ვიაჩესლავ რაკოვი, როგორ კვდებიან ცივილიზაციები:

ეს თემა როგორც წესი ამოტივტივდება ხოლმე დიდი ისტორიული ციკლის,მაგალითად ანტიკური ხანის დამასრულებელი კრიზისების დროს.
რომის დაცემა და დამხობა დღემდე რჩება ცივილიზაციური გადაგვარების პროცესის ყველაზე მეტყველ ილუსტრაციად,უფრო ზუსტად ილუსტრაციების სერიად.

რომი დაიწყო როგორც პატრიარქალური თემი რომელსაც განამტკიცებდა მორალური და სოციალური სოლიდარობა. ის შემდეგ გადაიქცა საერთო ბედის იდეად, რომის მითად.
რომი იწყებოდა მკაცრი პატრიოტიზმით, საყოველთაო,საერთო კეთილდღეობისთვის მსხვერპლის გაღებით;არსებითად ასკეზით. გავიხსენოთ ტიტუსი ლივიუსის პერსონაჟები და XVII)XVIII საუკუნეების ევროპული დასავლეთის გმირები ჰორაციები ან მუციუს სცევოლა,კორნელი დქ დავიდის გმირები რომლებიც ცხოვრობდნენ რესპუბლიკური რომის ხანის ტიპოლოგიურად მსგავს ხანაში.

     რომი მთავრდებოდა სახლში დილით მიმავალი დაღლილი,მაგრამ გაუმაძღარი  «sed non satiata») მესალინათი, ნერონით და ვიტელიუსით რომლებიც ბუმბულით იფხანდნენ სასას რათა ამოეღებინებინათ უკვე ნაჭამი.გაენთავისუფლებინათ სტომაქი სასმელ-საჭმელის შემდეგი დოზისთვის  და გაეგრძელებინათ ქეიფი. 
      რომი მთავრდებოდა პურის და სანახაობების მომთხოვნი პლებსით,ყველაფრის დამფარავი და რომის კულტურული ბრწყინვალების შემჭმელი ადამიანური ობით და ჟანგით. ბარბაროსთა ყველაფრის გამთელი ტურტლიანი ფეხებით. ამ ბარბაროსებმა ქრიტიანებთან ერთად ახალი სულიერი ფასეულობებისგან, წარმართული ასიცოცხლო ძალისგან და ანტიკური კულტურული მემკვიდრეობისგან შექმნეს ახალი ხანა.


      უკვე ა.წ. პირველი საუკუნის რომაელი ისტორიკოსი ტაციტუსისთვის ცხადი იყო რომ რომაელებმა მნიშველოვანწილად დაკარგეს ძალისხმევის ძველი კულტურა მიემართებოდნენ მორალური კოლაფსისკენ.
      ძველთა აზრით ხვედრის გაჩერება შეუძლებელია. რჩება მხოლოდ გარდაუვლის სტოიკური მიღება. დაახლოებით ამის გაკეთებას ცდილობდნენ ტაციტუსი და შემდეგ ფილოსოფოსი იმპერატორი მარკუს ავრელიუსი.

   ამდენად ცივილიზაციათა დაცემის მთავარ მიზეზს უკვე ძველად ხედავდნენ საკმაოდ ადექვატურად. იწურება,თავდება მორალური კაპიტალი, სიცოცხლე აღარ აღიქმება მოვალეობად და მოწოდებად და ეს მიათრევს ყველაფერ დანარჩენს, რა თქმა უნდა ქვევით მიათრევს.      ცივილიზაციის არქიტექტურა რადიკალურად მარტივდება,ღირებულებებისგან ნაგები საფუძველი იშლება, ჩნდება დიდი ბზარები.
ყველაფერს ამთავრებს და მთელ კონსტრუქციას ამხობს ჩლუნგი ჰედონიზმი.
     ძველები ანუ ბერძნები და რომაელები ფატალისტურად უყურებდნენ ყველაფერს. ისტორია მათ წარმოედგინათ ცხოვრებისეულ წრედ რომელიც მთავრდება რკინის ხანით,სიბერით,ან ინდური ტრანსლაციით, კალი-იუგათი.

