 |
| იმამი ხომეინი |
შიიტური სასულიერო წოდება და მისი როლი დიდ პოლიტიკურ ბრძოლებში ირანში მე-19 საუკუნის შემდეგ:
სუნიტურ ისლამში არაა საკუთრივ სასულიერო წოდება იმიტომ რომ იურიდიული თუ
საკულტო ფუნქციებით დაკავებული რელიგიური პერსონალი გამოირჩევა მხოლოდ საკუთარი ცოდნით და მას არა აქვს არანაირი ავტონომია ხელისუფლებისგან თუ დოქტრინალური ურყევი ავტორიტეტი. მისი იურიდიული თუ თეოლოგიური გადაწყვეტილებები უნდა ეფუძნებოდეს ტრადიციას.
შიიზმი კი არ აღიარებს არანაირ ლეგიტიმურ პოლიტიკურ ხელისუფლებას და სასულიერო წოდება იქ წარმოადგენს ფარულ იმამს, ნაწილობრივ ცვლის მას და მოქმედებს მისი სახელით. ამდენად ირანში არის რეალური სასულიერო წოდება.
მე-19 საუკუნეში ძლიერდება ევროპელთა ჩარევა ირანში და ულემების დამოკიდებულება ხელისუფლებასთან ორმაგია. ერთის მხრივ ისინი მხარს უჭერენ ყაჯარებს როდესაც ომი რუსეთთან თუ ბაბითა აჯანყება საფრთხეს უქმნიან როგორც პოლიტიკურ ისე რელიგიურ წესრიგს. მაგრამ მას შემდეგ რაც ყაჯარებმა უპირატესობა მიანიჭეს უცხოელებს და ქვეყანა დაიმორჩილეს რუსებისგან თუ ბრიტანელებისგან აღებული სესხით შიიტები დაუპირისპირდნენ სამეფო აბსოლუტიზმს და ცდილობდნენ ხალხის ნდობის შენარჩუნებას.
1891 წელს ერთი ბრიტანელისთვის მიყიდული თამბაქოს კონცესიის დასაბრუნებლად შიიტებმა ფარული იმამისადმი მორჩილების სახელით ბოიკოტი გამოუცხადეს თამბაქოს.
შიიტური სასულიერო წოდება როგორც სოლიდარული და განსხვავებული კორპუსი გააძლიერა მარჯას წოდებას დაწესებამ. მარჯა არის მაღალი დონის თეოლოგი //შემდეგში მას აიათოლა უწოდეს// რომელსაც მორწმუნეებმა უნდა მიმართონ დოგმატური, რელიგიური პრაქტიკის თუ კულტის საკითხების გასარკვევად.
ყოველმა მაჰმადიანმა უნდა მიბაძოს იმამს,მაგრამ მის არყოფნაში მიმალვის შემდეგ მან უნდა მონახოს ყველაზე სწავლული და პატიოსანი თეოლოგი რომელიც ხდება მისი მარჯა რომელსაც ის გადაუხდის ყოველწლიურ ისლამურ გადასახადს.
მარჯა არის იმამის ერთგვარი წარმომადგენელი, ის განკარგავს მიღებულ ფულს მიზგითებისთვის, ქველმოქმედებისთვის //საავადმყოფოები, სკოლები// და თეოლოგიის შემსწავლელი სტუდენტებისთვის განკუთვნილი პანსიონისთვის.
წმინდა ქალაქებში და ყველაზე მეტად ოსმალური ერაყის ნაჯაფში შეიქმნა ნამდვილი კლერიკალური ტიპის ხელისუფლება რომელსაც შეეძლო გავლენის მოხდენა მორწმუნებეებზე და ამას გარდა ჰყავდა შეიარაღებული რაზმებიც რომლებიც ხან ეხმარებოდნენ და ხან ექიშპებოდნენ წესრიგის დაცვის სახელმწიფო ორგანოებს.
