 |
| დაღესტნელი მხატვარი ხ.მუსაევი, ლანსერეს ნამუშევარი |
ტფილისური სკოლა: პირველი დაღესტნელი პროფესიონალი მხატვრის, ფერწერის, გრაფიკის, თეატრალურ-დეკორატიული ხელოვნების ფუძემდებელი ხალილ მუსაევის //ხალილ-ბეკ მუსაიაული, 1897-1948// ცხოვრების სრულიად უცნობი ფურცელია მისი ე.წ. ქართული პერიოდი. ის ძალიან მოკლეა-ტფილისის სამხატვრო სასწავლებელში სწავლის წლები //1910-1913// და ცოტა ხნით 1916 და 1921 წლებში. მაგრამ ჩემის აზრით სწორედ ამ წლებმა განსაზღვრა ცნობილი მხატვრის მომავალი.
ტფილისი, სადაც 1910 წელს სასწავლებლად ჩავიდა ახალგაზრდა ხალილი, იმ დროისთვის იყო მთელი კავკასიის მხატვრული აღზრდის აღიარებული ცენტრი.
1877 წელს აქ, კავკასიის სამეფისნაცვლოს დედაქალაქში, ცნობილი რუსი მხატვრები ი. რეპინის და კ. მაკოვსკის ძალისხმევით გაიხსნა სამხატვრო სასწავლებელი. ის გააერთიანეს მუსიკალურ სასწავლებლებელთან და ამ გაერთიანებას უწოდეს "ნატიფ ხელოვნებათა წახალისების კავკასიური საზოგადოება" //Кавказское общество поощрения изящных искусств» (КОПИ)//. ამ გაერთიანებასთან იყო იმპერატორის სამხატვრო აკადემიას დაქვემდებარებული ფერწერისა და ქანდაკების სასწავლებელი. ის იყო ყოფილ არშაკუნის სახლში გრიბოედოვის ქუჩაზე. ეხლა ის ცნობილია როგორც სამხატვრო აკადემია. სწორედ იქ სწავლობდა ხალილ მუსაევი 1910-1912 წლებში.
კოპიში სწავლობდა და ხელოვნებაში თავის დამოუკიდებელ გზას ადგებოდა, მრავალი ცნობილი და საინტერესო მხატვარი. ისინი მონაწილეობას იღებდნენ ქალაქის კულტურულ ცხოვრებაში, ფენდნენ თავის ნაწარმოებებს ნატიფ ხელოვნებათა წახალისების კავკასიური საზოგადოების მიერ მოწყობილ ყოველწლიურ გამოფენებზე. არსით მარტო ეს საზოგადოება განსაზღვრავდა მთელი ამიერკავკასიის მხატვრულ ცხოვრებას, ასე რომ იქ მოწყობილი გამოფენები იქცეოდა ნამდვილ მოვლენად.
| ხალილ-ბეკ მუსაიაული |
ამ გამოფენებში მონაწილეობას იღებდა 17 წლის ხალილიც. ცნობილი ქართველი მხატვარი და შემდეგ ტფილისის სამხატვრო აკადემიის პროფესორი. ხალილის თანაკლასელი სამხატვრო სასწავლებელში ლადო გიდიაშვილი იხსენებდა: " ხალილი ითვლებოდა ნიჭიერ მხატვრად და მუდამ იმსახურებდა დიდ ქებას. სამასწავლებლო გამოფენებში მონაწილეობა იყო მისი უეჭველი ნიჭის, დიდი წარმატებების დადასტურება. მის შემოქმედებაში ჩანდა მისი მშობლიური მხარის თავისებურებებზე დაფუძნებული მკაფიო ინდივიდუალობა. მხატვრის ხელწერა გამოირჩეოდა დახვეწილი გემოვნებით და ძალიან თავისებური სტილით. ასეთი ნიშნებით გამოირჩეოდა მისი ფერწერისა და გრაფიკის სახეები".
