აფხაზეთზე-2.

ანალიზი.
34
2.  გაზეთ “საქართველოს” თვალსაწიერიდან დანახული ანტიქართული მოძრაობა და
სეპარატიზმი აფხაზეთში
XX საუკუნის დასაწყისში სეპარატისტულ მოძრაობას აფხაზეთში გამოკვეთილი სახე ჰქონდა მიცემული. ეთნიკური აფხაზების ერთი ჯგუფი, რომელსაც დიდგვაროვანი აფხაზური გვარების წარმომადგენლები მეთაურობდნენ, ძალას არ იშურებდა ერთიანი ქართული სივრიციდან აფხაზეთის გამოსაცალკავებლად.

სეპარატისტული მოძრაობის გაშუქებისას გაზეთს აფხაზთა ეს ჯგუფი არ
დაუდანაშაულებია. პროცესებისადმი რედაქციის დამოკიდებულება ასეთი იყო:
პირველი, აფხაზური სეპარატიზმი შედეგია მესამე ძალის, ანუ რუსეთის
ანტიქართული პოლიტიკისა; და მეორე რუსეთის მიზნებს აფხაზეთში ხელს
უწყობს ამიერკავკასიის, შემდგომში კი, საქართველოს მენშევიკური მთავრობის
მიერ დაშვებული შეცდომები. 

აქვე ხაზგასმით გვსურს ვთქვათ, რომ “საქართველოს” პუბლიცისტთა
შორის იყვნენ ზომიერი ნაციონალისტები და უკიდურესი ნაციონალისტები.
მაგალითად, “საქართველოს” რედაქტორი გრიგოლ ვეშაპელი, რომელიც
უკიდურესი ნაციონალისტური პოზიციით გამოირჩეოდა, მოითხოვდა საქართველოს გავლენის გაძლიერებას აფხაზეთში. იგი წერდა: “დღევანდელ აფხაზთ სჯული სამგვარი აქვთ: ქრისიტიანებიც არიან, მაჰმადიანებიც და კერპთ მსახურნიც, მაგრამ მათი ქრისტე და მატი მაჰმადი ისეთივე ქართული უნდა იყვნენ, როგორიც იყო ძველი არმაზი” 62. (ხაზი ჩვენია) 

ასეთი კატეგორიული პოზიციის გამო ზოგიერთმა აფხაზმა (სხვათა შორის,
მათ, რომლებიც არ გამოირჩეოდნენ სეპარატიზმით) გაზეთ “საქართველოში”
უკმაყოფილების წერილი გამოაქვეყნა. ისინი აქცენტს აკეთბდნენ საკუთარ
თვითმყოფადობაზე, იმ ფაქტზე, რომ ეთნიკურად აფხაზები იყვნენ და არა _
ქართველები: “აფხაზებს რომ დიდი ხნის განმავლობაში ცალკე თავისებური
პოლიტიკური ცხოვრება ჰქონდათ, ამის ახსნა არც ახლანდელ ქართველს არ
ესაჭიროება (ხაზი ჩვენია მ. მ.). ყოველი ერი, რომელსაც თავისი ვინაობის
შენახვის სურვილი ჯერ არ დაჰკარგვია, ცდილობს, რამენაერად ისეთი
35 გამგებლობა მოაწყოს თავის შინაურ საქმეებში, რომ მის ეთნოგრაფიულ
თვისებებსა და ეროვნულ ხასიათს განსაკუთრებული ყურადღება და მზრუნველობა აღმოუჩინოს ...

B ჩვენ გვაკვირვებს და გვწყინს ის, რომ ხშირად ჯეროვანი სიფრთხილით ვერ ეპყრობიან ჩვენ ეროვნულ თავმოყვარეობას ზოგიერთი ახალგაზრდა ქართველი. ჩვენი სურვილია შევინახოთ ჩვენი ენა და განსაკუთრებული თვისება.

ჩვენს ბუნებრივ მოთხოვნილებებს ესენი უკმაყოფილების გრძნობით უყურებენ და ხშირად პრესაშიც უკეთურად იხსენებენ, ეს გარემოება ძლიერ ამწვავებს ჩვენ შორის ურთიერთობებს”63.

უკიდურესი ნაციონალისტების გვერდით გაზეთ “საქართველოში” საკუთარ პუბლიკაციებს აქვეყნებდნენ ზომიერი ნაციონალისტები, რომლებიც დიდი ტაქტითა
და სიფრთხილით ეკიდებოდნენ აფხაზეთში არსებულ ვითარებას. ჩვენი აზრით, ამ
ნიშნით განსაკუთრებით გამოირჩევა ორი პუბლიცისტი: ზაქარია ედილი
(ედილაშვილი) და ნიკო თავდგირიძე. მათ პუბლიკაციებს ჩვენ ქვემოთ ვრცლად
განვიხილავთ.

გაზეთ “საქართველოს” ფურცლებზე აისახა აფხაზეთში მიმდინარე ანტიქართული პროცესები: ქართული ენისა და ზოგადად ქართული განათლების დევნა, საქართველოს ეკლესიისაგან დამოუკიდებლად აფხაზეთის ავტოკეფალური ეკლესიის ფორმირების სურვილი, ძველქართული ტაძრებისა და ისტორიული ძეგლების არაქართულად გამოცხადება. დაბოლოს, ამ პერიოდულმა ორგანომ გააშუქა სეპარატისტების მიერ პროვოცირებული სამხედრო აგრესიის ფაქტები _ 1918 წელს პოლიტიკური გადატრიალების ორი მცდელობა; 1919 წელს თეთრგვარდიული რუსეთის მიერ აფხაზეთის ტერიტორიების დაპყრობა და 1921 წელს საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ანექსია, კერძოდ, გაგრა-სოჭს მიმართულებიდან შემოჭრა.

2.1 ენის საკითხი
მეოცე საუკუნის ოციან წლების აფხაზეთში ადგილი ჰქონდა საქართველოსთან ბრძოლის ყველაზე გავრცელებულ სიმპტომს _ ქართული ენის შევიწროვებას. ქართული ენა იდევნებოდა სოციალისტურ ჯგუფში, მუშათა კლასშიც კი; ქართული იდევნებოდა აფხაზეთში მოქმედი ყველა ტიპის სკოლიდან და მართლმადიდებლური ეკლესიიდან.

36
გაზეთ “საქართველოს” ერთ-ერთი ჟურნალისტი ფსევდონიმით პრ. ასკანელი სოხუმის სახალხო უნივერსიტეტში დაესწრო სოხუმის მუშათა ყრილობას. ყრილობაზე ქართულენოვანი სულ ორი მუშა აღმოჩნდა, მათ საკუთარი სათქმელი ქართულად დაიწყეს, მაგრამ კრებაზე დამსწრეთა დაჟინებული მოთხოვნის შემდეგ საუბარი ცუდი რუსულით გააგრძელეს, რის გამოც საყოველთაო დაცინვა დაუმსახურებიათ. ავტორის თქმით, რუსულენოვან სოხუმში ქართულ ენასთან ბრძოლა შოვინიზმთან (ბუნებრივია, ქართული შოვინიზმი იგულისხმება) ბრძოლის ძალიან პოპულარული ლოზუნგით იყო გამყარებული. სოციალისტებმა სოხუმის სახალხო უნივერსიტეტი დასების ბრძოლის ასპარეზად გადააქციეს, “თითქოს, სხვა ჯგუფები წინააღმდეგნი იყვნენ უნივერსიტეტებისა. ერთხელ და სამუდამოდ გაიგეთ, ბატონებო, რომ ყველგან ჯგუფობრიობა არ ვარგა”64, წერდა პრ. ასკანელი.

ამავე კორესპონდენციაში ავტორმა გააშუქა ქართულ ენასთან ბრძოლის კიდევ ერთი ფაქტი. სოხუმში უნივერსიტეტთან დაარსდა ქართული წიგნების ჯიხური “დიოსკურია”, რომელშიც ქართული ჟურნალ-გაზეთები თვეების დაგვიანებით ჩადიოდა.