    სხვა სიტყვებით ცივილიზაციური კრახი წინასწარაა გადაწყვეტილი, ობიექტურადაა მოცემული და მას ვერაფერს უზამ.

      XVIII საუკუნეში ყალიბდება ისტორიის პროგრესისტული მოდელი,ანტიკურზე ბევრად უფრო ოპტიმისტური.

     ისტორია აღმავალი მოძრაობაა,ყველაფერი გონივრულია, ყველაფერი გონივრული რეალურია, მე ვიცი რომ ყველაფერი კარგად იქნება.

      მაგრამ XX საუკუნეში მოხდა ორი მსოფლიო ომი,რასაც თან ახლდა დასავლური სამყაროს უატიკესი კრიზისი, ძველ ფასეულობათა გადაფასება. 

       ჩნდება კრიზისის ფილოსოფია. ევროპა უფრო ბრძენი და მწარე ხდება.

      « შპენგლერი წერს «ევროპის მწუხრს» და უბრუნდება ციკლიზმს,ძველთა აქტიურ,მოქმედ პესიმიზმს.

     მისი ისტორიოსოფიის მთავარი ნერვია კულტურის გარდაუვალი ძვრა ცივილიზაციისკენ. ცივილიზაცია მისი აზრით ნეგატიური მოვლენაა. ცივილიზაცია ნებისმიერი კულტურის გარდაუვალი ხვედრია,ნებისმიერი კულტურის გახევება-გაშეშებაა.
     რომი,მაგალითად, ცივილიზაციაა;საბერძნეთი-კულტურა.

   «ყოველ ბერძენში არის დონ კიხოტის რაღაცა, ყოველ რომაელში არის სანჩო პანსას რაღაცა».

     ცივილიზაცია მექანისტურია,მაშინ როდესაც კულტურა ორგანულია. კულტურას ქმნიან გენიოსი შემოქმედები და ფილოსოფოსები, ცივილიზაციას ურჩევნია ინჟინრები;მეწარმეები და საერთოდ მოქმედების ხალხი. ცივილიზაცია ადამიანებს აგროვებს მსოფლიო ქალაქებში სადაც ჩნდება მასები რომლენსაც უკე აღარ სჭირდებათ კულტურა,და ა.შ.

     XX საუკუნის ბოლოს ისევ იხსენებენ შპენგლერს. ის უფრო აქტუალურად გამოიყურება ვიდრე,ვთქვათ,1950-1970-ან წლებში. დასავლეთი მეტისმეტად დაემსგავსა ცივილიზაციას შპენგლერის თანახმად.შპენგლერთან ერთად დიდ ინტერესს იწვევს ციკლიზმი და ფილოსოფიურ-
ისტორიული პესიმიზმი. რუსეთში გამოსცემენ « დასავლეთის მწუხრთან» ახლო გუმილიოვს. ისევ და ისევ გამოსცემენ შპენგლერზე უფრო გაწონასწორებულ, მაგრამ ციკლური სქემით ასევე დაინტერესებულ  მოაზროვნე ტოინბის.

      სწორედ ტოინბის შემოაქვს საბოლოოდ ცნება «ცივილიზაციები»(მრავლობითი ფორმით).

    ტოინბიმდე ამბობდნენ «ცივილიზაცია» და მასში გულისხმობდნენ მთელ კაცობრიობას ან ადამიანთა თანაცხოვრების უმაღლეს სტადიას რომელიც მოდის «ველურობის» და «ბარბაროსობის» შემდეგ.