უეჭველია რომ ხალილ მუსაევის თბილისის პერიოდის ფერწერა და გრაფიკა მოითხოვს ცალკე სახელოვნებათმცოდნეო კვლევას. ეხლა ჩვენ შევეცდებით იმ წლების მისი შემოქმედებითი ცდების კიდევ ერთი ფურცლის ჩვენებას.
ამ დროს ახალგაზრდა ხალილი განიცდიდა მასწავლებელი და 1930-ან წლებამდე ტფილისის სამხატვრო სკოლის უცვლელი დირექტორი ოსკარ შმერლინგის უზარმაზარ გავლენას.
ოსკარ შმერლინგის წყალობით დაღესტნელი საკუთარ თავში აღმოაჩენს კარიკატურისტის ნიჭს. საქმე იმაშია რომ სანკტ-პეტერბურგის და მიუნხენის სამხატვრო აკადემიებში ნასწავლი და მრავალი ქართველი სახელგანთქმული მხატვრის //ლადო გუდიაშვილის, დავით კაკაბაძის, ელენე ახვლედიანის და სხვათა// აღმზრდელი ოსკარ შმერლინგი იყო ქართული კარიკატურის მამა. მრავალი წლის მანძილზე როგორც მხატვარი კარიკატურისტი ის მუშაობდა თბილისის ჟურნალ-გაზეთებში,1906-1917 წლებში კი ბაქოს ჟურნალში "მოლა ნასრედინი". ამ ჟურნალმა სახელი გაითქვა სწორედ კარიკატურებით...
უეჭველია რომ თავისი მასწავლებლის გავლენით 1913 წელს ხალილ მუსაევი თავს ცდის კარიკატურაში და საკმაო წარმატებით აქვეყნებს პირველ კარიკატურებს ბაქოს ჟურნალებში "მოლა ნასრედინი", "კელ-ნიატ"და "დოლი".
ასევე უეჭველია რომ სწორედ ოსკარ შმერლინგის რჩევით ირჩევს მუსაიაული ბავარიის სამხატვრო აკადემიას //მიუნხენში// სამხატვრო განათლების განსასრულებლად.
ის იქ სწავლობს უკვე 1913 წლის ოქტომბრიდან. ზამთრის სემესტრში //1914-1915// პირველი მსოფლიო ომის დაწყებასთან ერთად რუსეთის მოქალაქე დააკავეს და 24 საათში გააძევეს გერმანიიდან.
ასევე უეჭველია რომ სწორედ ოსკარ შმერლინგის რჩევით ირჩევს მუსაიაული ბავარიის სამხატვრო აკადემიას //მიუნხენში// სამხატვრო განათლების განსასრულებლად.
ის იქ სწავლობს უკვე 1913 წლის ოქტომბრიდან. ზამთრის სემესტრში //1914-1915// პირველი მსოფლიო ომის დაწყებასთან ერთად რუსეთის მოქალაქე დააკავეს და 24 საათში გააძევეს გერმანიიდან.
სხვადასხვა წყაროებში და სხვადასხვა დროს ხალილ მუსაევ-მუსაიაული წარმოდგება ხან აზერბაიჯანელად, ხან ქართველად, ხან თურქად და ხან ირანელად.
სინამდვილეში კი ცნობილი მხატვარი წარმოშობით იყო ავარელი, დაიბადა დაღესტნის ცნობილ სოფელ ჭოხში. მამამისი რაფილ ბეკ მუსაევი ეკუთვნოდა მანიჟალთა ავარულ გვარს. ის მსახურობდა ნიკოლზ მეორის პირად გვარდიაში და შემდეგ გახდა საოლქო ნაიბი მშობლიურ დაღესტანში,იყო პოლკოვნიკი.