“დიოსკურია” სოხუმის სახალხო უნივერსიტეტის თანამშრომელთა კრებაზე განგაშის საბაბი გამხდარა. ქართული წიგნების ახალი ჯიხურის დაარსებით ჩვენი უნივერსიტეტის წიგნების ძველ ჯიხურს კონკურენტი გამოუჩნდა, სასწრაფოდ უნდა მივიღოთ ზომა და უნივერსიტეტის ახალ შენობაში გადავიტანოთ ძველი ჯიხურიო,65 დაადგინეს შეკრებაზე.

ქართულ ენასთან (და ზოგადად ყოველივე ქართულთან) ბრძოლის ყველაზე აგრესიული ძალას წარმოადგენდა რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის
სასულიერო პირთა ის ჯგუფი, რომელიც აფხაზეთში მართლმადიდებლობის
გავრცელებას იყენებდა, როგორც რუსული სახელმწიფო პლიტიკის გატარებისა და
ამ რეგიონის რუსიფიკაციის მეთოდს. სამწუხაროდ, 1885 წლიდან, როდესაც
დაარსდა სოხუმის (ანუ ახაზეთის) რუსული ეპარქია, აფხაზეთში ძირითადად
რუსიფიკატორული პოლიტიკის გამტარებელი სასულიერო პირები ინიშნებოდნენ.
მათ შორის ქართველთმოძულეობით გამოირჩეოდნენ ეპიკოპოსი არსენი

(იზოტოვი), დეკანოზები _ ვოსტორგოვი და იასტრებოვი.66 ეს სასულიერო

ეპისკოპოსი არსენი ყველაზე დიდხანს (1895-1905) მეთურობდა სოხუმის საეკლესიო კათედრას. ამ ხნის განმავლობაში იგი ქართველებისადმი (აგრეთვე, აფხაზების, ისევე როგორც სოხუმის ოლქში  მაცხოვრებელი სხვა არარუსი ეროვნებების წარმომადგენლებისადმი) სასტიკ შოვინისტურ დამოკიდებულებას ამჟღავნებდა. მისი სოხუმიდან გაწვევის მიზეზი გახდა ის ფაქტი, რომ მან სოხუმის საკათედრო ტაძარში ყველასათვის საყვარელი ქართველი სასულიერო პირის დეკანოზ 37
პირები აფხაზეთში 1906 წლამდე მოღვაწეობდნენ; ანტიქართული მუშაობის გამო
მათზე შესულმა უამრავმა საჩივარმა რუსეთის სინოდი იძულებული გახადა
გაეთხოვა ისინი რეგიონიდან. თუმცა, ქართულ ენასა, და ზოგადად ქართულ
კულტურასთან ბრძოლის მათეული ტრადიცია აფხაზეთში საბოლოოდ
დამკვიდრდა.

მაგალითად, 1916 წლის “საქართველოს” 42-ე ნომერში, ახალი ამბების გვერდზე ვკითხულობთ, რომ “სოფელ გალის (სამურზაყანო) სამრევლო სკოლაში ქ.შ.წ.კ. გამავრცელებელ საზოგადოებას თავისი მასწავლებელი ჰყავს ქართული ენისა. აქამდე ქართულ ენას დათმობილი ჰქონდა იქ მე-2, მე-3 და მე-4 გაკვეთილები; ახლა კი სოხუმის ეპისკოპოსს უბრძანებია ეპარქიული საბჭოსათვის, რომ ქართულ ენას მხოლოდ მე-6 გაკვეთილი დაუთმეთო და საბჭოსაც ეს ბრძანება უკვე შეუსრულებია”67.

1917 წლიდან, როდესაც მეფის რუსეთი დაემხო და ეროვნულ მისწრაფებებს გასაქანი მიეცა, საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში მოითხოვეს სკოლებში სწავლა-განათლების ქართულ ენაზე შემოღება. ეს ტენდენცია განპირობებული იყო იმითაც, რომ საქართველოს რეგიონების მოსახლეობას რუსული ენის ათვისება ყოველთვის უჭირდა. აფხაზეთში კი პირიქით მოხდა, ამ დროისათვის აფხაზეთის ეთნიკურად ჭრელ მოსახლეობაში, მათ შორის თვით აფხაზებში, რუსული მშობლიურ ენად იყო ქცეული. აფხაზეთის სოფლებშიც კი, მოსახლეობის მოთხოვნით რუსული ენის სწავლებისათვის გამოყოფილი საათები არ შემცირებულა, მშობლები მასწავლებლებს დაემუქრნენ, თუ სწავლას ქართულ ენაზე წარმართავთ, შვილებს სკოლიდან გამოვიყვანთო.

“საქართველოს” კორესპონდენტმა ზაქარია ედილმა ამ მოვლენის მიზეზი ასე ახსნა: “საზოგადოდ, აფხაზეთში რუსულ ატმოსფეროს დიდად აქვს ფესვები გამდგარი და რუსების ერთს საუკუნოვანს მეცადინეობას მათი გადაგვარებისათვის უნაყოფოდ არ ჩაუვლია”68.

რუსულის, როგორც ძირითადი ენის, არსებობა აფხაზეთში, იმდენად
ბუნებრივ პროცესად იყო მიჩნეული, რომ ეს ფაქტი ეთნიკურ ქართველებშიც არ
იწვევდა პროტესტს. 1917 წელს აფხაზეთში მიმავალმა ზ. ედილმა მატარებელში
დავით მაჭავარიანის ცხედრის დასვენებასა და მისი სულის მოსახსენიებელი წირვის ჩატარების ნება არავის დართო. (ამის თაობაზე იხილე _ ამბროსი (ხელაია) რუსეთის საეკლესიო პოლიტიკის შესახებ აფხაზეთში (სტატიის გამო “ხმა სოხუმიდან”); თბ; 2005წ; გვ: 152.)
38
მეგრელი თანამგზავრისგან შეიტყო, რომ მონარქიის დამხობის შემდეგაც სამურზაყანოში მდებარე ილორის ეკლესიაში ბოლო დრომდე წირვა-ლოცვა რუსულად მიმდინარეობდა, არადა, სამურზაყანოს მოსახლეობის უმრავლესობას ეთნიკური ქართველები (მეგრელები) შედგენდნენ. ჟურნალისტმა ეს ამბავი გაიოცა.
მისი გაოცება კი მეგრელი თანამგზავრის გაკვირვების მიზეზი გახდა: _ რა გიკვირთ, აფხაზი მღვდელი როცა მეთაურობდა ამ ეკლესიას, რუსულად სწირავდა, ახლა ქართველი ხელაია დანიშნეს და ის ქართულად სწირავსო69.

გაზეთმა “საქართველომ” მწირად, მაგრამ მაინც გააშუქა აფხაზური ენის დაცვის საკითხიც. გაზეთის კორესპონდენტი ზაქარია ედილი ერთ-ერთ თავის პუბლიკაციაში რუს ლინგვისტ უსლარის მიერ აფხაზური ანბანის შექმნის ფაქტს ეხება. მან თავი აარიდა ფაქტის დადებითად, ან უარყოფითად შეფასებას.

კორესპონდენტმა მხოლოდ ის აღნიშნა, რომ ანბანი უხარისხოდ არის შედგენილი,
კერძოდ, აფხაზური ბგერები გამოხატულია რუსული ასოებით, ხოლო ის ბგერები,
რასაც რუსული არ მიესადაგება, გამოუხატავთ ჯერ ქართული ასოებით, შემდეგ
კი ქართული ასოები გაურკვეველი ასო-ნიშნებით ჩაუნაცვლებიათო. “რამდენიმე
სკოლის მასწავლებელმა მითხრა, რომ ვერც სკოლაში და ვერც მიწერ-მოწერაში
ვერ გვიხმარია ეს ქართული ანბანი, რადგან მისი წერა შეუძლებელიაო”70, წერს
გაზეთ “საქართველოს” კორესპონდენტი.

