი მიუთითებს მათ თავდაპირველ ხასიათზე.
მიიწევს გარეთ ქვესკნელიდან ცოცხლად დამარხული ნართი სოსრუკო, ყოველ გაზაფხულზე ისმის მისი გმინვა. ყოველ წელს გვახსენებენ თავს კლდეზე მიჯაჭვული ან გამოქვაბულში ჩაკეტილი გმირები //ამირანი, აბრსკილი და სხვ.//.
აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა ფოლკლორში შემოინახულის სიუჟეტები ქაჯეთში გიორგის ყოველ წელს მოგზაურობის შესახებ. გიორგი ამირანის და აშამეზის მსგავსად ართმევს //ალბათ ქაჯების მიერ გატაცებულ// მზეთუნახავებს, სიყვარულის და ნაყოფიერების ქალღმერთებს. იტაცებს 9-სიმიან ფანდურს და გრდემლს, მიჰყავს უზარმაზარი ჯოგები. ქაჯეთიდან დაბრუნებულს მოაქვს მუსიკალური საკრავი-გაზაფხულის სიმბოლური სახე.
ის გადაყლაპა ბნელეთის განმასახიერებელმა ვეშაპმა, მაგრამ მან ურჩხულს გამოჭრა გვერდი და გამოვიდა მზის სინათლეზე.
ნართი გმირები ახდენენ ადამიანთა ბედნიერებისთვის და ბუნების აყვავებისთვის ხელის შემწყობ გმირობებს.
ნართი აშამეზი ბატრაზთან და სოსრუკოსთან ერთად ჩადის ქვესკნელში მზეთუნახავი ახუმიდას გამოსახსნელად და ურჩხულისთვის მისი სასწაულთმოქმედი სალამურის წასართმევად. ამ სალამურზე დაკვრა აღვიძებს მძინარე ბუნებას, აგდებს ზამთარს რომელიც ბატონობს სამყაროზე ვიდრე სალამური აქვს ურჩხულს, გველეშაპს.
ნართთა ეპოსი ფართოდ არ გავრცელებულა დაღესტანში. იქ ცნობილია მხოლოდ ცალკეული სიუჟეტები ნართებზე, მაგალითად ნართ ბარხუზე.
მაგრამ დაღესტნის ეპიური სიუჟეტები და მოტივები ტიპოლოგიურად ახლოა ამირანის და ნართების ეპოსთან.
ლეკების ეპიკურ გმირ შარვილის აქვს ზებუნებრივი ძალა. ის კვეთს გრანიტის კლდეს, ცვლის ას ათას მეომარს, მას ვერაფერს აკლებენ ისრები და ხმლები. მტრებმა ის დაამარცხეს მხოლოდ ტყუილით.
დაღესტნელთა ზოგი ეპიკური გმირი აუჯანყდა ღმერთებს. ლაკთა ამირმა გაბედა და გაეჯიბრა ღმერთ ზალს. ამისთვის ის რკინის ჯაჭვით მიაჯაჭვეს კლდეს. სხვა გმირი
//ადამიანი მაჩალ-ლაშჩიდან// მთებში გაყინული ქალიშვილებისთვის ღმერთს სტაცებს ცეცხლს კოცონის გასაჩაღებლად.
ეპიკური გმირების გმირობების შესახებ ყველაზე გავრცელებულ სიუჟეტებს შორის არის ბრძოლა ცალთვალა ბუმბერაზებთან //ამირანი, ნართები//. ანალოგიური სიუჟეტები გვხვდება კავკასიელ ხალხთა ფოკლორშიც რომელმაც შეინახა ძველი მითების სხვა ელემენტებიც. ------------------------------
თავფარავნელი ჭაბუკი
ასპანას ქალსა ჰყვარობდა,
ზღვა ჰქონდა წინად სავალი,
გასვლას შიგ არა ზარობდა.
ქალი ანთებდა სანთელსა,
სანთელი კელაპტარობდა,
ერთი ავსული ბებერი
ვაჟისთვის ავსა ლამობდა,
სარკმელზე ანთებულ სანთელს
აქრობდა,აბეზარობდა,
თან ამას ეუბნებოდა;
–წინადაც ეგა გყვარობდა!
ვაჟი მიანგრევს ტალღებსა,
გულ–მკერდი არა ჩქამობდა.
ცალ ხელით დოლაბი მიაქვს,
ცალ ხელით ნიავქარობდა,
ზღვის გაღმა ერთი სანთელი
გამოღმა კელაპტარობდა.
ღამე ჩამოდგა წყვდიადი,
უკუნს რამესა ჰგვანობდა,
ტალღა ტალღაზე ნაცემი
ვაჟის ჩანთქმასა ლამობდა.