სინამდვილეში კი ცნობილი მხატვარი წარმოშობით იყო ავარელი, დაიბადა დაღესტნის ცნობილ სოფელ ჭოხში. მამამისი რაფილ ბეკ მუსაევი ეკუთვნოდა მანიჟალთა ავარულ გვარს. ის მსახურობდა ნიკოლზ მეორის პირად გვარდიაში და შემდეგ გახდა საოლქო ნაიბი მშობლიურ დაღესტანში,იყო პოლკოვნიკი.
 |
| ევგენი ლანსერე, 1907, კონსტანტინ სომოვის პორტრეტი |
ლანსერეს სკოლა:
1915 წელს ხალილ მუსაევი სამშობლოშია, დაღესტანში. გაურკვეველია თუ როგორ აღმოჩნდა ის კავკასიის ფრონტზე //ის არ ყოგილა სამხედრო ვალდებული// გერმანიის მოკავშირე თურქეთის წინააღმდეგ. ავტობიოგრაფიულ შენიშვშნებში ის დასწერს რომ როგორც კავკასიის ფრონტის სანიტარული ბატალიონის უფროსის თანაშემწე ის რუსულ ჯარებთან ერთად წარამატებული წინსვლის დროს მივიდა ერზინჯანამდე.
1917 წლის შემოდგომაზე, როდესაც პოლიტიკურმა კრიზისმა რუსეთში მაღწია აპოგეას ფრონტმა რღვევა დაიწყო და ხალილ მუსაევი ტფილისის გავლით დაბრუნდა უკან. "მას შემდეგ ჩავიცვი ჩოხა და ვეკუთვნოდი მხოლოდ ჩემს სამშობლოს", დაწერა მან თავის მოგონებებში.
1917 წლის ბოლოდან მხატვარი ცხოვრობს ტემირ-ხან-შურაში, ასწავლის ფერწერას რეალურ სასწავლებელში, იმავე დროს მუშაობს მხატვარ-გამფორმებელად მ.მ.მავრაევის ტიპოგრაფიაში.
ხ. მუსაევის შემოქმედების ამ პერიოდიდანაც პრაქტიკულად არაფერია ცნობილი.
ცნობილია მხოლოდ პოეტი მ.ჩარინოვის დრამა "გაბიბატი და გაჯიავისთვის" მის მიერ შესრულებული 10 ილუსტრაცია. იმ დროს ტემირ-ხან-შურაში მოქმედებდა "დაღესტანის
 |
| ე.ე.ლანსერე,ნიკოლოზ მეორე და კაზაკები. |
მაჰმადიანთა თეატრალურ-ლიტერატურული საზოგადოება" თავისი ჟურნალი "ტანგ-ჩოლპანით". პირველივე ნომერიდან მისი მხატვარი გახდა ხალილ მუსაევი, რომელიც მკითხველებისთვის უკვე ცნობილი იყო მთელ კავკასიაში პოპულარული ჟურნალი "მოლა ნასრედინის"წყალობით. ხ.მუსაევის ნაწარმოებებით შემკული იყო თეატრის ფოიე და მაყურებელთა დარბაზი.
ამ პერიოდში ხალილ მუსაევი დაუახლოვდა ფერწერის სახელგანთქმულ აკადემიკოს ე.ე.ლანსერეს რომელიც 1917 წლის შემოდგომიდან 1919 წლის ბოლომდე ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა ტემირ-ხან-შურაში. უდიდესი სახელის მქონე მხატვართან, წიგნის და საჟურნალო ილუსტრაციის კორიფედ აღიარებულ ლანსერესთან ურთიერთობამ დიდად წაახალისა ახალგაზრდა მხატვარი. 1919 წლის ბოლოს ვლადიკავკაზში დიდი წარმატებით ეწყობა ხალილ მუსაევის პირველი პერსონალური გამოფენა. 1920 წლის თებერვალში გაზეთი "კავკაზ" ათავსებს აღფრთოვანებულ რეცენზიას:"და რა მშვენიერია რომ პოლიტიკური ცხოვრების ამაო ფუსფუსში მოულოდნელად ხედავ სულის მიერ ცხოვრების მუდმივ დამარცხებას, ზღაპრად გარდაქმნილი ცხოვრების სიყვარულს". მაშინ ხალილ მუსაევი 22 წლის იყო.