      XX საუკუნეში მსოფლიო პატარავდება, ცივილიზაციებს შორის არსებული საზღვრები გამჭვირვალე ხდება. დიალოგი მათ შორის ღრმავდება XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან და უფრო ბოლოდან. გლობალური ვითარება პოლიცივილიზაციური (მულტიკულტურული) ხდება. ცივილიზაციები მრავალჯერ ირეკლებიან ერთმანეთში და ეს ამძაფრებს მათ დაინტერესებას საკუთარი თავით.

    ჩნდება ცივილიზაციის ძველი თეორიების გამთლიანების, მათი გათვითცნობიერების მეტ-ნაკლებად დასრულებულ რაღაცად ქცევის და,შეიძლება, ძველი ხანებისთვის მიუწვდომელი ცივილიზაციური დღეგრძელობის რეცეპტის შექმნის უნიკალური შანსი.

      და მართლაც შეიძლება თუ არა თავის არიდება ცივილიზაციის დაღუპვისკენ ფატალური მოძრაობისთვის?

    შეიძლება თუ არა რომისგან განსხვავებულ მაგალითებზე დაყრდნობა?

      ვფიქრობ რომ ასეთი მაგალითები არი. ერთ-ერთი ასეთი მაგალითია ებრაული ცივილიზაცია რომელმაც გადაიტანა თავისი მცირე ციკლები, თავისი კატასტროფები, მაგრამ არაერთხელ აღმდგარა ფენიქსივით ფერფლიდან.


       ძვ.წ. VI საუკუნეში პირველი ტაძრის დანგრევის და პალესტინიდან ებრაელების გასახლების შემდეგ უკან დაბრუნებულმა ებრაელებმა ისევ აღადგინეს თავისი ტაძარი და თავისი ცივილიზაცია.

      შემდეგი ციკლი დასრულდა 66-73 წლების იუდაურ ომში ებრაელების დამარცხების შემდეგ.

       ებრაელები ისევ გაიფანტნენ მსოფლიოში,მაგრამ მათ შინაგან სამშობლოდ გადაიქცა მათ მიერ გადარჩენილი ტრადიცია,მათი კანონი.
მათი ცივილიზაცია გადარჩა როგორც მომთაბარე და დიდ ისტორიულ ფორმებს შორის თითქმის უხილავი ცივილიზაცია.

     XIX საუკუნის ბოლოდან იწყება ებრაელთა დაბრუნება მახლობელ აღმოსავლეთში და 1948 წლის მაისში ისინი ისევ იღებენ მათ მიწას და მათ სახელმწიფოებრიობას.
    ან აი უფრო თვალშისაცემი ცივილიზაციები: აღმოსავლეთის კლასიკური ცივილიზაციები ჩინეთი და ინდოეთი რომელთაც ასევე განიცადეს ციკლურად განპირობებული დაცემები მაგრამ თავი შეინარჩუნეს როგორც ცივილიზაციებმა.
    მეორე რიგის მაგალითები რომის საწინააღმდეგოდ გვეუბნება რომ ცივილიზაცია ცოცხლდება მაშინ როდესაც შენარჩუნებულია ცივილიზაციის საფუძვლები, ესე იგი ღირებულებათა სისტემა (ტრადიცია) და მისი თანმხლები სოციოკულტურული კოდები და სუბსტრუქტურები (წმინდა ტექსტები,რიტუალები)... 

       დასავლეთი ბევრ რამეში მოწყდა ტრადიციულ ტვიფარს. მიუხედავად ამისა მან შესძლო მისი ექვივალენტების,ტრადიციის თანამედროვე ანალოგი-თარგმანის შექმნა:

     სუვერენული, რაციონალიზებული, ნავარჯიშევი პიროვნება რომელსაც არ სჭირდება ავტორიტარული ,ფარველობა; სოციალური თვითორგანიზაცია, დემოკრატიული სტრუქტურები და პროცედურები ვერტიკალური,სტატიური,იერარქიულად ორგანიზებული სოციუმის მაგივრად; კანონი და სამართლებრივი ალგორიტმები ღვთაებრივი დადგენილებების ნაცვლად.