დაჰკარგა ფონი,შეშჭირდა,
მორევი ბობოქარობდა,
გათენდა დილა ლამაზი,
კეკლუცის თვალებს ჰგვანობდა,
წყალსა დაეხრჩო ჭაბუკი,
ჭოროხზე ეგდო,ქანობდა,
წითელი მოვის პერანგი
ზევიდან დაჰფარფარობდა,
ლეშს დასჯდომოდა ზედ ორბი,
გულს უგლეჯავდა, ხარობდა..
--------------------------------------------------------------------------
ქართულ ხალხურ ლექსში "თავფარავნელი ჭაბუკი" არის ელემენტები ძველი მითისა გმირზე რომელიც ყოველ ღამე გადასცურავს ზღვას რათა მისწვდეს თავის შეყვარებულს. ქალიშვილი სტოვებს სანთელს რომელიც ნაპირს უჩვენებს ჭაბუკს, მაგრამ ბოროტი დედაბერი აქრობდა სანთელს. ვაჟმა ამიტომ ვერ იპოვა ნაპირი და დაიღუპა.
ანალოგიური სიუჟეტები აქვთ ადიღებსაც. ლეგენდის თანახმად მზეთუნახავი ადიუხის //თეთრმკლავა// სახლი დგას მდინარის ციცაბო ნაპირზე. მდინარეზე გაჭიმულია ტილოს ხიდი. თუ კი ბნელი ღამით ლაშქრობიდან ბრუნდება ადიუხის ქმარი მზეთუნახავი ფანჯრებიდან გაჰყოფს თავის მანათობელ ხელებს, ანათებს ხიდს და ქმარს იოლად გადაჰყავს ცხენები. უმადური ქმარი უკრძალავს ადიუხს ხიდის განათებას ხელებით და ბნელ ღამეში ვარდება ხიდიდან და იხრჩობა.
ამის შემდეგ ადიუხი ცოლად გაჰყვება მზიური ატრიბუტების მქონე სოსრუკოს. ადიუხის მანათობელი ხელები მასში გვანახვებს დილის ქალღმერთის შესახებ ძველი მითის რემინესცენციას. ამ ქალღმერთის ვარდისფერი თითები ანათებენ დილის ცის ნაპირს.
ლეგენდის ქართული ვარიანტის დაღუპული შეყვარებული მისი აქსესუარებით //წითელი სამოსი, ანთებული სანთელი, ცურვა ღამით. დოლაბი რომელიც მას მიაქვს, და ბოლოს სიკვდილი, უახლოვდება ქალღმერთის სიყვარულის გამო დაღუპულ ღვთაებებს ან გმირებს.
-------------------------------------------------
Кавказско-иберийских народов мифология
http://www.symbolarium.ru/i
Совокупность мифологических представлений народов, населяющих Северный Кавказ и часть Закавказья и говорящих на языках, входящих в семью кавказских языков: грузины, адыги (кабардинцы, адыгейцы, черкесы), абхазы, абазины, чеченцы и ингуши (самоназвание — вайнахи), народы Дагестана (аварцы, лакцы, даргинцы, лезгины, табасаранцы, цахуры, рутульцы и др.) и др. Кавказско-иберийские мифологические системы возникли в глубокой древности среди племён — предков современных кавказско-иберийских народов; в процессе своего развития они испытывали различные внешние влияния. Особенно сильное воздействие на них оказали христианство и ислам.
Отдельные циклы кавказско-иберийских мифов почти не сохранились, так как большие эпосы (грузинский эпос об Амирани, кавказский нартский эпос) вобрали в себя почти все мифологические сюжеты и мотивы. Многие представления и сюжеты восстанавливаются по данным языка и пережиточным мотивам, рассеянным в песнях, танцах, устных преданиях, ритуалах. Эти мотивы, утратившие свой первоначальный контекст, порой сливались с более поздними религиозными системами и становились элементами христианских и мусульманских культов.
Древнейшие пласты мифологии кавказско-иберийских народов прослеживаются по данным археологии. От эпохи энеолита и ранней бронзы дошли фрагменты предметов домашнего обихода и культового назначения, на которых изображены астральные знаки, кресты, квадраты, фигуры людей и животных. Наличие разнообразных типов захоронений подтверждает существование уже в эту эпоху сложных представлений о загробном мире.
По космогоническим представлениям кавказских народов, земная твердь имеет круглую форму, окружена морем или горами, на краю света стоит древо жизни, соединяющее по вертикали небо, землю и подземный мир. Согласно представлениям чеченцев и ингушей, подземный мир по вертикали состоит из семи других миров, соединённый друг с другом норами или потаёнными пещерами, расположенными у края каждого из миров (позднее у ингушей и чеченцев возникло понятие о едином подземном мире; см. Ел).