 |
| ე.ე. ლანსერე, ხაჯი მურატი |
სინამდვილეში 1917-1920 წლები ძნელი იყო სხვადასხვა პოლიტიკური დინებებით დაგლეჯილ და თანდათანობით რუსეთის სამოქალაქო ომში ჩათრეულ დაღესტანში. მთის მთავრობა, თურქები, ბიჩერახოველები, დენიკინელები, ინტერვენტები. 1920 წლის ნოემბერში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებასთან ერთად ტემირ-ხან-შურაში დაღესტნის ხალხთა საგანგებო ყრილობაზე გამოცხადდა რუსეთის ფედერაციის მთავრობის დეკლარაცია საბჭოთა დაღესტანის ავტონომიის შესახებ.იმავე 1920 წელს ს. გაბიევის რეკომენდაციით ხ.მუსაევი დაინიშნა დაღესტანის განათლების სახალხო კომისარიატის ხელოვნებათა განყოფილების უფროსად.
1921 წლის დასაწყისში ხ. მუსაევი გაემგზავრა ტფილისში. ითვლება რომ ის გაყვა ე.ე. ლანსერეს, რომელიც იმ დროისთვის დამკვიდრდა ტფილისში და გახდა ამიერკავკასიის სამხატვრო აკადემიის პროფესორი. მათ ამ შეხვდრაზე შეგვახსენებს ლანსერეს სურათი "დაღესტნელი მუსაევი" რომელსაც მან მიაწერა "მხატვარი ხალილ მუსაევი ჭოხიდან,1921 წლის 23 თებერვალი".
ტფილისში ჩასვლისას ხალილ მუსაევი მაშინვე ჩაერთო 1917-1921 წლებში იქ გაჩაღებულ ბობოქარ და დიდად თავისებურ მხატვრულ ცხოვრებაში. იქ აქტიურობდნენ სულ სხვადასხვა მხატვრული ჯგუფები,პირველი ნაბიჯების გადამდგმელი ეროვნული მხატვრული გაერთიანებები, სალონური აკადემიზმის ტრადიციების ერთგული "ნატიფ ხელოვნებათა წახალისების კავკასიური საზოგადოება", გვიანი "მირ ისკუსტვას" ხელოვნებაზე ორიენტირებული და რჩეული მხატვრების გამაერთიანებელი "მცირე წრე" და ფუტურიზმის ლოზუნგებით გამომავალი ავანგარდისტები.
 |
| ევგენი ლანსერე, ტფილისი, ხიდი,1928 |
მაგრამ იმავე 1921 წელს ხალილ მუსაევი იღებს სწავლის გერმანიაში გაგრძელების უფლებას და უკვე 1921 წლის ზაფხულში ირიცხება მიუნხენის სამხატვრო აკადემიის სტუდენტად.
თანამედროვე ქართველი მკვლევარი მანანა ხომერიკის პირად არქივში ინახება ხალილ მუსაევის 1916-1922 წლების უნიკალური ნამუშევრები რომლებიც მას გადასცა მარიამ ბაგრატიონ-მუხრანელმა //მუხრანბატონმა//.
გადარჩა 1922 წელს ბერლინში გადაღებული ფოტო რომელზეც პატარა გოგონა მარიამი დგას ელეგანტური ბიძია ხალილ მუსაევის გვერდით.
დიდებსაც და პატარებსაც ყველაზე კარგად დაამახსოვრდათ ის დრო როდესაც მხატვარი მეგობრებთან ერთად სტუმრად იყო მუხრანბატონებთან მჭადიჯვარში.
