Myths and Legends from the Circassians, Abazas, Abkhaz, and Ubykhs
Assembled, translated, and annotated by John Colarusso
რაინდული კოდექსი უერკ ხაბზე პირობითად შეიძლება დაიყოს რამოდენიმე საკვანძო დებულებად:
ერთგულება. ეს ცნება პირველ რიგში გულისხმობდა სიუზერენისადმი და აგრეთვე თავისი წოდებისადმი ერთგულებას. აზნაურები თავადს თაობიდან თაობაში ემსახურებოდნენ.
სიუზერენის შეცვლა ჩრდილს აყენებდა როგორც სიუზერენს ისე აზნაურს და ითვლებოდა დიდად სამარცხვინო რამედ.
აზნაურები თავისი თავადის ერთგულნი რჩებოდნენ შინაომში მისი დამარცხების შემთხვევაშიც და მაშინ ისინი თან ახლდნენ თავადს და მასთან ერთად სტოვებდნენ სამშობლოს. ეს გარემოება კი იწვევდა ხალხის უკმაყოფილებას და ცდილობდნენ აზნაურების დატოვებას. ბრძოლის დროს ყოველი აზნაური იბრძოდა თავისი თავადის გვერდით და თუ თავადი დაიღუპებოდა აზნაურებს უნდა გამოეტანათ მისი სხეული ბრძოლის ველიდან ან დაღუპულიყვნენ.
ერთგულების ცნება გულისხმობდა აგრეთვე ნათესავებისადმი ერთგულებას და მშობლების პატივისცემას. მამის სიტყვა კანონი იყო ოჯახის ყველა წევრისთვის და უმცროსი ძმა უსიტყვოდ უნდა დამორჩილებოდა უფროსს.
აზნაურს უნდა დაეცვა საგვარის ღირსება და შური უნდა ეძია მისი გვარის წევრის სიცოცხლისა და ღირსების ხელყოფის გამო, უნდა ითქვას რომ ჩერქეზებისთვის და მათ მიერ შექმნილი ეტიკეტისთვის სრულიად უცხო იყო სოციალური სერვილიზმი.
მთელი მათი ეტიკეტი ეფუძნებოდა პირადი ღირსების განვითარებულ გრძნობას. ეს გარემოება აღნიშნა ჯ. ლონგვორტმაც,რომელიც წერდა: "მაგრამ მალე აღმოვაჩინე რომ ეს მოკრძალება მათში ეხამებოდა ხასიათის სრულ დამოუკიდებლობას და როგორც ცერემონიებისადმი მიდრეკილ ყველა ერში ეფუძნებოდა საკუთარი თავის პატივისცემას მაშინ როდესაც სხვებს სცემენ ზუსტად ისეთ პატივს როგორ პატივისცემასაც მოითხოვენ საკუთარი თავისთვისაც".
ფედალური იერარქიის სათავეში მდგომი თავადებიც ვერ მოსთხოვდნენ ქვეშევრდომებს საკუთარი თავის დამცირებას და თავადის ღირსების მეტისმეტ თაყვანისცემას.
ჩერქეზების ისტორიაში ყოფილა შემთხვევები როდესაც ცალკეული თავადების ქედმაღლობას და პატივმოყვარეობა-ამაოებას ნაუმხედრებია მათ წინააღმდედ როგორც სხვა თავადები ისე მთელი ხალხი. ჩვეულებრივ ასეთ ქედმაღალ თავადებს აძევებდნენ,ართმევდნენ თავადის ხარისხს ან სპობდნენ.
ასე დაემართათ მაგალითად ყაბარდოელ თავად ტოხტამიშევებს რომელთაც საერთო სახალხო კრებაზე ჩამოართვეს თავადური წოდება და გადაიყვანეს პირველი ხარისხის აზნაურთა წოდებაში.
ყაბარდოელებს ჰქონდათ ასეთი წეს-ჩვეულება: თუ კი ვინმე შეხვდებოდა გზაზე მიმავალ თავადს ის უნდა მობრუნებულიყო და ხლებოდა თავადს მანამდე სანამ ის არ გაანთავისუფლებდა მას.
ქედმაღალი და ყოყოჩი თავადი ტოხტამიშევები კი მივიდნენ იქამდე რომ უკან აბრუნებდნენ და რამოდენიმე ვერსზე იყოლიებდნენ გლეხთა მძიმედ დატვირთულ ურმებს.
თუმცა ეს წესი უნდა შეესრულებინათ ასაკით უფროსი ყოველი ადამიანის მიმართ. თავადების შემთხვევაში ის სრულდებოდა ასაკისგან დამოუკიდებლად.
ი.პოტოცკის თქმით XVII საუკუნის ბოლოს თუ XVIII საუკუნის დასაწყისში მოსპეს ჩეგენუკხოს თავადური საგვარეულო. "გენეალოგია ამბობს მხოლოდ იმას რომ საგვარეულო მოისპო მისი სიამაყის გამო. მაგრამ აი რა დარჩა ამის შესახებ თქმულებებში. ამ ოჯახის უფროსები სხვებს არ აძლევდნენ მათზე ადრე დაჯდომის უფლებას და სხვა თავადების ცხენებს წყალს არ ასმევდნენ იმ მდინარეებიდან და წყაროებიდან ან სულ მცირე იმ ადგილის ზევით საიდანაც წყალს სვამდნენ მათი საკუთარი ცხენები. როდესაც მათ მოუნდებოდათ ხელების დაბანა ისინი ახალგაზრდა თავადს უბრძანებდნენ მათ წინაშე ტაშტის დაჭერას. ისინი არ კადრულობდნენ თავადების შეკრებებზე დასწრებას. და თავადებმა ერთ-ერთ შეკრებაზე მათ მოსპობა ნიუსაჯეს და მოსამართლეებმა თვითონ იკისრეს განაჩენის აღსრულება.
1784 წელს დაწერილ ნაშრომში " ყაბარდოელი ხალხის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული აღწერილობა" ამავე ამბის შესახებ ეწერა:" ამ გვარს ყაბარდოში განსაკუთრებით სცემდნენ პატივს. მისი უფროსი იყო ერთგვარი თვითმპყრობელი მფლობელი. მაგრამ სხვა თავადებმა ვერ აიტანეს მისი ქედმაღლობა და შეიძულეს ის. მათ მოაწყვეს შეთქმულება და მთელი გვარი ბავშვების ჩათვლით გაწყვიტეს."
ჩერქეზების მეტალიტეტის თავისებურება იყო პირადი ღირსების და თავისუფლების პატივისცემა და მათთან დაკავშირებული ნათლად გამოკვეთილი ინდივიდუალიზმი. ჩერქეზების პოლიტიკურ წყობას ამიტომ ახასიათებდა დემოკრატიზმი და აქ ცოტა იყო ტირანიის თუ დიქტატურის დამყარებისთვის აუცილებელი წანამძღვარი.