1860-ანი წლებიდან ტელეგრაფის გამოყენებამ გააძლიერა დიდი მარჯების მნიშვნელობა და გააჩინა იდეა რომ ყველა მორწმუნეს უნდა ჰყავდეს ერთი მარჯა რომელსაც შეეძლო ტელეგრაფით პასუხის გაცემა ირანის ნებისმიერი კუთხიდან მისული კითხვისთვის.
ირანის გაღარიბებამ და დორჩილებამ ბრიტანელებისა თუ რუსების მიერ ინტელექტუალთა, კომერსანტთა და სასულიერო პირთა კოალიციას უბიძგა გამოსვლებისკენ სამეფო აბსოლუტიზმის წინააღმდეგ. 1906 წელს მოიწვიეს პარლამენტი რომელმაც საჩქაროდ შეიმუშავა კონსტიტუცია. მასზე ხელი მოაწერინეს ავადმყოფ სუვერენს და ის მიაღებინეს მემკვიდრეს.
შემდეგ დაიწყო გაუთავებელი დისკუსიები ხალხის ხელისუფლებიდან გამოსული პარლამენტარული ლეგიტიმურობის და რელიგიური ინსტიტუტიდან,
საბოლოო ანგარიშით ღვთაებრივი გამოცხადებიდან გამოსული კლერიკალური ლეგიტიმურობის, საზღვრების თაობაზე.
საკონსტიტუციო კრიზისმა გახსნა დიდსკუსია უპასუხოდ დარჩენილ კითხვაზე: უნდა მოითხოვოს თუ არა სიმბოლურად მაინც უმაღლესი ხელისუფლება სასულიერო წოდებამ,თუ ის უნდა დაეთანხმოს იმას რომ კანონმდებელი არის ხალხი?
დემოკრატიული ლეგიტიმურობისადმი ყველაზე მტრულად განწყობილი თეოლოგი ფაზლოლაჰ ნური დაუკავშირდა აბსოლუტისტ ყაჯარ სუვერენ მოჰამედ ალი შაჰს //1907-1909// რომელმაც გააუქმა კონსტიტუცია, მაგრამ რომელიც ბოლოს იძულებული გახდა დამორჩილებოდა რევოლუციონერებს. ნური სიკვდილით დასაჯეს თეირანის მთავარ მოედანზე 1909 წლის 31 ივლისს. ამან გამოიწვია უკმაყოფილობა კონსტიტუციონალისტი სასულიერო პირებისა რომლებმაც დაინახეს რომ პარლამენტური რეჟიმი ეწეოდა მათ მარგინალიზაციას.
ფეჰლევითა დრო:
პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ დაბერებული ყაჯართა დინასტია გადააყენა და ახალი დინასტია დააარსა ნაციონალისტმა ოფიცერმა რეზა ფეჰლევიმ. მან ისლამის უარყოფის გარეშე გაატარა ქემალ ათათურქის პოლიტიკის მსგავსი საერო ანტიკლერიკალური პოლიტიკა.
ირანში გარდაქმნებისგან განზე დარჩენილმა შიიტურმა სამღვდელოებამ რეჟიმისადმი მტრულად განწყობილი ცენტრი შეინარჩუნა რელიგიურ ქალაქ ქომში, 120 კილომეტრის მოშორებით თეირანიდან, მის სამხრეთით.
სასულიერო წოდების ნაწილი ეძებდა კომპრომისს თანამედროვეობასთან და ლიბერალ ნაციონალისტებთან და რჩებოდა პოლიტიკის გარეთ. მეორე,რადიკალური, ნაწილი უარყოფდა ყველაფერს მოსულს ევროპიდან,ე.ი. დემოკრაიის და პარლამენტარიზმის პრინციპებს.