უნდა ჰქონდეთ, თუ არა აფხაზებს საკუთარი დამწერლობა? გაზეთ “საქართველოში” ჩვენ თითქმის ვერ ვნახეთ პუბლიკაცია, რომელიც ამ შეკითხვაზე დადებით, ან უარყოფით პასუხს გასცემდა. თუმცა, ორი გარემოების გამო, ვფიქრობთ, რომ ჟურნალისტთა და პუბლიცისტთა ის ჯგუფი, რომელიც გაზეთ “საქართველოს” გარშემო იყო გაერთიანებული, თვლიდა, რომ აფხაზებს საკუთარი დამწერლობა უნდა ჰქონოდათ.
 
პირველი, და უმთავრესი გარემოება უკავშირდება საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსი ხელაიას ფიგურას. ამბროსი ხელაია საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად 1921 წელს, ანუ საქართველოს გასაბჭოებისა და გაზეთ “საქართველოს” დახურვის შემდეგ იქნა ხელდასხმული.

1916-18 წლებში, ანუ გაზეთ “საქართველოსთან” მისი თანამშრომლობის პერიოდში,
წმ. ამბროსი ჯერ არქიმანდრიტის, ხოლო შემდეგ მიტროპოლიტის (1917წ) წოდებით
სარგებლობდა, 1917 წლიდან იგი ჭყონდიდელი ეპისკოპოსიცაა.
39
1916 წელს მან გაზეთ “საქართველოში” ახელ-ის ფსევდონიმით გამოაქვეყნა
წერილების ციკლი “რა მდგომარეობაშია დღეს ივერიის ეკლესიის საკითხი?”,
აგრეთვე 1917 წელს (#54) არქიმანდრიტ ამბროსის ხელმოწერით გამოაქვეყნდა
სტატია “ქართველის საფლავი ქალაქ რიაზანში”, 1918 წელს (#25) “ამ-ბერის”
ფსევდონიმით გამოაქვეყნა სტატია “ილორის ბედი”.

ამბროსი ხელაია, როგორც ქართულ-აფხაზური ურთიერთობის ზედმიწევნით მცოდნე პირი, აფხაზებისათვის აფხაზური ენის შენარჩუნებისა და მათთვის დამწერლობის შექმნის მომხრე იყო. მართალია, ამის შესახებ გაზეთ “საქართველოში” საკუთარი პოზიცია არ დაუფიქსირებია, მაგრამ ჩვენ მიერ არაერთგზის დამოწმებულ მის პოლემიკურ წერილში “სტატიის გამო “ხმა სოხუმიდან”, იგი წერს, რომ ისტორიულად ქართველი სასულიერო პირები ცდილობდნენ მართლმადიდებლური ლიტერატურის აფხაზურ ენაზე თარგმნას.

ამის დასტურად მან მოიხმო ფრაგმენტი იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელის ანგარიშებიდან, რომელსაც გაბრიელი აფხაზეთში საკუთარი მისიონერული
მოღვაწეობის შესახებ “კავკასიაში მართლმადიდებელი სარწმუნოების აღმდგენ
საზოგადოებას” უგზავნიდა.

ანგარიშებიდან ირკვევა, რომ 1868 წელს ეპისკოპოსი გაბრიელი შეხვდა კნეინა კესარია შერვაშიძეს (დადიანის შთამომავალს) და მას, როგორც “აფხაზური ენის ჩინებულ მცოდნესა და უანარიან ადამიანს”, შესთავაზა ჩამოეყალიბებინა კომიტეტი და აფხაზურად ეთარგმნა “დაწყებითი ლოცვები, მრწამსი, 10 მცნება და, რამდენადაც მოხერხდებოდა, ლიტურგია და სააღდგომო სახარება”71.

ეპისკოპოს გაბრიელის განზრახვას აფხაზური ენის ქრისტიანულ ლიტერატურაში გაცოცხლების შესახებ არქიმანდრიტი ამბროსი სანიმუშოდ მიიჩნევს. ეს ფაქტი მას იმის დასტურად მიაჩნდა, რომ ქართველი სასულიერო პირები “არ იყვნენ მოწამლულნი უკიდურესი “ქართველომანიზმით” და აფხაზებისადმი სიძულვილით”. ამდენად, კათოლიკოს პატრიარქ ამბროსის ფიგურა, მეტადრე კი ის ფაქტი, რომ იგი გაზეთ “საქართველოსთან” თანამშრომლობდა, საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსი ხელაიას ფსევდონიმების შესახებ ინფორმაცია გამოვიყენეთ ნუგზარ პაპუაშვილის წიგნიდან ამბროსი (ხელაია) რუსეთის საეკლესიო პოლიტიკის შესახებ აფხაზეთში (სტატიის გამო “ხმა სოხუმიდან”); თბ 2005წ; გვ: 42. ნ. პაპუაშვილი თავის მხრივ წმ ამბროსი ფსევდონიმებთან დაკავშირებით ეყრდნობა კაათოლოკოს პატრიარქ კალისტრატე ცინცაძის წიგნს “ჩემი მოგონებები”; თბილისი 2001 წელი.
40
გვიბიძგებს ვარაუდიოსკენ, რომ აფხაზური ანბანის შექმნა გაზეთ “საქართველოს”
მესვეურებს საშურ საქმედ მიაჩნდათ.

 მეორე, გარემოება აფხაზებისადმი გაზეთ “საქართველოს” ზოგადი დამოკიდებულებაა. კერძოდ, ერთ-ერთ სარედაქციო წერილში ვკითხულობთ: “დღევანდელი საქართველო სულიერი მემკვიდრე წინანდელი საქართველოსი, რომელსაც თავისი სახიერების დასაცავად არავითარი მსხვერპლი არ დაუზოგავს და რომელსაც აფხაზებთან ერთად ჰარმონიულად უცხოვრია და უქმნია ერთი ისტორია და კულტურა, გადმოცემულ ტრადიციას თაყვანისცემით თან ატარებს და თავისი ღვიძლი ძმის თვისებურებებს იმდენად პატივს სცემს, რამდენადაც საკუთარზედ ხელს ვერ აიღებს”72. ( ხაზი ჩვენია)

აფხაზური ენის გადარჩენის აუცილებლობას დაუცვია სოხუმის ქართველთა
ეროვნული საბჭოს წარმომადგენელ ნიკო თავდგირიძესაც (იგი გაზეთ
“საქართველოში” აფხაზეთზე გამოქვეყნებული არაერთი საინტერესო სტატიის
ავტორიცაა). გაზეთ “საქართველოში” გამოქვეყნებული საინფორმაციო მასალიდან
ვგებულობთ, რომ თავდგირიძეს დამოუკიდებელი საქართველოს მთავრობის წინაშე
დაუყენებია შუამდგომლობა, რომ სოხუმში გახსნილიყო ქართული სკოლა,
რომელშიც აფხაზური ენასაც ასწავლიდნენ. ეს, თავდგირიძის აზრით, აფხაზებს
უბიძგებდა შვილების ქართულ სკოლაში შემოყვანისკენ.