ეს დემოკრატიზმი ვლინდებოდა სამხედრო სფეროშიც. ფ.ფ.ტორნაუ ამის თაობაზე წერდა:
"ჩერქეზული წარმოდგენებით მამაკაცმა საფუძვლიანად უნდა გაიაზროს ყოველი წამოწყება და თუ კი მას ჰყავს ამხანაგები დაიმორჩილოს ისინი დარწმუნებით და არა იძულებით ვინაიდან ყველას აქვს თავისუფალი ნება".
განვითარებული წოდებრივი იერარქიის არსებობის მიუხედავად წოდებათა თაყვანისცემა სრულებით ეწინააღმდეგებოდა ჩერქეზების თავისუფალ სულს. ა.გ.კეშევის მოთხრობის ერთმა პერსონაჟმა ეს "ფადიშახობა" შემდეგნაირად უარყო:
ღირსებას და კარგ გვარიშვილობას ყველგან სცემენ პატივს. ამასთან არავინ დავობს,მაგრამ მათ არ უნდა ვცეთ თაყვანი,არავითარ შემთხვევაში არ უნდა ავიტანოთ ყველანაირი წყენა და დამცირება. არისტოკრატიული წესი ყოველ ჩერქეზს მიუთითებს მის ადგილზე და მიუთითებს მას თუ რისი გაკეთება შეუძლია მას და რისი არა. ჩვენს შორის ადგილი არა აქვს იმას ვისაც მოუნდება ყველაზე მაღლა დადგომა,ვისაც მოუნდება თავისი საკუთარი ნების გადაქცევა სხვებისთვის კანონად. ასეთ ადამიანს ყველა შეამჩნევს,ყველა შეეცდება მისთვის ფრთების მომტვრევას. და თუნდაც ის იყოს ჭექა-ქუხილისავით ძლიერი და მხრებზე ჰქონდეს 100 თავი ის ადრე თუ გვიან მოიტეხავს კისერს".
ცნება თავაზიანობა აგრეთვე გულისხმობდა ლანძღვა-გინების,ცემა-ტყეპის და უორკების აზრით სიძულვილის მხოლოდ პლებეებისთვის საკადრისი სხვა ფორმების აკრძალვას.
ეს წესი გამოიხატა ჩერქეზულ ანდაზაში " მწევარი არ ყეფს,აზნაური არ ილანძღება".
ს. ბრონევსკი ამბობს:" ჩერქეზები ვერ იტანენ უხეშ და სალანძღავ სიტყვებს. საწინააღმდეგო შემთხვევაში თავადები და აზნაურები თავის სწორს ორთაბრძოლაში იწვევენ და მათზე დაბლამდგომს ადგილზევე კლავემ. ყობარდოელები განსაკუთრებით თავაზიანები არიან ერთმანეთთან და ამგარიშს უწევენ თანამოსაუბრის საზოგადოებრივ მდგომარეობას... რა ფიცხებიც არ უნდა იყვნენ ისინი ისინი ცდილობენ საუბრისას თავისი ვნებების მოთოკვას..."
მეტიც,ხან-გირეის მოწმპბით " ამ წესებს იცავენ მაშინაც როდესაც თავადები და აზნაურები ერთმანეთს ვერ იტანენ და,მეტიც,აშკარა მტრები არიან.
ყველაზე მძვინვარე მტრებიც კი ზრდილობიანები და თავაზიანები რჩებიან როდესაც ხვდებიან ერთმანეთს იქ სადაც წესიერების კანონები უკრძალავს მათ იარაღის გაშიშვლებას,მაგალითად თავადის ან აზნაურის სახლში ან ქალების თანდასწრებით,თავადაზნაურობის კრებებზე ან მსგავს ადგილებში. ასეთ ადგილებში მათ ეკრძალებათ იარაღის გაშიშვლება და მტრები რჩებიან თავაზიანობის ფარგლებში. ისინი ერთმანეთს სხვადასხვა სამსახურს უწევენ.
Assembled, translated, and annotated by John Colarusso
 |
ერთგულება. ეს ცნება პირველ რიგში გულისხმობდა სიუზერენისადმი და აგრეთვე თავისი წოდებისადმი ერთგულებას. აზნაურები თავადს თაობიდან თაობაში ემსახურებოდნენ.
სიუზერენის შეცვლა ჩრდილს აყენებდა როგორც სიუზერენს ისე აზნაურს და ითვლებოდა დიდად სამარცხვინო რამედ.
აზნაურები თავისი თავადის ერთგულნი რჩებოდნენ შინაომში მისი დამარცხების შემთხვევაშიც და მაშინ ისინი თან ახლდნენ თავადს და მასთან ერთად სტოვებდნენ სამშობლოს. ეს გარემოება კი იწვევდა ხალხის უკმაყოფილებას და ცდილობდნენ აზნაურების დატოვებას. ბრძოლის დროს ყოველი აზნაური იბრძოდა თავისი თავადის გვერდით და თუ თავადი დაიღუპებოდა აზნაურებს უნდა გამოეტანათ მისი სხეული ბრძოლის ველიდან ან დაღუპულიყვნენ.
ერთგულების ცნება გულისხმობდა აგრეთვე ნათესავებისადმი ერთგულებას და მშობლების პატივისცემას. მამის სიტყვა კანონი იყო ოჯახის ყველა წევრისთვის და უმცროსი ძმა უსიტყვოდ უნდა დამორჩილებოდა უფროსს.
აზნაურს უნდა დაეცვა საგვარის ღირსება და შური უნდა ეძია მისი გვარის წევრის სიცოცხლისა და ღირსების ხელყოფის გამო, უნდა ითქვას რომ ჩერქეზებისთვის და მათ მიერ შექმნილი ეტიკეტისთვის სრულიად უცხო იყო სოციალური სერვილიზმი.
მთელი მათი ეტიკეტი ეფუძნებოდა პირადი ღირსების განვითარებულ გრძნობას. ეს გარემოება აღნიშნა ჯ. ლონგვორტმაც,რომელიც წერდა: "მაგრამ მალე აღმოვაჩინე რომ ეს მოკრძალება მათში ეხამებოდა ხასიათის სრულ დამოუკიდებლობას და როგორც ცერემონიებისადმი მიდრეკილ ყველა ერში ეფუძნებოდა საკუთარი თავის პატივისცემას მაშინ როდესაც სხვებს სცემენ ზუსტად ისეთ პატივს როგორ პატივისცემასაც მოითხოვენ საკუთარი თავისთვისაც".
ფედალური იერარქიის სათავეში მდგომი თავადებიც ვერ მოსთხოვდნენ ქვეშევრდომებს საკუთარი თავის დამცირებას და თავადის ღირსების მეტისმეტ თაყვანისცემას.