1953 წელს ამერიკელების ჩარევით მოწყობილმა გადატრიალებამ, ნაციონალისტი პრემიერ მინისტრი მოსადეღის გადაყენებამ და მუჰამედ რეზა შაჰის ტახტზე რეზა შაჰის შვილის აყვანამ გააძლიერა რადიკალთა პოზიციები. ხელისუფლებასთან დაპირისპირებული კლერიკალური მოძრაობის ლიდერად იქცა აიატოლა ჰომეინი. ეს მოძრაობა მკაცრად ჩაახშეს 1963-1964 წლებში.
ირანის სასულიერო წოდების უპირატესობა თურქეთის სუნიტ მუფტებთან შედარებით მდგომარეობდა იმაში რომ შიიტები ავტონომიურები იყვნენ, ისინი არ იყვნენ სახელმწიფო ფუნქციონერები და სასულიერო პირების რესურსებს შეადგნდა მორწმუნეთა მიერ უშუალოდ და ნებაყოფლობით გაღებული თანხები. მორწმუნეები აგრეთვე ნებაყოფლობით ქმნიდნენ ფონდებსაც რომელთაც ხელმძღვანელობდნენ სასულიერო პირები. სახელმწიფოს მიერ სასულიერო წოდების დაფინანსების შეწყვეტაც და განათლების და მართლმსაჯულების სისტემიდან სასულიერო პირთა განდევნამ ირანში ამდენად ვერ მიაყენა დიდი ზარალი. რელიგიურ სისტემას ისევ შეეძლო ეფექტური წინააღმდეგობის გაწევა.
ირანული სასულიერო წოდების გაძლიერებას ხელი შეუწყო აგრარულმა რეფორმამაც. სოფლების დაცლამ და ქაოტურმა ურბანიზაციამ დაშალა და დაანგრია ტრადიციული ეთნიკური,ტომობრივი თუ ოჯახური სოლიდარობები რომლებიც გლეხებს იცავდნენ პოლიტიკური თუ ეკონომიკური საფრთხეებისგან.ქალაქთა ადამიანობას მოკლებულ გარეუბნებში შეჭეჭყილი უმუშევარი და უსახლკარო,მშიერი ადამიანები,ყოფილი გლეხები რომელთაც ძალით დააკარგინეს გლეხობა სახელმწიფოზე უფრო სანდო თავშესაფარს ნახულობდნენ მიზგითებში. კვარტალის მოლა მათ ამშვიდებდა,ანუგეშებდა და მიზგითი ქმნიდა კონკრეტული სოლიდარობის სივრცეებს რითაც ადამიანებს აძლევდა უკეთესი მომავლის იმედს.
ხომეინის აღზევება:
აიატოლა ჰომეინის ჰქონდა უპირატესობები რომლებმაც ის გადააქცია იმპერიული რეჟიმის საწამლავის მომსპობად. 1902 წელს დაბადებული ჰომეინი 1922 წლიდან ცხოვრობდა ქომში //ყუმში//, ერთგვარ კლერიკალურ კონტრ-სახელმწიფოში. ის იქ 1940-ანი წლებიდან ასწავლიდა ჯერ სპეკულატურ ფილოსოფიას, შემდეგ იურისპრუდენციას და მოიპოვა ფილოფოსის და სოციალურ კავშირზე მოაზროვნის სახელი.
მას ჯერ არ ჰქონდა კონკრეტული პოლიტიკური იდეები როდესაც 1963 წელს სათავეში ჩაუდგა პროტესტებს შაჰის რეფორმების წინააღმდეგ, მაგრამ მისმა გამოსვლებმა მოახდინა ახალგაზრდა მოლების მობილიზაცია.
1964 წლის ოქტომბერში ჰომეინიმ გაბედულად გააკრიტიკა ირანის პარლამენტის გადაწყვეტილება ირანში ამერიკული სამხედრო პერსონალისთვის იურიდიული ექსტრატერიტორიულობის პრივილეგიის მინიჭების შესახებ რამაც ჰომეინი გადააქცია ეროვნული ინტერესების დამცველად.