      ამ მიმართულებით უფრო შორს წავიდა ევროპა. ამერიკის შეერთებული შტატები,ჩემის აზრით ისევ ინარჩუნებს ცოცხალ კავშირს ტრადიციასთან. და ეს მე ამერიკის უპირატესობად მიმაჩნია.
   ევროპაში კი ექსპერიმენტი გრძელდება და მისი შედეგი უცნობია.
   ევროპამ შეიძლება ისევ გაიხსენოს ქრისტიანობა. თუ კი არა,წმინდა ადგილი ცარიელი არ რჩება. თუმცა თეორიულად შეიძლება დავუშვათ ოპტიმისტური ვარიანტიც: ევროპა ქმნის კაცობრიობის იტორიაში პირველ სტერილურად სეკულარულ;სტერილურად საერო ცივილიზაციას, ტრადიცია-შტრიხს, რომელსაც ექნება ღირებულითი კვლავწარმოების ახალი,პოსტტრადიციული მექანიზმი და რომლისთვისაც საშიში არ იქნება რომის აჩრდილი. 

     აღმოსავლეთს სხვა პრობლემა აქვს: როგორ უნდა მოხდეს ტრადიციის მოდერნიზაცია ისე რომ ის არ მოისპოს, რომ ტრადიციის შესაძლებლობები გამოყენებული იყოს ისტორიული ზრდისთვის. ამას უკვე დიდი ხანია რაც ცდილობს შორეული აღმოსავლეთი ჩინეთის ჩათვლით.
ცოტა მოგვიანებით ამ გზას გაუყვა ინდოეთი.
     ისლამი მერყეობს შორეული აღმოსავლეთის ვარიანტსა და უკიდურეს ვარიანტს შორის. მას აცდუნებს დასავლური ცივილიზაციის ალტერნატიული ცივილიზაციის შექმნის იდეა. ამ უკანასკნელი ვარიანტის რეალიზაციის შანსები ნაკლებია.
   
      რუსეთი როგორც ჩვეულებრივ ქრც დასავლეთია და არც აღმოსავლეთი. ის ხისტი სქემების დქ გქრკვეულობათა გარეთაა. ბუნდოვანება რუსეთი.

      ამავე დროს რუსეთი არის მომავალი რომის როლის ერთ-ერთი სავარაუდო შემსრულებელი. ეს აღარ იქნება მესამე რომი, ეს იქნება გვიანი რომი.
      რუსული ტრადიცია მხოლოდ გამოდის საბჭოთა ხანის უგონობიდან.
იმედია ტრადიცია ჩვენში მეტია ვიდრე ვფიქრობთ და ის ქვეცნობიერშიც არის და არა მარტო ეკლესიის კედლებში.

        ტრადიციას სჭირდება თანამედროვე მიღება და აღქმა, თანამედროვე სინამდვილესთან ადაპტაცია ამავე მისი ონტოლოგიური,ზედროული ბირთვის შენარჩუნებით. სერიოზულობა და სიმკაცრე ღრმად შიგნით, პლასტიურობა,მოძრაობა და თვითირონია ზედაპირთან უფრო ახლოს და გარეთ.

    ბარემ სიმკაცრეზეც. თუ კი დავეთანხმებით იმათ რომ რუსეთი არის ბიზანტიური ტიპის ცივილიზაცია, მაშინ სიმკაცრის გარეშე არ შეიძლება. შინაგანი სამაგრების მოშლილას იწყება თავაშვებულობა: 1990-ანი წლების სამოქალაქო ომი და დასტრუქტიული ელემენტები (მაგრამ არა მთელი 1990-ანი წლები) ყველას გვახსოვს და სისხლი ისევ დის. ეს ჭრილობები ჩვენ ისევ უნდა ვლოკოთ.
       როგორც წერდა ა.ს. ახიეზერი ჩვენ ჯერ-ჯერობით არ შეგვიძლია კრიზისების დაძლევა მედიაციით. ჩვენ ვაკეთებთ ამას ინვერსიულად,საწინააღმდეგო პოლუსზე გადახტომით, შუაგულის გამოტოვებით და მუდამ ვვარდებით ერთსა და იმავე ხაფანგში.