Дальнейшее развитие космогонических представлений хорошо прослеживается по данным языка, согласно которым мир состоит из отдельных миров (ср. груз. скнели), расположенных на пересекающихся координатах; вертикально размещаются верхний мир (зескнели), мир земной (скнели) и подземный мир (квескнели); по горизонтали перед центром мироздания (скнели) расположен передний мир (цинаскнели), а сзади — задний (букв. «последний») мир (уканаскнели). Верхний мир населяют божества, птицы и фантастические существа, средний — люди, животные и растения, нижний мир — это мир усопших хтонических существ — дэвов, драконов, а также глубинных вод. Трём вертикальным мирам соответствуют (в грузинской мифологии) белый, красный и чёрный цвета. Передний мир — светлый и благодатный, соответствует понятию «здесь», а противопоставляемый ему задний мир — тёмный и таинственный, полный всяких опасностей и неожиданностей, — понятию «там». Из-за зловещего характера заднего мира во многих обрядах запрещалось оглядываться назад. Вся эта система вертикально и горизонтально расположенных миров окружена тёмным внешним миром (груз. гарескнели), за которым нет ничего сущего и который осмыслен как застывшая тьма и неменяющаяся вечность.
Вертикально расположенные миры разграничены между собой толщей воздуха и земной твердью, а горизонтальные — семью (девятью) хребтами или морями. Переход из одного мира в другой доступен только божествам или героям-полубогам, а человек может совершить такой переход только с разрешения божества путём «смены облика», то есть смерти (груз. гардацвалеба, букв. «смена облика», означает «смерть»), когда душа временно покидает тело, «путешествует» вместе с божествами, переходя из одного мира в другой, а после возвращения опять вселяется в своё тело (груз. Гахуа Мегрелаури, ингуш. Боткин Ширтка). Позднее возникает (возможно, под влиянием христианства и мусульманства) понятие рая и ада, оформляются сюжеты, содержащие описание перехода души в мир усопших и мер наказания грешников.
Все миры связывает между собой стоящее на краю земли древо мировое (его варианты — столб, на который опирается небосвод; башня; спущенная с неба цепь; олень с огромными ветвистыми рогами, по которым можно добраться до верхнего мира), с привязанным к нему животным (по представлениям абхазов, когда животное просыпается и рвётся на свободу, происходят землетрясения). Средством сообщения между мирами служат также чудодейственные животные, птицы, фантастические существа (кони героев, орлы, белые и чёрные бараны, дэвы, каджи и т. д.).
К этим представлениям восходит вера в сверхъестественную силу дерева и священных рощ. Многие племена (абхазы, адыги, дагестанцы) поклонялись деревьям и приносили им дары. В грузинских мифах божества часто появляются в очаге у непокорных подданных в образе дерева. Космогонические мифы чеченцев и ингушей связывают появление жизни на земле с огромной белой птицей, спустившейся однажды на землю, которая представляла собой плоскую, безводную твердь, без растений и живых существ. После отлёта птицы из её экскрементов возникли вода и семя, из разлившейся воды образовались моря, озёра, реки; из семени, разнесённого ветром, появились различные растения. По другим вайнахским мифам, горы, животных, людей создал демиург Дяла.
В кавказско-иберийских мифах сохранились древние дохристианские и доисламские пантеоны божеств с верховным богом во главе. Однако власть верховных божеств над другими божествами в мифах часто не проявляется, что (так же как и сохранение в образах верховных божеств черт более архаических мифологических персонажей) свидетельствует о сравнительно позднем происхождении этих представлений. К тому же понятие верховного бога претерпело существенную трансформацию под влиянием христианства и ислама. Во главе грузинского пантеона стоит верховный бог — Гмерти, который, хотя и делит некоторые функции с другими божествами, является по существу единственным учредителем и хранителем мирового порядка, повелителем всего существующего. Он пребывает на седьмом небе, и без его воли ничего не происходит ни под солнцем, ни в мире усопших (после распространения христианства Гмерти идентифицировался с библейским богом-отцом). Остальные божества — хвтисшвили (дети Гмерти) выступают в функции локальных божеств — покровителей и посредников между людьми и верховным божеством. Главой последних считался Квириа, правитель суши, имеющий свой собственный шатёр, то есть двор. Согласно некоторым мифам, он считался посредником между богом и остальными хвтисшвили, которые только в особых случаях собирались у врат верховного божества (в мифах западногрузинских горцев Квириа — фаллическое божество плодородия). Во главе абхазского пантеона стоит Анцва, вобравший в себя черты древних грозовых и охотничьих божеств, богини-матери и др. В адыгской мифологии главой пантеона, демиургом и первотворцем был Тха (происхождение имени Тха от адыг. дыгъэ, тыгъэ — «солнце» даёт основание предположить, что первоначально роль первотворца принадлежала божеству солнца); позднее функции Тха перешли к Тхашхо. Культ Тхашхо воспринял также некоторые элементы христианства, а затем, с распространением на Северном Кавказе ислама, слился с культом аллаха. В чечено-ингушской мифологии верховное божество, демиург — Дяла. В Дагестане нет общего наименования мифологических персонажей с одинаковыми функциями, почти каждый из народов имеет своих богов. Во главе пантеона стоят Зал (у лакцев), Бечед (у аварцев), Гыниш (у цахуров), Ииниш (у рутульцев) и др.