ის ისევ დაიჭირეს და განდევნეს თურქეთში, საიდანაც ის გადავიდა ერაყში. ლტოლვილი და დავიწყებული ჰომეინი მაშინ უფრო მითი იყო ვიდრე პოლიტიკოსი და 1978 წელს მრავალმა ირანელმა ის გაიხსენა ისე რომ არც კი იცოდნენ მისი იდეები დემოკრატიისა თუ ქალთა ემანსიპაციის შესახებ.
ლტოლვილი ჰომეინი რადიკალური გახდა და მან ახალი პოლიტიკური მნიშვნელობა მისცა შიიზმის იურიდიულ კონცეფციას. მისი აზრით რელიგიური ხელისუფლება მე-12 იმამის მიმალვის პერიოდში უნდა ყოფილიყო ისლამური მართლმსაჯულების მცოდნე ულემების ხელში. ნაჯაფში არაბულად გამოქვეყნებულ ერთ ნაშრომში ირანის ისლამური რესპუბლიკის მომავალი ბელადი უარყოფდა დემოკრატიული ლეგიტიმურობის მნიშვნელობას და მთავარ როლს ანიჭებდა გამოცხადებით მიღებულ და თეოლოგთა მიერ განმარტებულ შარიათის ისლამურ კანონს. ეს თემა მან განავითარა რევოლუციის დროს ნაჯაფში და ირანში სპარსულად გამოცემულ ნაშრომში "ისლამური მთავრობა" რომელსაც არ იცნობდნენ 1978 წელს მისი მხარდამჭერი საერო ინტელექტუალები.
რევოლუციამდე დიდი პრესტიჟის მქონე სხვა სასულიერო პირები მრავალჯერ იქცნენ რეპრესიული ზომების მსხვერპლებად //დაპატიმრება, წამება, ცენზურა//, დაიჩაგრნენ ახალი იდეების განმავითარებელი და ისლამის უფრო გამათანამედროვებელი თუ ჰომეინისავით დიდი სახელის მქონე აიათოლები მაჰმუდ ტალეგანი, ჰოსეინ-ალი მონტაზერი, მორტაზა მოტაჰჰარი, შარიათ-მადარი. ამ უკანასკნელის გარდა ყველა აკრიტიკებდა შაჰს და ისინი შეხედულებათა განსხვავებების მიუხედავად ბუნებრივად მიემხრნენ ჰომეინის როდესაც 1978 წლიდან ის გახდა აჯანყებულ მანიფესტანტთა ცენტრალური ფიგურა.
ეს შედარებითი ერთსულოვნება ხსნის მოლების მიერ ხელისუფლების აღების ეფექტურობას 1979 წელს.
რევოლუცია და ისლამური რესპუბლიკის პირველი ნაბიჯები:
ზოგი მაჰმადიანი ინტელექტუალი თუ აქტივისტი ცდილობდა სასულიერო წოდების ძალაუფლებისაგან განთავისუფლებას მაშინაც კი როდესაც ისინი წარმოშობით სასულიერო წოდებიდან იყვნენ.
აქ მოხსენიებას იმსახურებენ აბოლ-ჰასან ბანისადრი და ალი შარიათი.
1933 წელს დაბადებული ბანისადრი 16 წლის მანძილზე ცხოვრობდა გადასახლებაში, სწავლობდა ეკონომიკას და შაჰის დასამხობად მოღვაწეობდა ნაციონალისტურ მოძრაობებში.
მან განავითა რა ერთგვარი მაჰმადიანური ჰუმანიზმი და ძალადობის უარმყოფელი წინააღმდეგობა დააფუძნა შიიზმის პრინციპებზე.
საზოგადოებრივი აზრი თავიდან მხარს უჭერდა ჰომეინის თვითმფრინავით დაბრუნებულ ბანისადრს და ის ირანის პრეზიდენტად აირ\ჩიეს 1980 წლის იანვარში. მაგრამ მის პოლიტიკურ მოქმედებას აკლდა რეალიზმი და ის მალე წალეკა ისლამური რესპუბლიკის კლერიკალიზაციამ.