    როგორც ხალხს ჩვენ არ გვაქვს ზღვარის გადალახვის უფლება ვინაიდან ზღვრის იქით ჩვენ ადამიანობას ვკარგავთ, აღარა ვართ ადამიანები.
     იმიტომ რომ მაშინ ესაა ჩვენი უკანასკნელი და გადამწყვეტი რომი, ნიადაგი მომსპარია,ფესვები დაგლეჯილია და ვერ აღდგება...
       და ბოლო მოსაზრება. არსობრივად ცივილიზაციები აღდგება ონტოლოგიურ დონეზე, აქაურის და სხვას შუამავალი (როგორც არ უნდა გვესმოდეს ეს სხვა) სიმბოლოების,რიტუალების და ნორმების სისტემის მეშვეობით.

     ჩვენ ვცხოვრობთ რთულ, უცნაურ და სხვადასხვახარისხოვან სამყაროში. ჩვენი სამყარო სინამდვილის მხოლოდ ერთ-ერთი მოდუსია.

      აქამდე მიდის, მაგალითად, თანამედროვე კოსმოლოგია. დიდი ხნით ადრე აქამდე მიდიოდნენ წინასწარმეტყველები, მისტიკოსები და სხვა რელიგიური ვირტუოზები ( მ.ვებერის გამოთქმა).

      ამ სამყაროში,როგორც ერთადერთ სამყაროში თვითჩაკეტვა აუცილებლად იწვევს დეგრადაციას და გადაგვარებას. ეს ცხადი იყო უკვე პირველი ღერძული კულტურებისთვის. თანაც ცხადი ინტუიტურ-ემპირიულად და არა რაციონალურად.

    აქედან გამომდინარეობს სხვის ღია კოსმოსში გასვლის აუცილებლობა,
ახალში ერთგვარად ირაციონალური გადახტომის და,რა თქმა უნდა, უკან დაბრუნების აუცილებლობა.

     « ერთხელ ინ, ერთხელ იან არის მუდმივი დაო». ეს იქცა ყველა დროის და ხალხის აროგორც განვითარებულ საზოგადოებათა ისე შემოქმედ ადამიანთა წესად.
   ყველა ნახსენებმა ცივილიზაციამ აითვისა და შეინარჩუნა ეს ფაქიზი მექანიზმი და ისინი ამიტომ გადარჩნენ.

     რომში ეს მექანიზმი გატყდა ალბათ იმიტომ რომ რომი დარჩა ღერძულამდელ ცივილიზაციად. მან თავისთვის სრულად ვერ გახსნა სხვა.
მისი მითი და წარმოდგენები მეტისმეტად ისტორიზებული და პოლიტიზებული იყო.

         თანამედროვეობის როგორც მეტაცივილიზაციური პროექტის და სტრატეგიის ბედი ჰგავს რომაულ გზას. ის სულ უფრო და უფრო კარგავს კავშირს სხვაგვართან,სხვასთან.

     იხარჯება ცივილიზაციის ტრანსცენდენტური საწვავი. თანამედროვეობა ითვისებს დეკადანსის ყველა ნიშანს: ნიჰილიზმს, ატომიზაციას და სოციალურობის დეფიციტს, გრძნობიერების კულტს, ოჯახის რღვევას და ა.შ.

     თანამედროვეობის ისტორიულ მოძრაობაში გაირჩევა ციკლური სცენარი.

       მეორეს მხრივ თანამედროვეობა ისევ აღმოაჩენს თავისთვის სხვას არა მხოლოდ ვირტუალურობის ფორმაში არამედ როგორც რეალობას-
თანამედროვე ინტუიტიზმში, ეზოტერიკაში, «ღმერთის რევანშში»,ჩემის აზრით სწორედ აქაა მისი მომავლის შანსი.