“მთელი უთანხმოება აფხაზთა და ქართველთ შორის იმისგან გამომდინარეობს, რომ აფხაზებს ჩვენმა მტრებმა ჩააგონეს, თითქოს, ჩვენ მათი გადაგვარება გვინდოდეს, მათი ენის მოსპობა. ჩვენ უნდა დავუმტკიცოთ მათ, რომ ჩვენ დიდი პატივისცემით ვეპყრობით ყოველივე ერის დედა-ენას. ამ მოსაზრებით სასურველია აფხაზური ენის შემსწავლელი კათედრა დაარსდეს ქართულ უნივერსიტეტში”73, რაზეც მოლაპარაკებას ვაწამოებ საქართველოს განათლების მინისტრთან და სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორთან ივანე ჯავახიშვილთან. საქმე უკვე გადაწყვეტილად ითვლება, უნივერისიტეტში მოწვეულია აფხაზური ენის ლექტორად ცნობილი ლინგვისტი პეტრე ტარაია – წერდა ნიკო თავდგირიძე დამოუკიდებელი საქართველოს მთავრობას.
მაშასადამე, აფხაზური ენის საკითხი, თუმცა გაზეთ “საქართველოს” პუბლიცისტთა მიერ ცალკე არ განხილულა, მაგრამ ის ღირებულებები, რასაც რედაქცია პოპულარიზაციას უწევდა და, რაც მთავარია, იმ ადამიანთა ავტორიტეტი, რომლებიც აფხაზეთის თემას აშუქებდნენ, გვაფიქრებინებს, რომ 41აფხაზური ენა, ისტორია და კულტურა რედაქციისათვის ისეთსავე ღირებულებას წარმოადგენდა, როგორსაც _ ქართული.

2.2. მართლმადიდებლური ეკლესიის საკითხი
აფხაზეთის მოსახლეობაში მართლმადიდებლური სარწმუნოების დამკვიდრების კამპანია რუსეთის იმპერიამ მე-19 საუკუნის სამოციანი წლებიდან დაიწყო, ამ პროცესს კურირებდა “კავკასიაში მართლმადიდებელი სარწმუნოების აღმდგენი საზოგადოება”. ბევრი სასარგებლო საქმის მიუხედავად, ამ ორგანიზაციის საქმიანობის მიზნად ქართველი ისტორიკოსები მაინც კავკასიის მოსახლეობის რუსიფიკაციას მიიჩნევენ. “[რუსიფიკაცია] მართლმადიდებლური სარწმუნოების ხმაურიანი პროპაგანდის ფონზე მიმდინარეობდა და შეუიარაღებელი თვალითაც ჩანდა, რომ ამ სარწმუნოების პროპაგანდა ფაქტობრივად დიდმპყრობელური სახელმწიფოს პოლიტიკურ და ასიმილატორულ ზრახვებს ნიღბავდა”74, წერს რელიგიათმცოდნე ნუგზარ პაპუაშვილი.

გაქრისტიანების იძულებით პროცესს, როგორც კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი ხელაია ამბობს, მოჰყვა უკუშედეგი. პროტესტის ნიშნად აფხაზები
მასობრივად გადადიოდნენ მაჰმადის სჯულზე. აფხაზთა გამაჰმადიანებას ხელს უწყობდა 1866-77 წლებში რუსეთ-თურქეთს შორის მიმდინარე ომი, რომლის დროსაც რუსებმა აფხაზეთის მოსახლეობაში არასაიმედო მფარველის რეპუტაცია დაიმსახურეს, რადგან ხშირად, კრიტიკულ მომენტში თავს გაქცევით შველოდნენ და მართლმადიდებელ აფხაზებს შემოჭრილი თურქების რისხვის პირისპირ მარტოს სტოვებდნენ.

მართლმადიდებლური ეკლესიის მისიონერული ფუნქცია, კვლავაც ამბროსი ხელაიას ნაშრომს ვეყრდნობით, ყველაზე წარმატებული იყო 1869-1885 წლებში, როდესაც მისიონერულ საქმიანობას ქართველი მღვდლების _ დეკანოზ დავით მაჭავარიანის, მღვდლების კერესელიძის, ახვლედიანის, იოანე გეგიას და სხვათა მხარდაჭერით, ახორციელებდა იმერეთის ეპისკოპოსი გაბრიელი. მათგან ბევრმა საკუთარი სიცოცხლის ფასად შეინარჩუნა მართლმადიდებლობა აფხაზეთში. ზოგიერთი გაავებულმა მუჰაჯირებმა მოკლეს, ზოგი კი _ სასწაულებრივად გადაურჩა სიკვდილს.
42
1885 წლიდან, როდესაც აფხაზეთში შეიქმნა სოხუმის საეპისკოპოსო, ეპისკოპოსი გაბრიელი მისიონერულ მოღვაწეობას ჩამოაშორეს. მართლმადიდებლური სარწმუნოების გავრცელება რუსიფიკაციის აგრესიული იარაღად იქცა, სოხუმის საეპისკოპოსოში იგზავნებოდნენ ის რუსი სასულიერო პირები, რომლებმაც “იწყეს, თანაც ხალხის დაუფარავად, თავიანთი რუსიფიკატორული მისწრაფებების მისიონერულ საქმიანობასთან აშკარა აღრევა.

მათ უნდოდათ მხარის უსწრაფესი გარუსება ყოველგვარი აუცილებელი ეტაპობრიობის დაცვის გარეშე. მაგრამ ყოველ ხალხს აქვს თვითგადარჩენის იმპულსი, ნაციონალურ თავისებურებათა შენახვის გრძნობა, მეტადრე – ენისა. ამიტომაც, როდესაც ხალხი სასულიერო მთავრობასა, თუ რჯულის მქადაგებლებს ამგვარ მისწრაფებებს მიუხვდება, ეჭვებით ისმენს მათ მისიონერულ საუბრებს და, ბუნებრივია, აფხაზები დღეს კბილით იცავენ თავიანთ მუსლიმურ რწმენას, რადგან მას თავიანთ ნაციონალობასთან აკავშირებენ; მარტო ამ გზით წარმოუდგენიათ მათ თავიანთი თვითმყოფადობის გადარჩენა ქრისტიან მქადაგებელთა ხელყოფისაგან, სხვანაერად არც შეიძლებოდა მომხდარიყო, ვინაიდან სარწმუნოების ამა თუ იმ პოლიციური სამსახურში ჩაყენება... სხვა არაფერია, თუ არა ერთგვარი ურწმუნოების ქადაგება, შესაძლოა, ყველაზე უფრო
საშიში. ყველასათვის ადვილად გასაგები მიზეზების გამო”75, წერდა არქიმანდრიტი
ამბროსი ხელაია.

ამრიგად, მე-20 საუკუნის დასაწყისში აფხაზეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ ქართველი და რუსი სასულიერო პირები. პირველი ძალა იბრძოდა აფხაზეთის ერთიან ქართულ სივრცეში ინტეგრაციისთვის (მაგრამ არა აფხაზთა გაქართველების, არამედ მათი ეროვნული იდენტობის შენარჩუნების გზით); ხოლო მეორე _ აფხაზეთის ეკლესიის რუსეთის ეკლესიაში შერწყმისათვის, მხარის რუსიფიკაციისათვის.

ეს პროცესი გაზეთმა “საქართველომაც” ასახა. 1918 წელს 37-ე ნომერში გაზეთმა გამოაქვეყნა სტატია სათაურით “აფხაზეთის ეკლესიის გარუსების ისტორიიდან”. სტატია დაფუძნებულია საარქივო მასალაზე, კერძოდ 1900 წელს ქუთაისის ჟანდარმერიის უფროსსა და აფხაზეთის ეპისკოპოსს შორის მიმოწერაზე. ჟანდარმერიის უფროსის წერილი ეპისკოპოსისადმი შედგება 12 შეკითხვისაგან. შეკითხვების შინაარსიდან გამომდინარე, ქუთაისის მთავარი პოლიციელი ითხოვს დეტალური ინფორმაციის მიწოდებას შემდეგი პირების შესახებ: თედო სახოკია,
43
ანთიმოზ ჯუღელი, მღვდელნი _ მაჭავარიანი, ჩხენკელი, კერესელიძე და ბესარიონ
(ბერად აღკვეცის შემდეგ ამბროსი) ხელაიას შესახებ.76

მესამე შეკითხვა, მაგალითად, პირდაპირ ასეთია: “სცდილობენ, თუ არა აფხაზეთის გაქართველებას შემდეგნი პირნი: თედო სახოკია, ანთიმოზ ჯუღელი, მღვდელნი მაჭავარიანი, ჩხენკელი, კერესელიძე და ხელაია ვესარიონ”, მე-6 შეკითხვა კი ასე ჟღერს: “მართალია, თუ არა, რომ ბესარიონ ხელაიამ, რომელიც ქართულს ენაზედ წირვა-ლოცვის შემოღებას მოითხოვდა, განგიცხადათ, რომ აქ საქართველოა და არა რუსეთი და ამიტომ წირვაც ქართულად უნდა იყვესო?” შეკითხვაზე აფხაზეთის ეპისკოპოსმა (სავარაუდოდ არსენი, რომელიც 1905 წლამდე მსახურობდა აფხაზეთში) უპასუხა: “ მღვდელმა ხელაიამ კერძო ლაპარაკში, როდესაც მთხოვდა და მიმტკიცებდა ქართული წირვა-ლოცვის შემოღებას, მითხრა, რომ “აქ საქართველოა და არა რუსეთი და წირვა-ლოცვაც ქართულად უნდა იყვესო”77.