Для мифологических представлений кавказско-иберийских народов характерна персонификация солнца и луны, других небесных светил. В грузинских мифах луна — мужчина, солнце — женщина; они выступают то как брат и сестра, то как муж и жена или как сын и мать. Горцы Дагестана наделяли луну (см. Барз) и солнце (см. Барг) обликами девушки и юноши, причём в одних мифах они считались братом и сестрой, в других — возлюбленными. В абхазский пантеон первоначально входило божество восхода и захода солнца Хайт, связанное с миром живых, с миром усопших, с морем. По древним поверьям, в морское царство Хайта через огромную дыру стекаются с гор все реки. Женское соответствие Хайта — Кодош, культ которой был распространён в прибрежной полосе Абхазии и у некоторых соседних адыгских племён (напр., у шапсугов), выражался в почитании посвящённых ей рощ и отдельных деревьев. Позднее в абхазский пантеон вошли Амра (персонификация солнца) и Амза (персонификация луны). По мифу о происхождении фаз луны, Амра (солнце) — прекрасная женщина, а Амза — её муж. Амзу преследует его сестра — дьявол. Догнав убегающего брата, она начинает его есть. В этот момент появляется извещённая о беде Амра. Она тянет Амзу к себе, а его сестра — в свою сторону. Спор между ними разрешает божество: на 15 дней оно предоставляет Амзу дьяволу (который за этот срок почти целиком сжирает луну), а на 15 дней — его жене Амре. Ей удаётся подоспеть к концу жизни Амзы (в момент, когда луна — на исходе), лаской и заботой вернуть его к новой жизни. В полнолуние снова вступает в свои права дьявол. Существуют варианты объяснения пятен на луне: коровий помёт, брошенный пастухом вверх и рассыпавшийся по луне; стадо нарта Сасрыквы, пасущееся на луне. По представлениям грузин, пятна на луне — следы от пощёчины, которую дала сыну мать рукой, испачканной тестом. Затмение луны, по поверьям многих кавказских народов, происходит из-за того, что на луну нападает чудовище (дракон), стремящееся её съесть; существовал обычай во время затмения луны стрелять по направлению к ней, чтобы спасти её.
В мифологии ингушей и чеченцев несколько сюжетов, посвящённых небесным светилам. В одном из них персонифицированное солнце (или бог солнца) Гела утром выходит из моря, а вечером вновь в него погружается; когда поднимается на горизонт, с него стекает морская пена. Дважды в год (в дни равноденствия) гостит у своей матери Азы (по некоторым мифам, Аза — дочь солнца, покровительница всего живого; родилась из луча солнца, является животворящей силой солнечных лучей). Согласно одному из мифов, солнце и луна — братья (рождённые, однако, разными матерями), за которыми постоянно гонится их злая сестра Мож, пожравшая своих родственников на небе; когда она их догоняет, происходит затмение. Другой миф повествует о происхождении солнца и других светил. Знаменитый мастер-кузнец преследовал своей любовью прекрасную девушку, не ведая о том, что она приходится ему сестрой: он гнался за нею с раскалённой золотой палицей в руках до тех пор, пока оба они не умерли. Искры от палицы превратились в звёзды, юноша — в солнце, девушка — в луну. И поныне юноша (солнце) стремится догнать на небе свою возлюбленную (луну).
На Кавказе распространены мифологические сюжеты о божествах — покровителях и хозяевах природных объектов — рек, озёр, морей, горных вершин и т. п., а также о т. н. охотничьих божествах, без согласия которых охотник не может получить добычу. Существуют также легенды о «хозяевах» диких зверей, пасущих и доящих оленей и туров. Они дарят охотнику дичь, убивать которую без их разрешения воспрещается, а ослушник всегда наказывается. К числу охотничьих божеств относятся грузинские Очопинтре, Дали, абхазский Ажвейпш, с которым иногда отождествляется Аерг, адыгский Мезитха, вытеснивший ранее почитавшуюся богиню охоты Мезгуаши (с принятием христианства его функции частично перешли к Даушджерджию, воплотившему также черты святого Георгия), дагестанский — Абдал (Авдал), ингушский Елта (являющийся также богом злаков) и др.