Как умирают цивилизации

Вячеслав Раков /01 ноября 2010

Эта тема всплывает, как правило, в пору кризисов, завершающих большой исторический цикл, например, античный. Упадок и крушение Рима до сих пор остается наиболее красноречивой иллюстрацией, точнее, чередой иллюстраций процесса цивилизационного вырождения. Рим начинался как патриархальная община, державшаяся моральной и социальной солидарностью, переросшей позднее в идею общей исторической судьбы — в римский миф. Рим начинался с сурового патриотизма, с этики жертвоприношения во имя общего блага. В сущности, с аскезы. Вспомним Горациев или Муция Сцеволу — персонажей Тита Ливия и любимых героев европейского Запада XVII–XVIII веков, героев Корнеля и Давида, живших в эпоху, типологически сходную с эпохой республиканского Рима.

Рим заканчивался Мессалиной, приходившей утром домой «уставшей, но не насытившейся» («sed non satiata»), Нероном и Вителлием, щекотавшим себе нёбо перышком, чтобы извергнуть съеденную пищу и продолжать пиршество. Рим заканчивался плебсом, требовавшим хлеба и зрелищ. Рим заканчивался человеческой плесенью и ржавчиной, покрывшими все, изъевшими блеск римской славы и стертыми ногами варваров, вместе с христианами слепившими новую эпоху из новых духовных ценностей, языческой жизненной силы и античного культурного наследия.

Уже для римского историка первого века нашей эры Тацита было ясно, что римляне во многом утратили былую культуру усилия и движутся в сторону морального коллапса. Прервать поступь рока, по мысли древних, невозможно: остается стоически принимать неизбежное. Приблизительно это и старался делать Тацит, а столетие спустя — Марк Аврелий, император и философ-стоик.

Таким образом, основная причина упадка цивилизаций уже в древности осознавалась, на мой взгляд, вполне адекватно: иссякает моральный капитал, жизнь перестает осознаваться как долг и призвание и это тащит за собой остальное — тащит, разумеется, вниз. Архитектура цивилизации радикально упрощается, ценностный фундамент идет зияющими трещинами, и тупой гедонизм довершает дело, обрушивая всю конструкцию. Повторю, что древние, то есть греки и римляне, держались фаталистического видения истории: она представлялась им подобием жизненного круга, завершающегося железным веком, старостью или, в индийской трансляции, кали-югой. Говоря иначе, цивилизационный крах предрешен заранее, задан объективно и с этим ничего не поделать.

В XVIII веке, как известно, складывается прогрессистская модель истории, гораздо более оптимистичная, нежели античная. История — это восходящее движение, все действительное разумно, все разумное действительно, все будет хорошо — я это знаю. Однако в первой половине XX столетия разразился жесточайший кризис западного мира, разорвавшийся двумя мировыми войнами, сопровождавшийся культурной линькой и переоценкой прежних ценностей. Именно в это время возникает первая в истории западной, прежде всего европейской, культуры философия кризиса. Европа становится более мудрой и более горькой. Шпенглер пишет «Закат Европы», возвращаясь к циклизму и деятельному пессимизму древних. Как известно, главным нервом его историософии является неумолимый сдвиг от культуры к цивилизации. В последнее понятие он вкладывает негативный смысл: цивилизация — это судьба любой культуры, это ее отвердение и известкование. Рим, например, это цивилизация, а Древняя Греция — культура. «В каждом греке есть что-то от Дон-Кихота, в каждом римлянине есть что-то от Санчо Пансы». Цивилизация механистична, в то время как культура органична. Культуру творят художественные и философские гении, цивилизация предпочитает инженеров, предпринимателей и вообще людей действия. Цивилизация собирает людей в мировых городах, где рождаются массы, уже не нуждающаяся в культуре. И так далее.