ჩერქეზების ისტორიაში ყოფილა შემთხვევები როდესაც ცალკეული თავადების ქედმაღლობას და პატივმოყვარეობა-ამაოებას ნაუმხედრებია მათ წინააღმდედ როგორც სხვა თავადები ისე მთელი ხალხი. ჩვეულებრივ ასეთ ქედმაღალ თავადებს აძევებდნენ,ართმევდნენ თავადის ხარისხს ან სპობდნენ.
ასე დაემართათ მაგალითად ყაბარდოელ თავად ტოხტამიშევებს რომელთაც საერთო სახალხო კრებაზე ჩამოართვეს თავადური წოდება და გადაიყვანეს პირველი ხარისხის აზნაურთა წოდებაში.
ყაბარდოელებს ჰქონდათ ასეთი წეს-ჩვეულება: თუ კი ვინმე შეხვდებოდა გზაზე მიმავალ თავადს ის უნდა მობრუნებულიყო და ხლებოდა თავადს მანამდე სანამ ის არ გაანთავისუფლებდა მას.
ქედმაღალი და ყოყოჩი თავადი ტოხტამიშევები კი მივიდნენ იქამდე რომ უკან აბრუნებდნენ და რამოდენიმე ვერსზე იყოლიებდნენ გლეხთა მძიმედ დატვირთულ ურმებს.
თუმცა ეს წესი უნდა შეესრულებინათ ასაკით უფროსი ყოველი ადამიანის მიმართ. თავადების შემთხვევაში ის სრულდებოდა ასაკისგან დამოუკიდებლად.
ი.პოტოცკის თქმით XVII საუკუნის ბოლოს თუ XVIII საუკუნის დასაწყისში მოსპეს ჩეგენუკხოს თავადური საგვარეულო. "გენეალოგია ამბობს მხოლოდ იმას რომ საგვარეულო მოისპო მისი სიამაყის გამო. მაგრამ აი რა დარჩა ამის შესახებ თქმულებებში. ამ ოჯახის უფროსები სხვებს არ აძლევდნენ მათზე ადრე დაჯდომის უფლებას და სხვა თავადების ცხენებს წყალს არ ასმევდნენ იმ მდინარეებიდან და წყაროებიდან ან სულ მცირე იმ ადგილის ზევით საიდანაც წყალს სვამდნენ მათი საკუთარი ცხენები. როდესაც მათ მოუნდებოდათ ხელების დაბანა ისინი ახალგაზრდა თავადს უბრძანებდნენ მათ წინაშე ტაშტის დაჭერას. ისინი არ კადრულობდნენ თავადების შეკრებებზე დასწრებას. და თავადებმა ერთ-ერთ შეკრებაზე მათ მოსპობა ნიუსაჯეს და მოსამართლეებმა თვითონ იკისრეს განაჩენის აღსრულება.
1784 წელს დაწერილ ნაშრომში " ყაბარდოელი ხალხის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული აღწერილობა" ამავე ამბის შესახებ ეწერა:" ამ გვარს ყაბარდოში განსაკუთრებით სცემდნენ პატივს. მისი უფროსი იყო ერთგვარი თვითმპყრობელი მფლობელი. მაგრამ სხვა თავადებმა ვერ აიტანეს მისი ქედმაღლობა და შეიძულეს ის. მათ მოაწყვეს შეთქმულება და მთელი გვარი ბავშვების ჩათვლით გაწყვიტეს."
ჩერქეზების მეტალიტეტის თავისებურება იყო პირადი ღირსების და თავისუფლების პატივისცემა და მათთან დაკავშირებული ნათლად გამოკვეთილი ინდივიდუალიზმი. ჩერქეზების პოლიტიკურ წყობას ამიტომ ახასიათებდა დემოკრატიზმი და აქ ცოტა იყო ტირანიის თუ დიქტატურის დამყარებისთვის აუცილებელი წანამძღვარი.
 |
ეს დემოკრატიზმი ვლინდებოდა სამხედრო სფეროშიც. ფ.ფ.ტორნაუ ამის თაობაზე წერდა:
"ჩერქეზული წარმოდგენებით მამაკაცმა საფუძვლიანად უნდა გაიაზროს ყოველი წამოწყება და თუ კი მას ჰყავს ამხანაგები დაიმორჩილოს ისინი დარწმუნებით და არა იძულებით ვინაიდან ყველას აქვს თავისუფალი ნება".
განვითარებული წოდებრივი იერარქიის არსებობის მიუხედავად წოდებათა თაყვანისცემა სრულებით ეწინააღმდეგებოდა ჩერქეზების თავისუფალ სულს. ა.გ.კეშევის მოთხრობის ერთმა პერსონაჟმა ეს "ფადიშახობა" შემდეგნაირად უარყო:
ღირსებას და კარგ გვარიშვილობას ყველგან სცემენ პატივს. ამასთან არავინ დავობს,მაგრამ მათ არ უნდა ვცეთ თაყვანი,არავითარ შემთხვევაში არ უნდა ავიტანოთ ყველანაირი წყენა და დამცირება. არისტოკრატიული წესი ყოველ ჩერქეზს მიუთითებს მის ადგილზე და მიუთითებს მას თუ რისი გაკეთება შეუძლია მას და რისი არა. ჩვენს შორის ადგილი არა აქვს იმას ვისაც მოუნდება ყველაზე მაღლა დადგომა,ვისაც მოუნდება თავისი საკუთარი ნების გადაქცევა სხვებისთვის კანონად. ასეთ ადამიანს ყველა შეამჩნევს,ყველა შეეცდება მისთვის ფრთების მომტვრევას. და თუნდაც ის იყოს ჭექა-ქუხილისავით ძლიერი და მხრებზე ჰქონდეს 100 თავი ის ადრე თუ გვიან მოიტეხავს კისერს".
ცნება თავაზიანობა აგრეთვე გულისხმობდა ლანძღვა-გინების,ცემა-ტყეპის და უორკების აზრით სიძულვილის მხოლოდ პლებეებისთვის საკადრისი სხვა ფორმების აკრძალვას.
ეს წესი გამოიხატა ჩერქეზულ ანდაზაში " მწევარი არ ყეფს,აზნაური არ ილანძღება".
ს. ბრონევსკი ამბობს:" ჩერქეზები ვერ იტანენ უხეშ და სალანძღავ სიტყვებს. საწინააღმდეგო შემთხვევაში თავადები და აზნაურები თავის სწორს ორთაბრძოლაში იწვევენ და მათზე დაბლამდგომს ადგილზევე კლავემ. ყობარდოელები განსაკუთრებით თავაზიანები არიან ერთმანეთთან და ამგარიშს უწევენ თანამოსაუბრის საზოგადოებრივ მდგომარეობას... რა ფიცხებიც არ უნდა იყვნენ ისინი ისინი ცდილობენ საუბრისას თავისი ვნებების მოთოკვას..."