Представления, связанные с охотничьими божествами, отражаются в охотничьем эпосе и мифологических сюжетах об охотниках, которые, преследуя покровительницу и хозяйку диких животных в образе зверя, падают с высоких скал и погибают. Эти сюжеты, как и тексты хоровых песен и плясок, исполнялись на весенних (в частности, масленичных) празднествах. Позднее охотничьи мотивы на Кавказе слились с аграрными и космогоническими представлениями. Хороводы и песнопения о погибшем охотнике, исполняемые ежегодно на ранне-весенних празднествах, посвящались обновлению и пробуждению плодоносящих сил природы.
У многих дагестанских народов обнаруживаются следы тотемических представлений. Тотемами выступают медведь (согласно мифу цунтинцев «Девушка и медведь», предок людей; медвежья лапа у дидойцев, хваршинцев и др. считалась талисманом, а медвежье мясо — целительным), корова (в сказках лакцев, лезгин — предок, покровитель рода), собака, конь (братья лезгинского эпического героя Шарвили — собака и конь), козёл, баран, орёл. Значительна роль в поверьях дагестанских народов змеи; у аварцев и лакцев змея — добрый дух, покровитель дома, у гидатлинцев — олицетворение воды, дождя и молнии. Тотемические представления прослеживаются и в чечено-ингушской мифологии. В одном сказании бездетной паре принесли сыновей корова и кобыла. Родители назвали их: рождённого коровой — Махтат, кобылой — Пахтат. Обладающие богатырской силой и способностями, они совершают многие героические подвиги. В другом сказании от связи человека с медведицей рождается наделённый чудесными свойствами герой Чайтонг. Покровителями людей у чеченцев и ингушей выступают птица, дарующая благодать (фара хазилг), и змея.
Большое число сюжетов связывается с божествами грома и молнии, распорядителями судеб людей и урожая. Они, подобно верховным божествам, владеют небесным огнём и посылают на землю дождь и засуху. Грузинские мифы и ритуалы не сохранили имён древних божеств грома и молнии, культы которых слились с культом вытеснивших их христианских святых — Элиа (Ильи), Гиорги (Георгия) и др. В абхазском пантеоне богов повелитель грома и молнии Афы, посылающий с неба огненные стрелы. Адыги верили в великого бога-громовника Шибле, который наряду с богом души Псатха следовал в пантеоне богов сразу же за Тха (Тхашхо). В Дагестане почитались божества грома и молнии Асе (у лакцев), Арш (у цахуров), божества дождя (Зювил у лакцев, Гудил у табасаранцев, Гуди у рутульцев, Годей у цахуров, Пешапай у лезгин). У абхазов, адыгов, грузин убитого молнией хоронили с особыми почестями, как правило, на месте гибели. С громом и молнией связаны божества — покровители кузнечного ремесла (груз. Пиркуши, абх. Шашвы, адыг. Тлепш). Абхазы представляли кузницу как осколок бога молнии Афы.
По всему Кавказу были распространены представления о божествах — посредниках между людьми и богом, которые выпрашивали нужную людям погоду. Во время ритуалов в честь этих божеств женщины ходили по деревням с ряжеными куклами, обливали их водой и после окончания церемонии бросали в реку. Считалось, что эти шествия отвращают засуху и ливневые дожди. Вместе с Лазаре, Гонджо и другими у грузин почитались христианские святые, дарующие нужную погоду, в частности обожествлённые исторические личности. Ритуальные шествия с фаллическими куклами во многом повторяют празднества в честь божеств плодородия, описанные древнегреческими писателями. О приплоде скота грузины молились самому верховному божеству (Гмерти), а также святой Марии и различным синкретическим божествам, совмещавшим с функцией покровителя скота и аграрные функции (напр., Босели, Барбале, Барбол, христианской святой Варваре, Тевдорэ Чабуки, Ламарии и др.). Сохранились также мифологические сюжеты, связанные с особыми покровителями домашнего скота и земледелия. В Дагестане у лезгин почиталось божество земледелия и скотоводства Гуцар.
У других кавказских народов эти представления более дифференцированы. У абхазов наряду с главным божеством скотоводства Айтаром почиталось божество — покровитель скота, особенно буйволов, Мкамгария (Акамгария, Скамгария). Адыги почитали покровителей волов — Хакусташа, коров — Пшишака; кроме них почитались божества — покровители крупного и мелкого рогатого скота Ахын и Амыш. По всему Кавказу распространены легенды о корове или быке, посланных божеством — покровителем скота в селение и отдавших себя в добровольную жертву в честь этого божества. У грузин они связываются с культами разных божеств — покровителей племён и христианских святых. Христианская церковь использовала легенды о животном, приходящем к месту своего заклания. Например, в храме в Илори (Абхазия) в день святого Георгия демонстрировалось «чудо»: появлялся бык с золочёными рогами, приведённый якобы самим святым ночью, в канун праздника. Согласно грузинской легенде, первоначально божество присылало оленя. Мотив добровольной жертвы близок соответствующим мотивам в античной и древневосточной мифологии.