В конце XX века о Шпенглере вспоминают. Он выглядит гораздо свежее, чем, к примеру, в 1950–1970-х. Уж слишком Запад начинает напоминать цивилизацию по Шпенглеру. И не только он. Циклизм, а с ним и философско-исторический пессимизм вновь вызывают пристальный интерес. У нас выходят книги Льва Гумилева, принципиально созвучные «Закату Европы». Издают и переиздают Тойнби — более уравновешенного, чем Шпенглер, мыслителя, но также не чуждого циклической схеме. Кстати, именно Тойнби окончательно вводит понятие «цивилизации» (во множественном числе) в гуманитарный лексикон. До него говорили: «Цивилизация», подразумевая под ней все человечество или высшую стадию человеческого общежития, следующую за «дикостью» и «варварством».

В XX веке мир становится маленьким, а границы между цивилизациями проницаемыми. Их углубляющийся диалог со второй половины и в особенности с конца XX века делает глобальную ситуацию полицивилизационной (мультикультурной). Цивилизации теперь многократно отражаются друг в друге, и это вызывает их живейший интерес к себе. Возникает уникальная возможность свести воедино прежние теории цивилизации и нынешний опыт их самосознания в нечто более или менее законченное и, возможно, составить рецепт цивилизационного долголетия, недоступный прежним эпохам.

В самом деле, можно ли избежать фатального движения цивилизации к краху? Можно ли при этом опереться на иные, чем Рим, примеры? Мне кажется, они есть. Один из них — еврейская цивилизация, переживавшая свои малые циклы, свои катастрофы, но всякий раз восстававшая, как феникс из пепла. После крушения Первого храма в VI в. до н. э. и выселения евреев из Палестины они вернулись в родные места, заново возвели храм и воссоздали свою цивилизацию. Следующий цикл завершился после поражения евреев в иудейской войне 66–73 гг. (второй иудейской войне) и разрушения Второго храма. Вновь евреи рассеялись по миру, храня при этом свою традицию, свой Закон, ставший их внутренним отечеством. Их цивилизация сохранилась как странствующая и внешне, среди крупных исторических форм, почти незримая. С конца XIX века начинается возвращение евреев на Ближний Восток, и в мае 1948 года они вновь обретают свою землю и свою государственность. Или вот более заметные примеры: классические цивилизации Востока, Китай и Индия, также знавшие циклически обусловленные падения, но сохранившиеся в качестве цивилизаций.

Примеры второго рода преподают нам урок, обратный римскому: в том случае, когда сохраняется цивилизационная матрица, то есть система ценностей (традиция) и сопутствующие ей социокультурные коды и субструктуры (священные тексты, ритуалы), цивилизация возвращается к жизни. Там, где грибница не разрушена, снова появляются грибы.

Запад, во многом оторвавшийся от традициональной матрицы, тем не менее, смог создать ее эквиваленты, создать современный аналог-перевод традиции (об этом я уже как-то писал в «Соли»): суверенная, рационализированная, тренированная личность, не нуждающаяся в авторитарной опеке; социальная самоорганизация, демократические структуры и процедуры вместо вертикального, статичного, иерархически организованного социума; закон и правовые алгоритмы вместо божественных установлений. Дальше в этом направлении зашла Европа. США, на мой взгляд, все еще продолжают сохранять живую связь с традицией, и это я отношу к их преимуществам. Что до Европы, то ее эксперимент продолжается и результат его пока неясен. Я намеренно написал: «зашла», а не «ушла». Быть может, Европа еще вспомнит о христианстве. Если же нет, то свято место пусто не бывает. Хотя теоретически нужно допустить и оптимистический вариант: Европа создает первую в истории человечества стерильно секулярную цивилизацию, традицию-штрих, у которой будет новый, посттрадиционный механизм ценностного воспроизводства и которой не будет страшен призрак Рима.