ზემოთ მოხსენიებული პირები “საშიშები იყვნენ თუ არა?”, ამაზე ეპისკოპოსმა ჟანდარმერიის უფროსს მისწერა: “თუUრომ მღვდელნი: მაჭავარიანი, ჩხენკელი, კერესელიძე და ხელაია მოქმედებენ აფხაზეთ-სამურზაყანოს გასაქართველებლად, მაშინ რასაკვირველია, მავნედ უნდა ჩაითვალოს მათი მოღვაწეობა, რადგან ამით ისინი წინ აღუდგებიან რუსეთის იმპერიის მიზანსა და მისწრაფებას”. რაც შეეხება ქართველ საზოგადო მოღვაწეებს ანთიმოზ ჯუღელსა და თედო სახოკიას, მათ შესახებ აფხაზეთის ეპისკოპოსი წერს: “ მოქმედება თედო სახოკიასი და ჯუღელისა მავნებლად უნდა ჩაითვალოს, რადგან გაქართულებული მათგან ახალგაზრდობა მტრად გაუხდება რუსეთის ეკლესიას, რომელიც სულ სხვა მიზნებით მოქმედობს საქართველოში”78.

გაზეთმა “საქართველომ” აღნიშნული ჟურნალისტური მასალა კომენტარის გარეშე გამოაქვეყნა. საარქივო დოკუმენტებით დადასტურებული ფაქტის შეფასება რედაქციამ სავსებით მკითხველს მიანდო.

რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის რუსიფიკატორული პოლიტიკის
შედეგად მე-20 საუკუნის 10-იან წლებში აფხაზთა მნიშვნელოვანი ნაწილი
გულმხურვალე მაჰმადინად დარჩა. მართლმადიდებელი მოსახლეობა კი (როგორც
აფხაზები, ისე სხვა ეთნიკური კუთვნილების ადამიანები) ორ ნაწილად გაიყო.
პირველი აფხაზეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიას განიხილავდა, როგორც
ნაწილს რუსეთის ერთიანი მართლმადიდებლური ეკლესიისა, რუსეთში
44
ბოლშევიკების გამარჯვების შემდეგ ისინი აფხაზეთის ავტოკეფალიას ითხოვდნენ.
მართლმადიდებელთა მეორე ნაწილი _ აფხაზეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიის
საქართველოს საკათალიკოზოსთან შეერთებას ემხრობოდა. ეს პროცესი გაზეთმა
“საქართველომაც” გააშუქა.

საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადებამდე ერთი წლით ადრე რუსეთის სინოდმა აფხაზეთის ეპარქიის საქართველოს საეგზარქოსოდან
ჩამოშორება გადაწყვიტა. თხოვნით, რომ ეს განზრახვა სისრულეში არ მოეყვანათ, აფხაზთა დელეგაცია 1916 წლის აპრილში საქართველოს ეგზარქოსსა და კავკასიაში მეფისნაცვალს, დიდ მთავარ ნიკოლოზ ნიკოლოზის ძე რომანოვს ესტუმრა. დელეგაციის წევრები იყვნენ: თავადები ალ. შარვაშიძე, დ. მარშანია, ასტამურ ინალიპა, გ. შარვაშიძე, პ.ანჩაბაძე. გლეხები: ანტონ ჩუკბარი და ეზუხბაია.79 ჯერ კიდევ თბილისში ჩამოსვლამდე აფხაზთა დეპუტაციის თხოვნის ტექსტი გამოაქვეყნა გაზეთმა “საქართველომ”. მათ მიმართვაში ვკითხულობთ: “XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან აფხაზეთის ეკლესიებში წირვა-ლოცვა შემოღებულ იქნა ხალხისათვის გაუგებარ სლავიანურ ენაზე. ხალხს და მოძღვარს შორის შეწყდა უშუალო დამოკიდებულება, რამაც ჩვენი ეკლესია მიიყვანა დღევანდელ სამწუხარო მდგომარეობამდე (იგულისხმება აფხაზთა გამაჰმადიანება. მ.მ.) ...
სარწმუნოებრივ საკითხში პოლიტიკას არ უნდა ჰქონდეს ადგილი. ისტორიულად საუკუნეების განმავლობაში ხდებოდა ქრისტიანობის ქადაგება ერთგვარის ცნობილის წესით, რომლის შეცვლითაც (ანუ საქართველოს საეგზარქოსოდან აფხაზეთის ეკლესიის გამოყოფითო. მ.მ) სარწმუნოებრივი გრძნობა კი არ განვითარდება, არამედ შესუსტდება და დაჩლუნგდება. ამ მოსაზრებათა და სარწმუნოებრივ ინტერესთა დაცვის გამო, გთხოვთ, არ გამოგვთიშოთ და გამოგვყოთ არსებული წეს-წყობილებიდან, რომელიც შექმნილია საუკუნოების განმავლობაში საქართველოს და აფხაზეთის ისტორიულ და კულტურულ ცხოვრების მიერ”80.

გაზეთის ამავე ნომერში განათავსებულია სარედაქციო წერილი “აფხაზეთის
ხმა”. წერილის ავტორი გულგრილობაში ადანაშაულებს ქართულ საზოგადოებას,
განსაკუთრებით კი _ სამღვდელოებას, რომელიც მშვიდად შეხვდა აფხაზეთის
ეპარქიის საქართველოს საეგზარქოსოსგან ჩამოშორების პროექტს. “საჭიროა თვით
სამღვდელოთა და ერის წარმომადგენელთა ხმა შეუერთდეს მათს [აფხაზების]
45
ხმას, რათა განწირულ ეპარქიასთან ერთად ვითხოვოთ სინოდის წინაშე შეჩერებულ იქნას განზრახვა მისი. ერის კეთილდღეობა მოითხოვს კეთილგონიერებას. ძმებს სალოცავი შევუნარჩუნოთ მამაპაპეულს სამლოცველოში, რომ მათთან ერთად ვიყვნეთ სულიერად და ხორციელად, ჭირიც და ლხინიც ერთი გავინაწილოთ”81 _ წერდა “საქართველოს” კორესპონდენტი.

ამავე საკითხთან დაკავშირებით 1916 წლის “საქართველოს” მე-100 ნომერში ვკითხულობთ: “სოხუმის ეპარქიას საქართველოს საექსარხოსოში სურს დარჩენა. პატივი ეცით ამ სურვილს, რომელიც მრავალის საუკუნის ისტორიული სინამდვილისა და სამართლიანობის ხმა არის! აფხაზების შეგნება და სიფხიზლე ამ საკითხში აშკარად და საქვეყნოდ გამოცხადდა. უკანონო განზრახვის წინააღმდეგ ბრძოლაში ქართველებისა და აფხაზების ერთად გამოსვლა სასურველ ნაყოფს გამოიღებს, და უნდა ვიმედოვნოთ, რომ სოხუმის ეპარქია ისევ და ისევ საქართველოს განუკვეთელ ნაწილად დარჩება, ჩვენი ძალა შეერთებაშია, ეს უნდა გვახსოვდეს ყოველ საზოგადო საქმეში”82.