У кавказских горцев известны древние божества — покровители земледелия, плодородия и урожая, такие, как абхаз. Джаджа и Анапа-нага, адыг. Тхагаледж, чечено-ингушские Ерд, Тушоли (известный и среди грузин), дагестанский Идор, Квара и др. Имеются боги, опекающие ремёсла (в частности, груз. Ламариа, абх. Ерыш — ткачество, Саунау — мукомольное дело и др.).
Мифологии кавказско-иберийских народов сохранила древние представления о добрых и злых духах, лесных людях, совместившиеся позднее под влиянием христианства и ислама с представлениями о дьяволе, шайтане, Иблисе. В чечено-ингушской мифологии добрыми духами-хранителями выступают тарамы; многочисленны злые духи — алмазы, хун саги, убуры, вочаби, гамсилг. Среди злых духов значительную роль играют олицетворения различных болезней. У дагестанских народов шайтаны — это антропоморфные существа, обросшие волосами, с вывороченными нотами и руками, ростом меньше человека. Живут они в уединённых местах, ведут тот же образ жизни, что и люди: справляют свадьбы, рождают детей (при трудных родах приглашают женщину-повитуху); любят кататься на лошадях. Иногда принимают облик знакомого человека (аварский миф «Пастух и отец»). Иногда шайтан, к которому человек проявил заботу, помогает ему стать богатым (лакский миф «Женщина из Кубра»). Злые шайтаны подменивают новорождённых, толкают с обрыва стоящих на его краю, останавливают мельницы и т. п. По поверьям горцев, уберегает от шайтанов молитва по Корану. У аварцев шайтаны имеют собственные имена: Иту, Титу, Ниску и др. Разновидностью шайтанов являются васваси-некал (ещё не рождённого человека обрекает на болезни), кехай (искривляет шею человека, делает его рассеянным, а главным образом наносит вред скотине), жундул (обычно охраняет человека, но на обидевшего его насылает болезнь — судороги лица, заговаривание) и другие (о злых духах см. также Ал паб, Кушкафтар, Залзанагый). Встречающиеся в дагестанской мифологии джины делятся на белых, покровительствующих людям, способствующих их обогащению (разгласивший тайну обогащения жестоко карается джином), и чёрных, которые сводят человека с ума. В грузинских мифах выступают злые духи — дэви и каджи, обитающие в нижнем мире.
Особый пласт мифологических представлений проявляется в эпосе и фольклоре. Нартский эпос народов Северного Кавказа и абхазов (см. о нём также в ст. Осетинская мифология) и грузинский эпос об Амирани, возникнув в глубокой древности, несут на себе отпечаток различных исторических эпох. Граница между эпосом и мифом в большинстве случаев оказывается весьма условной. Герои эпоса живут и действуют в мире, пространственно-временные характеристики которого родственны соответствующим характеристикам мира мифа. Боги выступают в качестве помощников, покровителей или, напротив, в качестве противников героев. В нартском эпосе боги Дебеч и Тлепш олицетворяют два поколения божественных кузнецов. Дебеч руками придаёт форму раскалённому металлу, а его ученик Тлепш изобретает клещи, молот, наковальню, делает первый серп, а также лечит переломы костей (в этом отражаются древнейшие представления эпохи освоения металла, когда кузнец, почитаемый как всемогущий избранник божества, олицетворял сверхъестественную силу, способную укротить металл). С другой стороны, эпические герои (Амирани, Абрскил, Сасрыква, Сосруко, Насрен-жаче, Батраз, Пхармат и др.) восстают против самого бога, добывая огонь для людей, что роднит их с греческим Прометеем и позволяет рассматривать в ряду культурных героев.
Олицетворяя собой светлое начало, герои эпоса всегда противостоят хтоническим силам зла, тьмы и подземного царства, победа над которыми символизирует упорядочение космоса. В своих деяниях герои превосходят многих богов, а порой выступают их соперниками (адыгский Сосруко отнимает у богов напиток сано и дарит его людям), вступают с ними в поединок, в котором нередко побеждают (Уазырмес убивает бога зла Пако; Насрен-жаче восстаёт против владычества Тха, прикованный за это к вершине Ош-хамахо, он оказывается в дальнейшем освобождённым нартом Батразом).
В большинстве случаев герои эпоса рождаются чудодейственно — от непорочной девы, из камня, от богини и охотника (Абрскил, Амирани, Сасрыква, Сосруко, Соска-Солса). Охота занимает в кавказских эпосах особое место, она является преддверием всякого значительного подвига героев.