მაშინ მხატვარმა ხ.მუსაევმა დახატა კარიკატურების სერია რომელსაც დაურთო თავისი ხუმარა კომენტარები. მან აკვარელით დახატა ახალგაზრდა ირაკლი ბაგრატიონის პორტრეტი რომელიც მუხრანბატონთა ოჯახმა 1921 წელს წაიღო ემიგრაციაში.
| მუსაიაული, ავარელი ქალი სოფელი ჭოხიდან. |
ხალილ მუსაევის ნამუშევარი ბარათების ალბომი //აკვარელი, ფანქარი// ასახავს ახალგაზრდათა მხიარულ მოგზაურობას თბილისიდან მჭადიჯვარში. ყოველ სურათს// სულ 8 სურათია// ახლავს მხატვრის მოკლე კომენტარები: 1."ისინი გაემგზავრნენ უეცრად და ინკოგნიტოდ.პირველი იმედგაცრუება მოგზაურობაში, უხეშმა მოლარემ მათში ვერ იცნო ბატონები და შესთავაზა რიგში დადგომა". 2. "ბოროტ ბედს მორჩილები ისინი სადღაც შეეჭედნენ, მხატვარი შეაგდეს ჩემოდნებს შორის". 3. "მუხრანში მათ გადაწყვიტეს თავისი ინკოგნიტოს გახსნა: ადმინისტრაცია შეშფოთდა". 4. "მიუახლოვდნენ თავადი ბაგრატიონების სასახლეს,როგორც ეკადრებოდა მათ მაღალ წოდებას". 5. "სტუმრების მოლოდინში თავადი სერიოზულად ჩაფიქრდა". 6. "მთვარის შუქზე მათ პარკში შეხვდა კნიაგინია. მაღალი მხარეები მიესალმნენ ერთმანეთს" //წინა პლანზე გამოწკეპილი დიდცხვირა ტიპის სახით მხატვარმა თავისი თავი დახატა//.
7. "იმავე ღამეს ისინი ესტუმრნენ ოჯახის მოჩვენებებს". 8. "სუფრა გაიშალა სასახლის ქვედა სასადილო ოთახში". სურათებს ამშვენებს ხელმოწერა
«Мусаеff».ალბომში არის მისი კიდევ 2 სურათი,ფერადი აპლიკაცია "მფლობელი კნიაგინია მჭადიჯვარსკაია" და "მხატვარი მუსსა-ბეი".
რამოდენიმე წლის შემდეგ, 1922 წელს,ხალილ მუსაევი გააფორმებს ჩვეულებრივ საფოსტო ბარათს. წინა მხარეს ის საკუთარ თავს გამოსახავს როგორც თავდაუზოგავ ფრანტს. მის გვერდითაა დახვეწილი ქალიშვილი ხელში სონეტების კრებულით. ესაა მუსიკოსი თამარ ვახვახიშვილი,შემდეგ ცნობილი კომპოზიტორი. მხატვარმა მიაწერა: "ძალიან ხშირად ვიხსენებ მოგზაურობას მჭადიჯვარში".
1922 წლის ივლისის პირველ რიცხვებში ეს ბარათი ხალილ მუსაევმა მიუნხენიდან გაუგზავნა კნიაგინია ელენე ბაგრატიონ-მუხრანბატონს,რომლის ოჯახთანაც ის მეგობრობდა ჯერ კიდევ დემოკრატიულ საქართველოში და რომელსაც ის ისევ დაუახლოვდა: "ღრმადპატივცემულო თავადო! მაპატიეთ რომ აქამდე არ მოგწერეთ. სულ ვაპირებდი რაღაცის დახატვას და წერილთან ერთად გამოგზავნას,მაგრამ დიდი მონდომების მიუხედავად ვერ მოვახერხე იმიტომ რომ ძალიან დაკავებული ვიყავი აკადემიაში და სახლში მუშაობას ვერ ვახერხებდი. ძალიან მრცხვენია რომ აქამდე არაფერი გამოგიგზავნეთ. რამოდენიმე დღეში გვიშვებენ და მაშინ გპირდებით...".