აფხაზეთის ეპარქიის საქართველოს საეგზარქოსოდან გამოყოფის განზრახვა არ განხორციელდა. Eსაქართველოს ეგზარქოს პლატონს დელეგაციის წევრებისათვის უთქვამს: “მე ამბები მომდიოდა, თითქოს აფხაზებს სდომებოდეთ სოხუმის ეპარქიის გამოყოფა საქართველოს საეგზარქოსოდან, მაგრამ რადგან თქვენგან, როგორც ხალხის ნამდვილი წარმომადგენლებისგან ხალხის ნამდვილი სურვილი მესმის, ვეცდები, რომ სოხუმის ეპარქია აღარ გამოსთიშონო83”. ამავე შეხვედრაზე ეგზრქოსს აფხაზთა დეპუტაციამ სხვა თხოვნებიც წარუდგინა: აფხაზეთის ეკლესიებში წირვა-ლოცვა ქართულად დაწესდეს, აფხაზეთის სამრევლო სკოლებში ქართული ენის სწავლება სავალდებულო იყოს, “ხოლო სამურზაყანოში ამ საგნის შესახებ განკარგულება ახლავე გაეცითო”84.

ეგზარქოსმა პლატონმა ამ მოთხოვნების განხილვის პირობაც დადო. 1917 წლის ბურჟუაზიული რევოლუციის შემდეგ აფხაზთა და რუსთა ის ნაწილი, რომელიც აფხაზეთის ეკლესიის საქართველოს საეგზარქოსოდან გამოყოფის იდეას ასაზრდოვებდა, ახალი იდეით _ აფხაზეთის ავტოკეფალიის მოთხოვნით გამოვიდა. 1917 წელს სოხუმში გამართულ კრებაზე აფხაზების ერთმა ნაწილმა ავტოკეფალიის სურვილი ასე დაასაბუთა: “... საქართველოს ეკლესიასთან რომ შევერთდეთ, მაშინ საქართველოს ავტონომია თუ გამოცხადდა, ჩვენც იმაში მოგვათავსებენ და რადგანაც ჩვენში ბევრი მამულია, ქართველები მოვლენ და 46
ჩამოგვისახლდებიანო. ... ისინი [ქართველები] თავიანთ მღვდლებს, სასულიერო
გამგეებს გამოგვიგზავნიან და ეს ჩვენთვის სასურველი არ არისო”85.

განსხვავებულ პროქართულ პოზიციაზე იდგნენ აფხაზეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის ქართველი სასულიერო პირები. მღვდლები ბუაჩიძე და ბესარიონ კაპანაძე 1917 წლის იანვარში საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიას ითხოვდნენ და იმასაც აღნიშნავდნენ, რომ ამ მოთხოვნას აფხაზეთის ავტოკეფალიაც უნდა იზირებდესო. ამავე წლის გაზეთ “საქართველოს” 24-ე ნომერში მღვდელი ბესარიონ კაპანაძე წერდა: “სოხუმის ეპარქიის ქართველი სამღვდელოება აღძრულ კითხვაში სულითა და გულით თქვენთან არის, მაგრამ რა ჰქნას, როგორ მოახერხოს თავისი გულის ნადების გამოხატვა, როდესაც ის ხელფეხ შეკრული, შებოჭილია”.

იმის დასტურად, რომ აფხაზეთში მოღვაწე სასულიერო პირები ყოველთვის საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მომხრენი იყვნენ, მღვდელმა კაპანაძემ
“საქართველოში” გამოაქვეყნა ჯერ კიდევ 1906 წელს სოხუმის სამღვდელოების
მიერ შედგენილი თხოვნა საქართველოს ეკლესიის რუსული სინოდიდან
გამოყოფის შესახებ, რომელიც მაშინდელ მთავრობას გაუგზავნეს და ამით მხარი
დაუჭირეს აღმოსავლეთ საქართველოს სამღვდელოებას86.

აფხაზეთის ეკლესიის ავტოკეფალიის მოსურნეთა შესახებ ზაქარია ედილი წერს: “ახალგაზრდა აფხაზი სამღვდელოება რუსიფიკატორების ხელშია აღზრდილი. რუსიფიკატორებმა აფხაზი სამღვდელოება ქართველებისადმი მტრულად გაწვრთნესო და მათგან განდგომის მეტს არაფერს უნდა მოელოდეთო, მითხრეს სოხუმელებმა”87.

ჟურნალისტი აფხაზთა შორის პრორუსული განწყობის გამო ქართულ საზოგადოებასაც საყვედურობს. კერძოდ კი იმ ფაქტის გამო, რომ 1917 წლის მარტში საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის დღეს აფხაზები არავინ მიიწვიაო. საქმე კიდევ ორმა გარემოებამაც გაართულა: პირველი ის, რომ “სამურზაყანოს ქართველ სამღვდელოებას კერძო კრება ჰქონიათ და დაუდგენიათ საქართველოს საკათალიკოზოსთან შეერთება, აფხაზებისთვის კი არ შეუტყობინებიათ, ყველაფერი ეს სწყინთ აფხაზებს”, წერდა ედილი იქვე მეორე მიზეზს მიუთითებდა: “უფრო კი დამოკიდებულებას პროვოკატორები ამწვავებენ, რომელნიც ხმებსა ყრიან, ქართველებს თქვენი ადგილ-მამულების ხელში ჩაგდება უნდათო”88.
47
ამავე სტატიაში ჟურნალისტმა მოგვაწოდა ფაქტები აფხაზეთის ეკლესიის ისტორიიდან. მისი თვალსაზრისის თანახმად, აფხაზეთის ეკლესია თვითმყოფადი იყო XVI საუკუნიდან XVIII საუკუნემდე და მასში აფხაზეთის ტერიტორიის გარდა შედიოდა სვანეთის, გურიისა და სამეგრელოს ეკლესიამონასტრები, ზეობდნენ აფხაზი კათალიკოსნი “სულ რიცხვით თექვსმეტამდის”. ეს ისტორიული ექსკურსი ზაქარია ედილს აფიქრებინებს, რომ აფხაზეთის ავტოკეფალიის მოთხოვნა სამართლიანია:
“დღეს აფხაზ ახალგაზრდა სამღვდელოებას სურს აფხაზეთის ავტოკეფალიის აღდგენა, შესაძლებელია საკუთარ ავტოკეფალურ ეკლესიასთან გაერთიანდეს მთელი აფხაზეთი... ეს მით უფრო შესაძლებელია, რომ აფხაზი ჯერ კიდევ სავსებით არ გამუსულმანებულა და ყოველივე ქრისტიანული წესი და ადათი მათში დღესაც ტრადიციით და სიწმინდით არის დაცული. ვუსურვებთ ახალგაზრდა აფხაზებს, სულით და გულით, თავიანთი წადილის განხორციელებას და მასთან ერთად მათს მეზობელ და დიდად მოძმე საქართველოს ეკლესიასთან მეგობრობას და კეთილგანწყობის არდავიწყებას”89, წერდა იგი. თუმცა, იქვე უთითებდა, რომ აფხაზეთში მხოლოდ 30 სამრევლოა და მათთვის ავტოკეფალიის მინიჭება “კანონიკურის სამართლით შეუძლებელია”.

 გარდა ამისა, ავტორის თქმით, მთელი თავისი ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე აფხაზეთის მართლმადიდებლური ეკლესია ქართული ეკლესიის ზეგავლენის ქვეშ იყო და მის ნაწილს წარმოადგენდა. “ქართულად სწარმოებდა წირვა-ლოცვა და მღვდელთმსახურება აფხაზეთში, ქართული მწიგნობრობა იყო დამკვიდრებული მონასტრებში და ქართულივე წარწერანი აქვთ როგორც ეკლესიამონასტრებს,
ასევე სხვა ნაშთებს”90.