Подвиги эпических героев олицетворяют явления природы, повторяемость природных циклов, ротационный характер движения небесных светил. Однако цикличность деяний самих героев уже утрачена, и лишь некоторые элементы сюжета указывают на их первоначальный характер. Рвётся из подземного мира нарт Сосруко, похороненный заживо, каждой весной раздаются его стоны; в день ухода Сосруко в подземный мир просыпается природа, земля освобождается ото льда, появляются ручьи — слёзы Сосруко. Ежегодно дают о себе знать прикованные к скале или замурованные в пещере герои (Амирани, Абрскил и др.). В фольклоре восточ-ногрузинских горцев сохранились сюжеты о ежегодных странствиях Гиорги в страну каджей. Гиорги, подобно Амирани и Ашамезу, отнимает красавиц, богинь любви и плодородия (вероятно, похищенных каджами), похищает девятиструнную пандуру и наковальню, гонит огромные стада. Возвращаясь из страны каджей, он несёт музыкальный инструмент — символ весны. Амирани ходит за море и похищает красавицу Камари, небесную, солнечную деву, дочь предводителя туч — символический образ весны. Он проглочен вешапи, олицетворяющим тьму, но выходит на белый свет, вырезав бок чудовища. Нартские герои совершают подвиги, способствующие счастью людей и процветанию природы. Нарт Ашамез вместе с Батразом и Сосруко идёт в подземный мир, чтобы вызволить прекрасную Ахумиду и отнять у дракона свою чудодейственную свирель, игра на которой пробуждает спящую природу, прогоняет зиму, царящую над миром, пока свирель находится у дракона.
В Дагестане, где нартский эпос не получил широкого распространения (здесь известны лишь отдельные сюжеты о нартах, например о нарте Бархху, см. в ст. Вацилу), эпические сюжеты и мотивы типологически близки к эпосам об Амирани и нартах. У лезгин эпический герой, соединивший мифологические и сказочные черты, — Шарвили, наделён сверхъестественной силой: рассекает гранитную скалу, заменяет сто тысяч бойцов, неуязвим для стрел и клинков; врагам удаётся расправиться с ним, лишь прибегнув к обману. Некоторые дагестанские эпические герои поднимаются на борьбу с богами. Лакский Амир осмеливается вступить в состязание с богом Залом, за что его приковывают к скале железными цепями. Другой герой (человек из Мачал-лащи) для замерзающих в горах девушек похищает у бога огонь для костра.
В числе наиболее распространённых сюжетов о подвигах эпических героев — борьба с одноглазыми великанами (Амирани, нарты)[1]. Аналогичные сюжеты встречаются также и в фольклоре кавказских народов, сохранившем и другие элементы древних мифов.
Грузинское народное стихотворение «Молодец из Тавпаравани» содержит элементы древнего мифа о герое, который каждую ночь переплывает море, чтобы достичь своей возлюбленной; девушка оставляет зажжённую свечу, указывающую берег плывущему, но из-за козней злой старухи свеча во время бури гаснет, герой не находит берега и погибает. Аналогичные сюжеты сохранились у адыгов. Согласно легенде, дом красавицы Адиюх («белолокотная») стоит на крутом берегу реки, через которую протянут полотняный мост. Если муж Адиюх возвращается из похода тёмной ночью, она протягивает из окна свои светлые руки, освещая ими словно солнцем мост, и её муж легко перегоняет коней. Неблагодарный муж запрещает Адиюх освещать мост руками. Тёмной ночью он падает с моста и тонет, после чего Адиюх выходит замуж за Сосруко, наделённого солнечными атрибутами[2]. Светящиеся руки Адиюх позволяют видеть в ней реминисценцию древнего мифа о богине утра, розовые пальцы которой озаряют край утреннего неба. Погибший возлюбленный из грузинского варианта легенды с его аксессуарами (красная одежда, зажжённая свеча, плавание ночью, жёрнов, который он несёт, и, наконец, смерть) сближается с божествами или героями, погибающими из-за любви к богине.