მეტიც,ხან-გირეის მოწმპბით " ამ წესებს იცავენ მაშინაც როდესაც თავადები და აზნაურები ერთმანეთს ვერ იტანენ და,მეტიც,აშკარა მტრები არიან.
ყველაზე მძვინვარე მტრებიც კი ზრდილობიანები და თავაზიანები რჩებიან როდესაც ხვდებიან ერთმანეთს იქ სადაც წესიერების კანონები უკრძალავს მათ იარაღის გაშიშვლებას,მაგალითად თავადის ან აზნაურის სახლში ან ქალების თანდასწრებით,თავადაზნაურობის კრებებზე ან მსგავს ადგილებში. ასეთ ადგილებში მათ ეკრძალებათ იარაღის გაშიშვლება და მტრები რჩებიან თავაზიანობის ფარგლებში. ისინი ერთმანეთს სხვადასხვა სამსახურს უწევენ.
ამას ეწოდება კეთილშობილური უსიამოვნება თუ მტრობა.
მაგრამ სხვაგან შეხვედრისას იგივე ადამიანები გააფთრებით ეძგერებიან ხოლმე ერთმანეთს. და თავაზიანობა ამიტომ მით უფრო პატივს დებს მათ და ხალხი მათ დიდ პატივს მიაგებს..."
უმაღლესი წოდების ჩერქეზებში ხმამაღალი და ემოციური ლაპარაკიც ითვლებოდა უწესობად და არა მარტო ლანძღვა-გინება. ერთიც და მეორეც დაუშვებელი იყო უმაღლესი წოდებების წარმომადგენლებისთვის.
ნ. დუბროვინის თქმით " ჩერქეზ არისტოკრატს თავი მოჰქონდა თავისი თავაზიანობით და წყობიდან გამოსულ,თავაზიანობის და ზრდილობის დამვიწყებელ უზდენს ეკითხებოდა:შენ აზნაური ხარ თუ მონა? ეს კითხვაც საკმარისი იყო და თავდავიწყებული ჯეელი უფრო რბილი და დელიკატური ხდებოდა".
უწესობად,განსაკუთრებით თავადისთვის,ითვლებოდა ტლიკინი-ყბედობაც. სტუმრების მიღებისას სტუმრები საუბრით უნდა გაერთო ერთ-ერთ აზნაურს იმიტომ რომ დეკორუმი თვითონ თავადს არ აძლევდა ბევრი ლაპარაკის საშუალებას.
მაგრამ სხვაგან შეხვედრისას იგივე ადამიანები გააფთრებით ეძგერებიან ხოლმე ერთმანეთს. და თავაზიანობა ამიტომ მით უფრო პატივს დებს მათ და ხალხი მათ დიდ პატივს მიაგებს..."
უმაღლესი წოდების ჩერქეზებში ხმამაღალი და ემოციური ლაპარაკიც ითვლებოდა უწესობად და არა მარტო ლანძღვა-გინება. ერთიც და მეორეც დაუშვებელი იყო უმაღლესი წოდებების წარმომადგენლებისთვის.
ნ. დუბროვინის თქმით " ჩერქეზ არისტოკრატს თავი მოჰქონდა თავისი თავაზიანობით და წყობიდან გამოსულ,თავაზიანობის და ზრდილობის დამვიწყებელ უზდენს ეკითხებოდა:შენ აზნაური ხარ თუ მონა? ეს კითხვაც საკმარისი იყო და თავდავიწყებული ჯეელი უფრო რბილი და დელიკატური ხდებოდა".
უწესობად,განსაკუთრებით თავადისთვის,ითვლებოდა ტლიკინი-ყბედობაც. სტუმრების მიღებისას სტუმრები საუბრით უნდა გაერთო ერთ-ერთ აზნაურს იმიტომ რომ დეკორუმი თვითონ თავადს არ აძლევდა ბევრი ლაპარაკის საშუალებას.
თემირგოელი თავადების მიერ შემოღებული ჩვეულებით მეზობელ ხალხებთან თუ შინაომების დროს მნიშვნელოვან მოლაპარაკებებზე მათ მაგივრად მათი თანდასწრებით უნდა ელაპარაკათ მათი ნდობით აღჭურვილ აზნაურებს.
ხან-გირეის აზრით ესაა შესანიშნავი ჩვეულება იმიტომ რომ მოდავე მხარეებს არ აძლევს ცხარე კამათისთვის ჩვეულებრივ ისტერიკაში ჩავარდნის საშუალებას და ყრილობებზე ინარჩუნებს სიჩუმეს.
ცნებები ზრდილობა და თავაზიანობა გულისხმობენ თავმდაბლობასაც. ნ.დუბროვინი წერდა:
" ბუნებით მამაცი,ბავშვობიდანვე საფრთხესთან ჭიდილს მიჩვეული ჩერქეზები ყველანაირად ერიდებოდნენ საკუთარი თავის ქებას.
ჩერქეზი არასოდეს ლაპარაკობდა თავის სამხედრო გმირობებზე,არასოდეს განადიდებდა თავის სამხედრო გმირობებს ვინაიდან ასეთ საქციელს შეუფერებელ უწესობად თვლიდა. უმამაცესი ჯიგიტები//რაინდები// გამოირჩეოდნენ არაჩვეულებრივი მოკრძალებით,ლაპარაკობდნენ ჩუმად,არ ტრაბახობდნენ,ყოველთვის მზად იყვნენ სხვისთვის ადგილის დასათმობად და გასაჩუმებლად კამათის დროს. მაგრამ სამაგიეროდ ელვის სისწრაფით პასუხობდნენ ნამდვილ შეურაცხყოფას,მაგრამ მუქარის,ყვირილის და ლანძღვა-გინების გარეშე".
ჩერქეზებს აქვთ თავმდაბლობის განმადიდებელი და ტრაბახის მაკრიტიკებელი ანდაზა: " ტრაბახა და ლაჩარი ნათესავები არიან. ვაჟკაცი ხალხში თავმდაბალია,ლაჩარი ხალხში ყვირის. აზნაური არასოდეს ტრაბახობს თავისი ვაჟკაცობით."
ჩერქეზების ეტიკეტით განსაკუთრებულ უწესობად ითვლებოდა ტრაბახი ქალთა თანდასწრებით. "კაცი არ ლაპარაკობს მის მიერ გაკეთებულზე ქალების საზოგადოებაში".
ჩერქეზების აზრით კაცის ვაჟკაცობაზე უნდა ილაპარაკონ სხვებმა და არა თვითონ მან.