У Востока другая проблема: как модернизировать традицию, не разрушая ее, используя ее возможности для исторического роста. Дальний Восток, включая Китай, уже вовсю этим занимается. Несколько позднее этим занялась Индия. Ислам колеблется между дальневосточным вариантом и крайним: превращением в альтернативную западной цивилизацию. Контрцивилизацию. У последнего варианта все же меньше шансов реализоваться: на то он и крайний.

Россия, как обычно, ни Запад, ни Восток. Она вне жестких схем и определенностей. Туманность Россия. Вместе с тем она — один из вероятных кандидатов на роль следующего Рима. Понятно, что уже не третьего, а позднего. Наша традиция только выходит из забытья советского времени, которое она все же пережила, и это как-то обнадеживает. Хочется верить, что традиции в нас больше, чем мы думаем, что она не только в церковных стенах, но и в подсознании. Она нуждается в современной рецепции, в адаптации к сегодняшним реалиям, сохраняя одновременно свое онтологическое, вневременное ядро. Серьезность и строгость глубоко внутри, пластичность, движение и самоирония ближе к поверхности и вовне.

Кстати, о строгости. Если согласиться с теми, кто пишет, что Россия — цивилизация византийского типа, то без строгости нам нельзя. Как только внутренние скрепы лопаются, мы пускаемся во все тяжкие: Гражданская война и деструктивные моменты 90-х (но не все 90-е) не просто на памяти, они все еще кровоточат. Эти раны нам еще зализывать. Пока мы не в состоянии разрешать кризисы посредством медиации, как писал А. С. Ахиезер. Мы делаем это инверсионно, сразу переходя к противоположному полюсу, минуя середину и постоянно наступая на те же грабли. Взятые как народ, мы не можем поэтому позволить себе переступать Черту. Потому что за ней мы тут же перестаем быть людьми. Потому что тогда это есть наш последний и решающий Рим. Грибница разрушена и восстановлению не подлежит. От грибницы до гробницы...

И последнее соображение. Сущностно цивилизации воспроизводятся на онтологическом уровне, через систему символов, ритуалов и норм, посредствующих между здешним и иным, что бы мы ни понимали под последним. Мы живем в сложном, странном и разнокачественном мире. Или, иначе, наш мир — лишь один из модусов Реальности. К этому приходит, например, современная космология. Задолго до нее к тому же по-своему приходили пророки, мистики и прочие религиозные виртуозы (выражение М. Вебера). Самозамыкание в этом мире как единственном неизбежно ведет к деградации и вырождению — это было очевидностью уже для первых осевых культур. Причем очевидностью интуитивно-эмпирической, а не умственной. Отсюда следует необходимость выхода в открытый космос иного, необходимость периодического обновления в результате своего рода иррационального прыжка в новое. Разумеется, с возвратом. «Один раз инь, один раз ян и есть постоянное дао». Это стало внутренним правилом не только для развитых человеческих сообществ, но и для творческих людей всех времен и народов. Уже упоминавшиеся цивилизации освоили этот тонкий механизм, сберегли его, вовремя смазывали и потому выжили. В Риме этот механизм дал сбой, возможно, потому что римская цивилизация осталась доосевой: она не открыла для себя реальности иного в полной мере. Ее миф, ее картина мира были слишком историзированы и политизированы.

Судьба современности, если ее рассматривать в качестве метацивилизационного проекта и стратегии, с одной стороны, напоминает римский путь. Она все более теряет связь с иным, «вырабатывает» трансцендентное топливо цивилизации и усваивает все характерные признаки декаданса: нигилизм, атомизацию и дефицит социальности, культ чувственности, распад семьи и т. д. В историческом движении современности вполне различим циклический сценарий. С другой стороны, современность заново открывает для себя иное — не только в форме виртуальности, но и как реальность — в современном интуитивизме, эзотерике, а также в новом интересе к традиции, в «реванше Бога». Здесь, на мой взгляд, и кроются ее шансы на будущее.