სხვაგან “საქართველოს” ჟურნალისტმა დაწერა “საქართველოს წარსული და აფხაზეთისა ისე არიან ერთმანეთში გადახლართულნი, რომ ძნელად მიხვდება კაცი, თუ სად იწყება პირველი და სად მთავრდება მეორე”91.

იგივე მოსაზრება იკვეთება გრიგოლ ვეშაპელის წერილში “აფხაზეთისათვის92”. Aავტორი სტატიაში ეყრდნობა ცნობილი სასულიერო პირის, ქართველთა მეგობრის ნ. დურნოვოს მოსაზრებას, რომელიც გაზეთ “პეტერბურგსკიე ვედმოსტი”-ში წერდა (დურნოვოს ამ პუბლიკაციის მოკლე შინაარსი “საქართველომ” ცალკე დაბეჭდა.):
48
“მართალია, აფხაზური ენა ძლიერ განირჩევა ქართული ენისაგან, მაგრამ ამ ენაზე არავითარი ლიტერატურა არ არსებობს. ამის გამო ძველითგან აფხაზები ხმარობდნენ ქართულ ანბანს და ქართველ სალოცავ წიგნებს. თუ ეს ასე არ ყოფილიყო, აფხაზები ქრისტიანულ სარწმუნოებას ვერ შეინარჩუნებდნენ და ისე გაეთიშებოდნენ მას”93.

გაზეთ “საქართველოს” ინტერესის სფეროში მოექცა აფხაზეთის ტაძრების რუსიფიკაციის პროცესი. ათონის, ბედიის, ილორის, დრანდისა და ბიჭვინთის
ტაძრების შესახებ გაზეთი დროდადრო აქვეყნებდა ჟურნალისტური მასალებს. ამ
თემის გაშუქებისას წამყვანი ადგილი კვლავაც კორესპონდენტ ზაქარია ედილს
ეკუთვნის. სტატიაში “აფხაზეთის სიწმინდენი”94, ედილი წერს, რომ ათონის,
ბიჭვინთისა და დრანდის ეკლესია-მონასტრები მთლიანად რუსი ეროვნების ბერმონაზონთა ხელშია გადასული.Aამ ტაძრებსა და სამონასტრო კომპლექსების
მონახულებისას ადამიანი ძნელად თუ მიხვდება, რომ აფხაზურ-ქართულ
კულტურის ნიმუშებთან აქვს საქმეო.

სხვა წერილში იგი ამბობს, რომ ათონის მონასტრის მონახულებისას ყველაზე მეტად იმ ფაქტმა გააოცა, რომ ქართველების მიერ დაარსებული ტაძრის ფრესკებზე ერთი ქართველი წმინდანის სახეც კი ვერ ნახა. ამის მიზეზი რომ იკითხა, ათონის მონასტრის ერთ-ერთმა რუსმა ბერმა უპასუხა: “აქ რუსთა მონასტერია და ქართველ წმინდანებს რა უნდათო.95” აფხაზური სიწმინდენი მეტნაკლებად ბედიისა და ილორის ტაძრებმა
შემოინახესო, წერდა ზაქარია ედილი. ბედიის ტაძარი ქართველ ბერს (ავტორი არ
ასახელებს მის ვინაობას) ქართველებისადმი ტოლერანტულად განწყობილი აფხაზეთის რუსი ეპისკოპოსის ანდრიას შეწვნით აღუდგენია. სწორედ ამ მონასტრის ბერებმა შემოგვინახეს აფხაზური კულტურის შესანიშნავი ნიმუში ოქროს ბარძიმი. ედილის თქმით, ეს ექსპონატი ამტკიცებს, რომ აფხაზური სიწმინდენი ქართული ქრისიტიანული ხელოვნების განუყოფელი ნაწილია96.

ავტორი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ილორის წმინდა გიორგის ტაძარს ანიჭებდა. მისი აზრით, ნამდვილი აფხაზები ის ხალხი იყო, ვინც რუსულ ძალმომრეობას პროტესტს უცხადებდა და თავისი თვითმყოფადობის დასამტკიცებლად გარუსებას გადარჩენილი ილორის ეკლესიის გარშემო იკრიბებოდა, თუნდაც სჯულით არც ყოფილიყო ქრისტიანი.
49
“რაკი სხვა სიწმინდენი რუსებს ჩაუგდიათ ხელში, ამიტომ მთელი აფხაზეთი მხოლოდ ამ ეკლესიის გარშემოღა იკრიბება, ქრისტიანი და ხშირად მუსულმანიც აქ მიდის სალოცავად და ფიცის მისაღებად. აფხაზი დააქციეს, წაართვეს მას ყოველივე და აი, მხოლოდ ეს ერთადერთი სიწმინდეღა შერჩენია და მასღა შეჰხარის იგი, მისით ითქვამს სულს. მასზედ იკლავს სარწმუნოებრივ ჟინსა და ლტოლვას”97, წერდა ზაქარია ედილი.
როგორც ვხედავთ, ავტორი ილორის წმინდა გიორგის მონასტერს აფხაზეთის სიწმინდედ მიიჩნევდა. სხვა წერლთა ციკლში (“შავი ზღვის სანაპიროებზე (მგზავრის შთაბეჭდილებანი)”98) ზ. ედილი დაბა ილორს (ბუნებრივია მონასტერთან ერთად) უწოდებს საზღვარს აფხაზეთსა და სამეგრელოს შორის და მას კვლავ აფხაზეთს აკუთვნებს.

ამის გამო 1918 წლის გაზეთ “საქართველოს” 25-ე ნომერში არქიმანდრიტმა ამბროსიმ ამ-ბერი-ს ფსევდონიმით გამოაქვეყნა წერილი “ილორის ბედი”99. სტატიის მიზანია დაასაბუთოს, რომ დაბა ილორი და ილორის ეკლესია ისტორიულად ყოველთვის იყო არ აფხაზეთის, არამედ სამეგრელოს, კონკრეტულად კი სამურზაყანოს ნაწილი. მისი თქმით, წერილის დაწერა გადააწყვეტინა იმ ფაქტმა, რომ სოხუმის საეპარქიო ხელმძღვანელობამ, რომელმაც აღიარა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, “ყველა სამურზაყანოელები სცნო ქართველებად და მაშასადამე საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესიის წევრებათ, გარდა ორის სოფლისა _ ბედიისა და ილორისა”100.

ავტორი საკუთარ მოსაზრებას, რომ ილორი ყოველთვის სამურზაყანოს ნაწილი იყო, ასაბუთებს ისტორიული ფაქტებით. XVII საუკუნეში, მარათალია, აფხაზებმა დაიპყრეს სამურზაყანოს მიწები ჯერ მდ კელასურამდე შემდეგ კი _ კოდორამდეც, მაგრამ დაპყრობილი მოსახლეობა არ გააფხაზებულა. იმ ადგილს, სადაც მდინარე კელასურა ერთვის შავ ზღვას ბენინკაზის და ფრედრუჩის რუქებით ერქვა მეგრელების ნავსადგური (პორტო მენგრელლო). მეცნიერების ბროსეს და ბრუნეს თქმით, ილორში მოსჩანს ნანგრევები წმინდა გიორგის ციხისა, რომელიც აუშენებია სამეგრელოს ერთ-ერთ მთავარსო. “სელეზნევი, რომელმაც 1841 წელს მოინახულა აფხაზეთი, წერს, რომ მოქვის მონასტერი მდებარეობს 17 ვერსტის შუასაკუნეების ცნობილი იტალიელი კარტოგრაფები
50
მანძილზე სამურზაყანოს სოფლე ილორიდანო... ბერჟეს თქმით, სამურზაყანოში და
სახელდობრ ილორსა და ანაკლიაში იყო აშენებული ციხეებიო, ბროსეც, რომელმაც 1849 წელს ინახულა ილორი, გვეუბნება იმასვე101”, წერს სტატიის ავტორი.