Литература
Абхазская мифология
- Акаба Л. X., Из мифологии абхазов, Сухуми, 1976 < MNME
- ее же, О пережитках древнейших верований в культе кузницы у абхазов, «Известия Абхазского института языка, литературы и истории», 1973, т. 2 < MNME
- ее же, Абхазо-адыгские мифологические параллели, там же, 1974, т. 3 < MNME
- Аншба А. А., Абхазские культовые песни, там же, 1976, т. 5 < MNME
- Джанашиа Н. С., Статьи по этнографии Абхазии, Сухуми, 1960 < MNME
- Зухба С. Л., Абхазская народная сказка, Тб., 1970 < MNME
- его же, Абхазские этнологические мифы, «Известия Абхазского института языка, литературы и истории», 1975, т. 4 < MNME
- Инал-Ипа Ш. Д., Памятники абхазского фольклора. Нарты. Ацаны, Сухуми, 1977 < MNME
- Лукьянов Ф. И., Из космогонических поверий абхазцев, в кн.: Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, в. 34, отд. 3, Тифлис, 1904, 29-33 < MNME
- Салакая Ш. X., Абхазский нартский эпос, Тб., 1976 < MNME
- Чуpсин Г. Ф., Материалы по этнографии Абхазии, Сухуми, 1956 < MNME
- Адыгэ Iуэры-iуатэхэр, [т. 1], Налшык, 1963 < MNME
- Нартхэр. Адыгэ эпос, т. 1-7, Составление, вступ. очерк, комментарии А. М. Гадагатля, Майкоп, 1968-71 < MNME
- Нарты. Адыгский героический эпос. Вступ. ст. А. Т. Шортанова, М., 1974 < MNME
- Нарты. Кабардинский эпос, [2 изд.], М., 1957 < MNME
- Лавров Л. И., Доисламские верования адыгейцев и кабардинцев, в кн.: Труды Института этнографии. Новая серия, т. 51, М., 1959 < MNME
- Мижаев М. И., Мифологическая и обрядовая поэзия адыгов, Черкесск, 1973 < MNME
- Шиллинг E. M., Черкесы, в сб.: Религиозные верования народов СССР, т. 2, М.-Л., 1931 < MNME
- X[ан]-Г[ирей], Вера, нравы, обычаи, образ жизни черкесов, «Русский вестник», 1842, т. 5 < MNME
- Шортанов А. Т., Героический эпос адыгов «Нарты», в сб.: Сказания о нартах — эпос народов Кавказа, М., 1969 < MNME
- Бардавелидзе В. В., По этапам развития древнейших религиозных верований и обрядовое графическое искусство грузинских племен, Тб., 1957 < MNME
- Вирсаладзе Е. Б., Грузинский охотничий миф и поэзия, М., 1976 < MNME
- Джавахишвили И. А., История грузинского народа, т. 1, Тб., 1960 (на груз. яз.) < MNME
- Джанелидзе Д., Материалы по истории грузинского театра, кн. 1 — Народные истоки грузинского театра, Тб., 1948 (на груз. яз.) < MNME
- Котетишвили В. (сост.). Народная поэзия, 2 изд., Тб., 1961 (на груз. яз.) < MNME
- Макалатия С., Хеви, Тифлис, 1934 (на груз. яз.) < MNME
- Окрошидзе Т. Д., Художественные образы фантастической сказки, в кн.: Грузинский фольклор. Материалы и исследования, [т.] 1-2, Тб., 1964 < MNME
- Очиаури Т., Мифологические предания горцев Восточной Грузии, Тб., 1967 (на груз. яз.) < MNME
- Рухадзе Д., Грузинский народный праздник, Тб., 1966 < MNME
- Сургуладзе И., Из истории аграрных представлений грузин. (Умирающие и воскресающие божества), в кн.: Материалы по этнографии Грузии, [т.] 19, 1978 (на груз. яз.) < MNME
- Чиковани М. Я., Народный грузинский эпос о прикованном Амирани, М., 1966 < MNME
- его же, Прикованный Амирани, Тб., 1968 < MNME
- Давудов О. М., Культура Дагестана эпохи раннего железа, Махачкала, 1974 < MNME
- Дебиров Г. М., Дагестанские предания и суеверия, в кн.: Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, в. 4, Тифлис, 1884 < MNME
- Дирр А. М., Божества охоты и охотничий язык у кавказцев, там же, в. 44, отд. 4, Тифлис, 1915, с. 1-16 < MNME
- Магомедов Р., Легенды и факты о Дагестане, Махачкала, 1969 < MNME
- Руновский А., Легенды, народная медицина, предрассудки и верования дагестанских горцев, «Библиотека для чтения», 1862, No 8-9 < MNME
- Чурсин Г. Ф., Очерки по этнологии Кавказа, Тифлис, 1913 < MNME
- Далгат Б., Первобытная религия чеченцев, в кн.: Терский сборник, в. 3, кн. 2, Владикавказ, 1893 < MNME
- Далгат У. Б., Героический эпос чеченцев и ингушей, М., 1972 < MNME
- Мальсагов А. О., Нарт-орстхойский эпос вайнахов, Грозный, 1970 < MNME
- Семенов Л. П., Фригийские мотивы в древней ингушской культуре, в кн.: Известия Чечено-ингушского научно-исследовательского института истории, языка и литературы, т. 1, в. 1, Грозный, 1959 < MNME
- Шиллинг Е. М., Ингуши и чеченцы, в кн.: Религиозные верования народов СССР, т. 2, М.-Л., 1931 < MNME
- Чокаев К. З., К вопросу бытования образа Прометея в фольклоре чеченцев и ингушей, в кн.: Известия Чечено-ингушского научно- исследовательского института истории, языка и литературы, т. 6, в. 3, Грозный, 1972 < MNME
No comments:
Post a Comment