"თუ კაცი ხარ ნუ ტრაბახობ რომ კარგი ხარ,თუ კარგი ხარ სხვები შეგაქებენ"
გმირის ვაჟკაცობის და გმირობის განდიდების უფლება ჰქონდათ მხოლოდ სახალხო მგალობლებს,მთქმელებს-ჯეგუაკოებს. მაგრამ ეს კეთდებოდა გმირის სიკვდილის შემდეგ მის პატივსაცემად განმადიდებელი სიმღერის შეთხზვით.
როდესაც აზნაურს სთხოვდნენ რაღაცა ამბის მოყოლას ის როგორც წესი მოყოლისას ცდილობდა იმ ადგილების გამოტოვებას ამ ლაპარაკობდა თავის თავზე მესამე პირში რათა არ ეფიქრათ რომ ის არაა თავმდაბალი...
2.
http://circassian.narod.ru/rus/nauka/workhabz.htm
Рыцарский кодекс уэркъ хабзэ можно условно разделить на несколько ключевых установок, включающих в себя следующие понятия:
1. Верность. Это понятие подразумевало прежде всего верность своему сюзерену, а также своей сословной группе. Дворяне служили князьям из поколения в поколение.
Смена сюзерена бросала тень на репутацию как той, так и другой стороны и считалась большим позором.
Дворяне сохраняли верность своему князю, даже если последний терпел поражение в междоусобной борьбе и переселялся к другим народам. В таком случае они сопровождали князя и вместе с ним покидали родину. Правда, последнее обстоятельство вызывало недовольство народа и дворян пытались удержать от переселения. Во время боя дворяне дрались каждый возле своего князя, и, если князь погибал, они должны были вынести его тело с поля битвы или погибнуть.
Понятие "верность" включало также в себя преданность своим родственникам и уважение к родителям. Слово отца было законом для всех членов семьи, точно так же младший брат беспрекословно слушался старшего. Дворянин был обязан поддерживать фамильную честь и мстить каждому, кто покушался бы на жизнь и честь членов его фамилии.
2.
Надо отметить, что для черкесов и созданного ими этикета был абсолютно чужд социальный сервилизм – весь их этикет был основан на сильно развитом чувстве личного достоинства. Это обстоятельство отметил и Дж. А. Лонгворт, который писал: "Однако эта смиренность, как я вскоре обнаружил, сочеталась в них с полнейшей независимостью характера и основывалась, как и у всех наций, склонных к церемонностям, на уважении к самому себе, когда другим тщательно отмеривается та степень уважения, которую требуют и для себя" [13, с. 531].
Даже князья, стоявшие во главе феодальной иерархии, не могли требовать от своих подвластных чрезмерных проявлений знаков внимания, сопряженных, с одной стороны, с личным самоуничижением, а с другой – вознесением, чинопочитанием княжеского достоинства.
В истории черкесов были случаи, когда чрезмерная гордость и тщеславие отдельных князей восстанавливали против них не только других князей, но и весь народ. Обычно это приводило к изгнанию, уничтожению или же лишению княжеского достоинства подобных людей.
Так произошло, например, с кабардинскими князьями Тохтамышевыми, которых на общенародном собрании лишили княже-ского звания и перевели в сословие дворян 1-й степени (дыжьыныгъуэ) [11, с.17].
У кабардинцев был такой обычай: если по дороге ехал князь, то встретившийся с ним должен был разворачиваться и сопровождать его до тех пор, пока тот его не отпустит *.
Так вот, князья Тохтамышевы в своей заносчивости и тщесла-вии дошли до того, что заставляли поворачивать и следовать за ними по нескольку верст тяжело груженные арбы крестьян.
__________
* Впрочем, это правило необходимо было соблюдать по отношению к каждому старшему по возрасту человеку. По отношению к князьям оно соблюдалось независимо от возраста.
В конце XVII или начале XVIII века, по сведениям Я. Потоцкого, в Кабарде произошло уничтожение княжеского семейства Чегенукхо. "Генеалогия говорит единственно, что семейство было уничтожено по причине своей гордости: но вот что по этому поводу сохранилось в преданиях. Главы этого семейства не допускали, чтобы другие князья садились раньше их. Они не разрешали, чтобы лошадей других князей поили водой тех же речек или, как минимум, выше по течению того места, где поились их собственные лошади. Когда им хотелось вымыть руки, они приказывали молодому князю держать перед ними таз. Они считали выше своего достоинства посещать "поки", или собрания князей. И вот что из всего этого вышло. На одном из таких всеобщих собраний они были осуждены на уничтожение.
Судьи взяли на себя роль исполнителей приговора, ими же вынесенного" [21, с.230–231].
В "Кратком историко-этнографическом описании кабардинского народа", составленном в 1784 году, об этом же событии сообщалось: "Поколение же сие было в Кабарде во особливом уважении. Старший из оного составлял род самовластного владельца, но в конце прошлого века по ненависти к нему других князей, не терпя его гордости, учинен был заговор, и истребили сие колено даже до младенца" [8, т.2, с.359–360].
Особенностью менталитета черкесов было уважение личного достоинства и личной свободы и связанный с ними ярко выраженный индивидуализм. Это, по-видимому, было одной из причин того, что демократизм был в высшей степени характерен для их политического устройства и здесь было мало предпосылок для установления тирании или диктатуры. Этот демократизм проявлялся даже в военной сфере. В частности, Ф.Ф. Торнау по этому поводу писал: "По черкесским понятиям... мужчина должен обдумывать и обсуживать каждое предприятие зрелым образом, и если есть у него товарищи, то подчинять их своему мнению не силою, а словом и убеждением, так как каждый имеет свою свободную волю" [22, 1991, № 2, с. 15].
Несмотря на существование развитой сословной иерархии, чинопочитание в высшей степени претило свободному духу черкесов. Один из героев рассказа А.-Г. Кешева неприятие этого, образно выражаясь "падишахства", выразил следующим образом: "Достоинство и хорошее происхождение везде в почете – против того и спора нет, но ни в каком случае не должно им поклоняться, сносить от них всякие обиды. Дворянский обычай указывает каждому черкесу приличное ему место, дает знать, что можно ему делать и чего нельзя. Тому нет места между адыгами, кто захочет стать выше всех, кто пожелает поставить волю свою законом для других. Такого человека всякий заметит, всякий будет стремиться как бы подрезать ему крылья. И будь он силой равен хоть грому, имей на плечах своих сто голов, рано или поздно, а сломит себе шею" [9, с. 148–149].
В понятие "вежливость" входили такие нормы уэркъ хабзэ, как запрет на ругань, брань, рукоприкладство и другие формы проявления вражды, достойных, по мнению уорков, только плебеев [4, с. 99].