მან ეფემერული კავშირი შეკრა ისლამო-მარქსისტი ექსტრემისტების ორგანიზაცია ხალხის მოჯახედინებთან და 1981 წლის ივლისში წავიდა ლტოლვილობაში. მისი წყალობით კონსტიტუცია //რომელსაც მან ხელი არ მოაწერა// შეიცავს ორიგინალურ წინადადებებს რომლებიც ხელს უშლიან პიროვნული დიქტატურის დაბრუნებას.
სიკვდილის შემდეგ თავისი ნაწერებით პოპულარული ალი შარიათი //1933-
-1977// ძლიერ გავლენას ახდენდა ახალგაზრდობაზე მისთვის უცნობი რევოლუციის მიღმაც.
ერთდროულად ნაციონალისტური და რელიგიური მოძრაობიდან გამოსული შარიათი 1959-1964 წლებში სწავლობდა საფრანგეთში.
ირანში დაბრუნების შემდეგ მას უნდოდა დაბერებული კლერიკალური ისლამის გარდაქმნა პროგრესისტულ,განმანთავისუფლებელ და რევოლუციურ რელიგიად.
მან გამოაცოცხლა ახალგაზრდობა შიიზმის მებრძოლი და აშკარად ანტიკლერიკალური ინტერპრეტაციით.
რევოლუციასთან დაკავშირებულ მრავალ სპარსელ მოაზროვნეთაგან დასახელებას იმსახურებს კიდევ ორი:
1936 წელს დაბადებული მოჰამად მოჯტაჰედ შაბესტანი თავიდან უფრო ემხრობოდა ტრადიციონალიზმს. ის გაყვა აიატოლა ბეჰეშტის რომელიც შეცვალა ჰამბურგის მიზგითის რექტორის თანამდებობაზე. რევოლუციის წინა 9 წლის მანძილზე მან ისწავლა გერმანული და გაეცნო ბიბლიის ანალიზს. მისით შთაგონებულმა, მან თამამად გადასინჯა ყურანის ტრადიციული წაკითხვა. ირანში დაბრუნებულმა, მან სწრაფად მიიღო ოფიციალური ფუნქციები, მაგრამ გაემიჯნა ახალი რეჟიმის გადახრებს. ის დადგა სულ უფრო და უფრო კრიტიკულ პოზიციებზე, იცავდა რელიგიური აზრის ღია კონცეფციას და ემხრობოდა პოზიტიურ დაპირისპირებას დასავლურ გავლენებთან. ცენზორების მიერ მარგინალიზებული, ის წავიდა ირანიდან. ნიჭიერი ორატორი და ნაყოფიერი ავტორი შაბესტანი ისევ ახდენს ძლიერ გავლენას ახალგაზრდა ირანელ ინტელექტუალებზე.
ასე მოხდა რომ 1970-ან წლებში, როდესაც დასავლეთი ირანში ხედავდა გადასავლურებულ თანამედროვე ქვეყანას 1979 წელს ისლამური რევოლუციის დროს სცენაზე შიიტური პოლიტიკური ისლამის დაბრუნებამ სიმყუდროვე დაურღვია ექსპერტებს.
ირანს არ უთქვამს უარი თანამედროვეობის ფუნდამენტურ მიზნებზე //პოლიტიკური უფლებები, დამოუკიდებლობის და თავისუფლების იდეალი, საყოველთაო განათლება როგორც ბიჭებისთვის ისე გოგოებისთვის, ირანის ჩართვა მსოფლიოში //მაგრამ ისინი ჩაიწერა მებრძოლი ისლამის ფარგლებში. ამ მენრძოლმა ისლამმა შთააგონა მაჰმადიანური სამყაროს მრავალი რადიკალური მოძრაობა და აამაღლა შიიზმის ადგილი ისლამში.
No comments:
Post a Comment