1864 წელს აფხაზეთის სამთავროს გაუქმების შემდეგ რუსეთის მთავრობამ ილორი კოდორის ადმინისტრაციულ ერთეულს მიაწერა. ამ ფაქტის გამომწვევ მიზეზზე ამბროსი ხელაია წერს: “შესაძლოა, ვიფიქროთ, გარუსების პოლიტიკის მწარმოებელთ სწადდათ სამეგრელოს ისტორიული ძეგლი და სარწმუნოებრივი ცენტრი, როგორიც არის ილორი, სამეგრელოსთვის მოეშორებინათ და ამით შეესუსტებინათ ილორის მნიშვნელობა ქართველების გამაგრებისათვის აფხაზეთის საზღვარზე. რომ ეს უკანასკნელი ჩვენი მოსაზრება მისაღებია, ამას ნათლად ამტკიცებს ის, რომ ამ რამდენიმე წლის წინათ გამრუსებელი პოლიტიკა ცდილობდა ილორი წაერთმია ქართველებისათვის და გაეკეთებინათ რუსი ქალების მონასტრად”102.

1918 წელს არქიმანდრიტი ამბროსი ჭყონდიდელ ეპისკოპოსად აირჩიეს, 1919 წელს მის ეპარქიას შეუერთეს ცხუმ-აფხაზეთის საეპისკოპოსოც. მიზეზი, რამაც ამ გადაწყვეტილებისკენ უბიძგა საქართველოს სასულიერო და პოლიტიკურ ხელისუფლებას, შემონახულია გაზეთ “საქართველოს” 1919 წლის 198-ე ნომერში.
1919 წელს სოხუმის საკათედრო ეკლესიაში კვლავაც მხოლოდ ეროვნებით
რუსი სასულიერო პირები მსახურობდნენ. წირვა-ლოცვა რუსულად ტარდებოდა და
მასზე მხოლოდ მოსკოვის პატრიარქს მოიხსენიებდნენ103. არადა, ამ დროისათვის
საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკა არსებობის წელიწადზე მეტს
ითვლიდა და აფხაზეთიც, ავტონომიური რესპუბლიკის პრინციპის საფუძველზე,
მის ნაწილად ითვლებოდა.

გაზეთ “საქართველოს” კორესპონდენტი შესწრებია შემდეგ ფაქტს: “ამას წინათ ფრონტის დღეს დღესასწაულობდა აფხაზეთის მთავრობა. სადღესასწაულო წესრიგში ეკლესიაში პარაკლისის გადახდაც იყო. როცა ჯარი მიადგა სალოცავად ტაძარს, რუსის მღვდლებმა კარი მიუხურეს და უარი განუცხადეს ეკლესიაში პარაკლისის შესრულებაზე104”. ამის გამო აფხაზეთის მთავრობამ ალბათ, იგულისხმება ადოლფ ბერჟე, გეოგრაფი და მხარეთმცოდნე, რუსეთის გეოგრაფიული საზოგადოების წევრი. იგი იყო ამავე სახოგადოების კავკასიის განყოფილების მიერ თბილისში დაარსებული კავკასიის მუზეუმის ზედამხედველი.
51
დეკრეტით გამოაცხადა აფხაზეთში რუსული წირვა-ლოცვის აკრძალვა. ცხუმის
საეპისკოპოსო, სავარაუდოდ სამურზაყანოს შეუერთდება და სოხუმშიც
ჭყონდიდელი მიტროპოლიტის, აფხაზეთში კარგად ცნობილი აბხაზური, მეგრული
და და ქართული ენის კარგად მცოდნე ამბროსი ხელაიას სამღვდელო ძალაუფლება
გავრცელდებაო”. ასეც მოხდა.

კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის შესახებ მრავალი თქმულა და დაწერილა, მაგრამ მის პორტრეტს, ჩვენი აზრით, საინტერესო შტრიხი მიემატება, თუ მოვიყვანთ ვრცელ ციტატას მის მიერ 1918 წელს წარმორთქმული ერთ-ერთი ქადაგებიდან. ეს ქადაგება მან ქ. სოხუმში, აფხაზთა უკანასკენლი მთავრის შთამომავალის _ გიორგი შერვაშიძის _ სულის მოსახსენიებელი წირვის შემდეგ წარმოსთქვა.

წმინდა ამბროსი ამბობდა: “არც ძველად... როდესაც ჩვენი ეკლესია თვით განაგებდა თავის ბედს, არ უწარმოებია და არც ახლა, რასაკვირველია, არ აწარმოებს მასზე მცირერიცხოვანი ერების ეკლესიურად შთანთქმის პოლიტიკას, პირიქით, ყოველთვის ხელს უწყობდა სხვა თანამორწმუნე ხალხთა ეკლესიის ნაციონალიზაციას. საქართველოს ეკლესიის საუკეთესო წარმომადგენელნი ამგვარად მოქმედობდნენ, წარმოიდგინეთ, იმ დროსაც კი, როდესაც აქ საშინლად ბობოქრობდა ჩვენი ხალხის გამანადგურებელი სინოდალური საეკლესიო პოლიტიკა.

ამ აზრის საილუსტრაციოდ საკმარისია მოვიგონოთ სულმნათი ეპისკოპოსი გაბრიელი, რომელიც აფხაზთა შორის ქრისტიანობის დამკვიდრების საუკეთესო საშუალებად სთვლიდა სემინარიაში აფხაზური ენის სწავლების შემოღებას. მეორე ქართველმა მოღვაწე მღვდელმთავარმა, აწ უკვე განსვენებულმა კათოლიკოსმა კირიონმა თავის სოხუმში ყოფნის დროს ბევრი აფხაზთა ეროვნების სასარგებლო საქმეები გააკეთა, სხვათა შორის, ჩაუყარა საფუძველი საღმრთო წერილისა და საღვთისმსახურო წიგნების გადათარგმნის საქმეს აფხაზურ ენაზე.

აფხაზ-ქართველნი უნდა შეერთდნენ ისე, რომ ნაციონალურად თითოეულმა მათგანმა შეინარჩუნოს თავის ელფერი. მსგავსად იმისა, როგორც სხვადასხვა საამო სუნის ყვავილები, თუმცა შედიან თაიგულში, როგორც მისი ელემენტები, მაგრამ თავის სპეციფიკურ თვისებას კი არ ჰკარგავენ და ამავე დროს, ყველნი ერთად შეადგენენ ერთს საუცხოვო და მშვენიერ თაიგულს”105.
52
ამბროსი, როგორც მიტროპოლიტი, ცხუმ-აფხაზეთის ეკლესიის მრევლს 1919-21 წლებში მწყემსავდა. მკვლევარი ნუგზარ პაპუაშვილი წერს, რომ 1919-21 წლებში აფხაზეთის ეკლესიაში ეთნიკური თვალსაზრისით სიმშვიდე იყო, ყოველშემთხვევაში ასე ჩანსო. იგი თვლის, რომ ეს გარემოება ეპისკოპოს ამბროსის კორექტული და სასარგებლო მუშაობის შედეგი იყო.106
 
ამრიგად, გაზეთმა “საქართველომ” განსაკუთრებული ადგილი დაუთმო რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ აფხაზეთში წარმართული რუსიფიკატორული პოლიტიკის მხილებას. რედაქციის თვალსაზრისის თანახმად, აფხაზეთის  მართლმადიდებლური ეკლესიის ავტოკეფალიის მოთხოვნაც იყო შედეგი რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის ანტიქართული საქმიანობისა.

გარდა ამისა, გაზეთ “საქართველოში” გამოქვეყნდა არაერთი მასალა, რომელშიც
აფხაზეთის ეკლესია-მონასტრების მდგომარეობა აისახა, ჟურნალისტები აფხაზეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიას ერთიანი ქართული მართლმადიდებლური სივრცის ნაწილად მიიჩნევდნენ და მისი თვითმყოფადობის გადარჩენის ერთადერთ გზად საქართველოს ავტოკეფალურ ეკლესიასთან ერთობა ესახებოდათ.