Это правило нашло отражение в народной пословице: "Хьэ джафэ банэркъым, уэркъ хъуанэркъым" – "Гончая не лает, дворянин не ругается". С. Броневский сообщает: "Черкесы грубых и ругательных слов не терпят; в противном случае князья и уздени равного себе вызывают на поединок, а незнатного человека нижней степени или простолюдина убивают на месте. Кабардинцы всегда наблюдают в обращении между собою вежливость, чинопочитанием соразмеряемую; – и сколь ни пылки в страстях своих, стараются умерять оныя в разговоре..." [6, с.132].
Более того, по свидетельству Хан-Гирея, "достойно замечания то, что все эти обряды вежливости соблюдаются и тогда, когда князья и дворяне друг друга ненавидят, даже и тогда, когда они бывают явные враги, но ежели им случится встретиться в таком месте, где законы благопристойности удерживают их оружие в бездей-ствии, например в доме князя или дворянина, в присутствии женщин, на съездах дворянства и тому подобных случаях, где приличия воспрещают обнажить оружие, и самые враги остаются в границах вежливости и даже оказывают нередко друг другу разные услужливости, что называется дворянская (то есть благородная) неприязненность или вражда, но затем эти враги являются самыми свирепыми кровопийцами там, где они могут свободно обнажать свое оружие, и тем более вежливость их делает им честь, и народ питает к ним большое за то уважение" [25, с. 277].
Не только брань или ругань считались неприличными, но и даже разговаривать на повышенных тонах, поддавшись эмоциям, было для представителей высших сословий непозволительным. "Черкесский дворянин бравировал своей вежливостью, – писал Н. Дубровин, – и стоило только разгорячившегося узденя, забывшего приличие и вежливость, спросить: ты дворянин или холоп? – чтобы, напомнив его происхождение, заставить его переменить тон из грубого в более мягкий и деликатный" [7, с. 177].
Болтливость также считалась неприличной, особенно для князя. Поэтому при приеме гостей "всегда один из дворян должен был занимать гостей разговором, потому что самому князю декорум не позволял, чтобы он много говорил" [5, с. 518].
Темиргоевские князья ввели даже следующее обыкновение: "...они вообще при важных переговорах с соседними ли народами или во время распрей междоусобных, сами не входят в словопрения, а их дворяне, которым вверяют дела, объясняются в присутствии князей". Хан-Гирей называет это обыкновение прекрасным, "ибо оно, удерживая тяжущиеся лица, так сказать, от исступления, в которое нередко впадают при сильных прениях, сохраняет тишину на съездах" [25, с. 175].
К понятию "вежливость" можно отнести и такое качество, как скромность. Н. Дубровин писал: "Храбрые по природе, привыкшие с детства бороться с опасностью, черкесы в высшей степени пренебрегали самохвальством. О военных подвигах своих черкес никогда не говорил, никогда не прославлял их, считая такой поступок неприличным. Самые смелые джигиты (витязи) отличались необыкновенной скромностью; говорили тихо, не хвалились своими подвигами, готовы были каждому уступить место и замолчать в споре; зато на действительное оскорбление отвечали оружием с быстротою молнии, но без угрозы, без крика и брани" [7, с.85].
Действительно, у черкесов бытует много пословиц и поговорок, прославляющих скромность и порицающих хвастовство: "Щхьэщытхъурэ къэрабгъэрэ зэблагъэщ" – "Хвастун и трус – родственники", "ЛIы хахуэр утыкум щощабэри, лIы щабэр утыкум щокIий" – "Храбрый муж становится на людях мягкий (ведет себя скромно), трусливый на людях становится крикливым".
"Уэркъ ищIэ иIуэтэжыркъым" – "Дворянин не похваляется своими подвигами". Особенно неприличным считалось, по черкесскому этикету, хвалиться своими подвигами в присутствии женщин, что нашло отражение в пословице: "ЛIым и лIыгъэр лэгъунэм щиIуатэркъым" –"Мужчина не распространяется о своих деяниях в обществе женщин". По мнению черкесов, о храбрости человека должны говорить люди, но не он сам: "УлIмэ, уи щхьэ ущымытхъу, уфIмэ, жылэр къыпщытхъунщ", "Если ты мужчина – не хвались, если ты хорош – люди тебя похвалят".
Право увековечения и прославления подвигов героя принадлежало исключительно народным певцам – джегуако. Как правило, это делалось после смерти героя сочинением в его честь величальной песни. Когда дворянина просили рассказать о каком-нибудь событии, то он, по обычаю, в своем повествовании старался опустить те места, в которых сообщалось о его действиях в данной ситуации или же, в крайнем случае, говорил о себе в третьем лице, дабы его не заподозрили в нескромности. Вот что сообщает об этом знаток адыгского фольклора Зарамук Кардангушев: "В старину черкесы считали позором, когда о свершенном человек говорил: "со мной случилось", "я сделал". Это было непозволительно. "Я ударил", "я убил" и т.д. – настоящий мужчина о себе никогда не скажет. В крайнем случае, если ему придется рассказывать о каком-нибудь случае, он скажет: "В руке находящееся ружье выстрелило – мужчина упал". Вот так он будет рассказывать, как будто его дела в том нет и все произошло само собой".
В апреле 1825 года царскими войсками был уничтожен аул беглого кабардинского князя Али Карамурзина. Когда князя Атажукина Магомеда (Хьэт1охъущокъуэ Мыхьэмэт 1эшэ) попросили рас-сказать, каким образом он отомстил одному из виновников гибели аула предателю Шогурову, он ответил кратко: "Ержыбыжьыр гъуэгъуащ, Шоугъурыжьыр гъуэгащ" – "Ереджиб* старый прогремел, Шогуров подлый заревел" [27, с.29].
ხან-გირეის აზრით ესაა შესანიშნავი ჩვეულება იმიტომ რომ მოდავე მხარეებს არ აძლევს ცხარე კამათისთვის ჩვეულებრივ ისტერიკაში ჩავარდნის საშუალებას და ყრილობებზე ინარჩუნებს სიჩუმეს.
ცნებები ზრდილობა და თავაზიანობა გულისხმობენ თავმდაბლობასაც. ნ.დუბროვინი წერდა:
" ბუნებით მამაცი,ბავშვობიდანვე საფრთხესთან ჭიდილს მიჩვეული ჩერქეზები ყველანაირად ერიდებოდნენ საკუთარი თავის ქებას.
ჩერქეზი არასოდეს ლაპარაკობდა თავის სამხედრო გმირობებზე,არასოდეს განადიდებდა თავის სამხედრო გმირობებს ვინაიდან ასეთ საქციელს შეუფერებელ უწესობად თვლიდა. უმამაცესი ჯიგიტები//რაინდები// გამოირჩეოდნენ არაჩვეულებრივი მოკრძალებით,ლაპარაკობდნენ ჩუმად,არ ტრაბახობდნენ,ყოველთვის მზად იყვნენ სხვისთვის ადგილის დასათმობად და გასაჩუმებლად კამათის დროს. მაგრამ სამაგიეროდ ელვის სისწრაფით პასუხობდნენ ნამდვილ შეურაცხყოფას,მაგრამ მუქარის,ყვირილის და ლანძღვა-გინების გარეშე".
ჩერქეზებს აქვთ თავმდაბლობის განმადიდებელი და ტრაბახის მაკრიტიკებელი ანდაზა: " ტრაბახა და ლაჩარი ნათესავები არიან. ვაჟკაცი ხალხში თავმდაბალია,ლაჩარი ხალხში ყვირის. აზნაური არასოდეს ტრაბახობს თავისი ვაჟკაცობით."
ჩერქეზების ეტიკეტით განსაკუთრებულ უწესობად ითვლებოდა ტრაბახი ქალთა თანდასწრებით. "კაცი არ ლაპარაკობს მის მიერ გაკეთებულზე ქალების საზოგადოებაში".
ჩერქეზების აზრით კაცის ვაჟკაცობაზე უნდა ილაპარაკონ სხვებმა და არა თვითონ მან.
"თუ კაცი ხარ ნუ ტრაბახობ რომ კარგი ხარ,თუ კარგი ხარ სხვები შეგაქებენ"
გმირის ვაჟკაცობის და გმირობის განდიდების უფლება ჰქონდათ მხოლოდ სახალხო მგალობლებს,მთქმელებს-ჯეგუაკოებს. მაგრამ ეს კეთდებოდა გმირის სიკვდილის შემდეგ მის პატივსაცემად განმადიდებელი სიმღერის შეთხზვით.
როდესაც აზნაურს სთხოვდნენ რაღაცა ამბის მოყოლას ის როგორც წესი მოყოლისას ცდილობდა იმ ადგილების გამოტოვებას ამ ლაპარაკობდა თავის თავზე მესამე პირში რათა არ ეფიქრათ რომ ის არაა თავმდაბალი...
2.
http://circassian.narod.ru/rus/nauka/workhabz.htm
Рыцарский кодекс уэркъ хабзэ можно условно разделить на несколько ключевых установок, включающих в себя следующие понятия:
1. Верность. Это понятие подразумевало прежде всего верность своему сюзерену, а также своей сословной группе. Дворяне служили князьям из поколения в поколение.
Смена сюзерена бросала тень на репутацию как той, так и другой стороны и считалась большим позором.
Дворяне сохраняли верность своему князю, даже если последний терпел поражение в междоусобной борьбе и переселялся к другим народам. В таком случае они сопровождали князя и вместе с ним покидали родину. Правда, последнее обстоятельство вызывало недовольство народа и дворян пытались удержать от переселения. Во время боя дворяне дрались каждый возле своего князя, и, если князь погибал, они должны были вынести его тело с поля битвы или погибнуть.
Понятие "верность" включало также в себя преданность своим родственникам и уважение к родителям. Слово отца было законом для всех членов семьи, точно так же младший брат беспрекословно слушался старшего. Дворянин был обязан поддерживать фамильную честь и мстить каждому, кто покушался бы на жизнь и честь членов его фамилии.
2.
Надо отметить, что для черкесов и созданного ими этикета был абсолютно чужд социальный сервилизм – весь их этикет был основан на сильно развитом чувстве личного достоинства. Это обстоятельство отметил и Дж. А. Лонгворт, который писал: "Однако эта смиренность, как я вскоре обнаружил, сочеталась в них с полнейшей независимостью характера и основывалась, как и у всех наций, склонных к церемонностям, на уважении к самому себе, когда другим тщательно отмеривается та степень уважения, которую требуют и для себя" [13, с. 531].
Даже князья, стоявшие во главе феодальной иерархии, не могли требовать от своих подвластных чрезмерных проявлений знаков внимания, сопряженных, с одной стороны, с личным самоуничижением, а с другой – вознесением, чинопочитанием княжеского достоинства.
В истории черкесов были случаи, когда чрезмерная гордость и тщеславие отдельных князей восстанавливали против них не только других князей, но и весь народ. Обычно это приводило к изгнанию, уничтожению или же лишению княжеского достоинства подобных людей.
Так произошло, например, с кабардинскими князьями Тохтамышевыми, которых на общенародном собрании лишили княже-ского звания и перевели в сословие дворян 1-й степени (дыжьыныгъуэ) [11, с.17].
У кабардинцев был такой обычай: если по дороге ехал князь, то встретившийся с ним должен был разворачиваться и сопровождать его до тех пор, пока тот его не отпустит *.
Так вот, князья Тохтамышевы в своей заносчивости и тщесла-вии дошли до того, что заставляли поворачивать и следовать за ними по нескольку верст тяжело груженные арбы крестьян.
__________
* Впрочем, это правило необходимо было соблюдать по отношению к каждому старшему по возрасту человеку. По отношению к князьям оно соблюдалось независимо от возраста.
В конце XVII или начале XVIII века, по сведениям Я. Потоцкого, в Кабарде произошло уничтожение княжеского семейства Чегенукхо. "Генеалогия говорит единственно, что семейство было уничтожено по причине своей гордости: но вот что по этому поводу сохранилось в преданиях. Главы этого семейства не допускали, чтобы другие князья садились раньше их. Они не разрешали, чтобы лошадей других князей поили водой тех же речек или, как минимум, выше по течению того места, где поились их собственные лошади. Когда им хотелось вымыть руки, они приказывали молодому князю держать перед ними таз. Они считали выше своего достоинства посещать "поки", или собрания князей. И вот что из всего этого вышло. На одном из таких всеобщих собраний они были осуждены на уничтожение.
Судьи взяли на себя роль исполнителей приговора, ими же вынесенного" [21, с.230–231].
В "Кратком историко-этнографическом описании кабардинского народа", составленном в 1784 году, об этом же событии сообщалось: "Поколение же сие было в Кабарде во особливом уважении. Старший из оного составлял род самовластного владельца, но в конце прошлого века по ненависти к нему других князей, не терпя его гордости, учинен был заговор, и истребили сие колено даже до младенца" [8, т.2, с.359–360].
Особенностью менталитета черкесов было уважение личного достоинства и личной свободы и связанный с ними ярко выраженный индивидуализм. Это, по-видимому, было одной из причин того, что демократизм был в высшей степени характерен для их политического устройства и здесь было мало предпосылок для установления тирании или диктатуры. Этот демократизм проявлялся даже в военной сфере. В частности, Ф.Ф. Торнау по этому поводу писал: "По черкесским понятиям... мужчина должен обдумывать и обсуживать каждое предприятие зрелым образом, и если есть у него товарищи, то подчинять их своему мнению не силою, а словом и убеждением, так как каждый имеет свою свободную волю" [22, 1991, № 2, с. 15].
Несмотря на существование развитой сословной иерархии, чинопочитание в высшей степени претило свободному духу черкесов. Один из героев рассказа А.-Г. Кешева неприятие этого, образно выражаясь "падишахства", выразил следующим образом: "Достоинство и хорошее происхождение везде в почете – против того и спора нет, но ни в каком случае не должно им поклоняться, сносить от них всякие обиды. Дворянский обычай указывает каждому черкесу приличное ему место, дает знать, что можно ему делать и чего нельзя. Тому нет места между адыгами, кто захочет стать выше всех, кто пожелает поставить волю свою законом для других. Такого человека всякий заметит, всякий будет стремиться как бы подрезать ему крылья. И будь он силой равен хоть грому, имей на плечах своих сто голов, рано или поздно, а сломит себе шею" [9, с. 148–149].
В понятие "вежливость" входили такие нормы уэркъ хабзэ, как запрет на ругань, брань, рукоприкладство и другие формы проявления вражды, достойных, по мнению уорков, только плебеев [4, с. 99].
Это правило нашло отражение в народной пословице: "Хьэ джафэ банэркъым, уэркъ хъуанэркъым" – "Гончая не лает, дворянин не ругается". С. Броневский сообщает: "Черкесы грубых и ругательных слов не терпят; в противном случае князья и уздени равного себе вызывают на поединок, а незнатного человека нижней степени или простолюдина убивают на месте. Кабардинцы всегда наблюдают в обращении между собою вежливость, чинопочитанием соразмеряемую; – и сколь ни пылки в страстях своих, стараются умерять оныя в разговоре..." [6, с.132].
Более того, по свидетельству Хан-Гирея, "достойно замечания то, что все эти обряды вежливости соблюдаются и тогда, когда князья и дворяне друг друга ненавидят, даже и тогда, когда они бывают явные враги, но ежели им случится встретиться в таком месте, где законы благопристойности удерживают их оружие в бездей-ствии, например в доме князя или дворянина, в присутствии женщин, на съездах дворянства и тому подобных случаях, где приличия воспрещают обнажить оружие, и самые враги остаются в границах вежливости и даже оказывают нередко друг другу разные услужливости, что называется дворянская (то есть благородная) неприязненность или вражда, но затем эти враги являются самыми свирепыми кровопийцами там, где они могут свободно обнажать свое оружие, и тем более вежливость их делает им честь, и народ питает к ним большое за то уважение" [25, с. 277].
Не только брань или ругань считались неприличными, но и даже разговаривать на повышенных тонах, поддавшись эмоциям, было для представителей высших сословий непозволительным. "Черкесский дворянин бравировал своей вежливостью, – писал Н. Дубровин, – и стоило только разгорячившегося узденя, забывшего приличие и вежливость, спросить: ты дворянин или холоп? – чтобы, напомнив его происхождение, заставить его переменить тон из грубого в более мягкий и деликатный" [7, с. 177].
Болтливость также считалась неприличной, особенно для князя. Поэтому при приеме гостей "всегда один из дворян должен был занимать гостей разговором, потому что самому князю декорум не позволял, чтобы он много говорил" [5, с. 518].
Темиргоевские князья ввели даже следующее обыкновение: "...они вообще при важных переговорах с соседними ли народами или во время распрей междоусобных, сами не входят в словопрения, а их дворяне, которым вверяют дела, объясняются в присутствии князей". Хан-Гирей называет это обыкновение прекрасным, "ибо оно, удерживая тяжущиеся лица, так сказать, от исступления, в которое нередко впадают при сильных прениях, сохраняет тишину на съездах" [25, с. 175].
К понятию "вежливость" можно отнести и такое качество, как скромность. Н. Дубровин писал: "Храбрые по природе, привыкшие с детства бороться с опасностью, черкесы в высшей степени пренебрегали самохвальством. О военных подвигах своих черкес никогда не говорил, никогда не прославлял их, считая такой поступок неприличным. Самые смелые джигиты (витязи) отличались необыкновенной скромностью; говорили тихо, не хвалились своими подвигами, готовы были каждому уступить место и замолчать в споре; зато на действительное оскорбление отвечали оружием с быстротою молнии, но без угрозы, без крика и брани" [7, с.85].
Действительно, у черкесов бытует много пословиц и поговорок, прославляющих скромность и порицающих хвастовство: "Щхьэщытхъурэ къэрабгъэрэ зэблагъэщ" – "Хвастун и трус – родственники", "ЛIы хахуэр утыкум щощабэри, лIы щабэр утыкум щокIий" – "Храбрый муж становится на людях мягкий (ведет себя скромно), трусливый на людях становится крикливым".
"Уэркъ ищIэ иIуэтэжыркъым" – "Дворянин не похваляется своими подвигами". Особенно неприличным считалось, по черкесскому этикету, хвалиться своими подвигами в присутствии женщин, что нашло отражение в пословице: "ЛIым и лIыгъэр лэгъунэм щиIуатэркъым" –"Мужчина не распространяется о своих деяниях в обществе женщин". По мнению черкесов, о храбрости человека должны говорить люди, но не он сам: "УлIмэ, уи щхьэ ущымытхъу, уфIмэ, жылэр къыпщытхъунщ", "Если ты мужчина – не хвались, если ты хорош – люди тебя похвалят".
Право увековечения и прославления подвигов героя принадлежало исключительно народным певцам – джегуако. Как правило, это делалось после смерти героя сочинением в его честь величальной песни. Когда дворянина просили рассказать о каком-нибудь событии, то он, по обычаю, в своем повествовании старался опустить те места, в которых сообщалось о его действиях в данной ситуации или же, в крайнем случае, говорил о себе в третьем лице, дабы его не заподозрили в нескромности. Вот что сообщает об этом знаток адыгского фольклора Зарамук Кардангушев: "В старину черкесы считали позором, когда о свершенном человек говорил: "со мной случилось", "я сделал". Это было непозволительно. "Я ударил", "я убил" и т.д. – настоящий мужчина о себе никогда не скажет. В крайнем случае, если ему придется рассказывать о каком-нибудь случае, он скажет: "В руке находящееся ружье выстрелило – мужчина упал". Вот так он будет рассказывать, как будто его дела в том нет и все произошло само собой".
В апреле 1825 года царскими войсками был уничтожен аул беглого кабардинского князя Али Карамурзина. Когда князя Атажукина Магомеда (Хьэт1охъущокъуэ Мыхьэмэт 1эшэ) попросили рас-сказать, каким образом он отомстил одному из виновников гибели аула предателю Шогурову, он ответил кратко: "Ержыбыжьыр гъуэгъуащ, Шоугъурыжьыр гъуэгащ" – "Ереджиб* старый прогремел, Шогуров подлый заревел" [27, с.29].
No comments:
Post a Comment