 | |||||||
| ხალილ-ბეკ მუსაიასულის სურათი. |
1923 წელს მიუნხენის სამხატვრო აკადემიაში შედის თბილისის სამხატვრო აკადემიის სტიპენდიატი, ნიჭიერი მხატვარი ქეთევან მაღალაშვილი,ხალილის თანაკურსელი ჯერ კიდევ ტფილისის ნატიფ ხელოვნებათა სკოლაში. ხალილი მაშინვე ხდება მისი მფარველი და მათი თანამოწაფეობის მთელი პერიოდი შეფერილი იქნება თბილი მეგობრული გრძნობებით. გადარჩა ხალილბეკის მიერ მაშინ დახატული ქეთევანის პორტრეტი.
ქეთევან მაღალაშვილს სჯეროდა ხალილის გენიისა და 1960-ან წლებში მან ეს პორტრეტი აჩუქა ცნობილ დაღესტნელ-ქართველ მხატვარ მანაბა მაგომედოვას როდესაც მანაბა მუშაობდა მის პორტრეტზე.
ქეთევან მაღალაშვილს უყვარდა მოყოლა ხალილზე,მის უნიკალურ ნიჭზე და თვლიდა რომ მისი შემოქმედება აუცილებლად უნდა აღიარონ მის სამშობლოში.
მანაბა მაგომედოვამ ეს სურათი 1966 წელს გადასცა დაღესტანის ხელოვნების მუზეუმს.
1925 წელს ხალილ მუსაევმა ბრწყინვალედ დაამთავრა სწავლა ბავარიის სახვითი ხელოვნების სამეფო აკადემიაში//მიუნხენი//.1930 წლის ნოემბერში ის მიიღეს გერმანელ მხატვართა ყველაზე პრესტიჟულ ცეხში "მიუნხენის მხატვართა ამხანაგობა". მან საბჭოთა მთავრობას მიმართა გერმანიაში მისი ყოფნის სტაჟირებისთვის კიდევ 2 წლით გაგრძელების თხოვნით, მაგრამ ჩვენთვის უცნობი მიზეზების გამო მიიღო უარი.
დაღესტანის განათლების იმდროინდელი სახალხო კომისარი ალიბეკ ტახო-გოდის მიერ 1924 წელს დაწერილ ერთ-ერთ წერილში ვკითხულობთ: "...ჩვენი ხალხისთვის ძალიან ძნელ პირობებში ყოველი კულტურული ერთეული ჩვენთვის ძალიან ძვირფასია. რაღა უნდა ითქვას თქვენზე რომელიც თქვენს სამშობლოში მოექცეოდით ფერწერით, სკოლით, თეატრით მასებზე მხატვრულ-ესთეტიკური გავლენის მოხდენის ცენტრში... ჩვენ ყოველდღიურ ცხოვრებაში ხშირად ვაწყდებით საკითხებს რომლებიც შეადგენენ თქვენი სპეციალობის შინაარსს. და ამიტომ ჩვენ ხშირად ვგრძნობთ თქვენს არყოფნას.სამშობლოს სიყვარული უახლოს დროში უნდა გამოიხატოს მშობლიურ მთებში დაბრუნებაში და ეს მთები თბილად შეგხვდებიან თქვენ...ვიმედოვნებთ რომ თქვენ ძალიან მალე შეასრულებთ ჩვენს სურვილებს..."
 |
| გრიგოლ რობაქიძე. |
გრიგოლ რობაქიძე კი წერდა:
"საბჭოთა კავშირში ფიქრობენ რომ მე ვარ მოწინააღმდეგე ნაპირზე.ეს არაა ასე. მე ვარ მესამე ნაპირზე. ასეთი მესამე ნაპირი აქვს ყოველ მდინარეს. ის ვინც ვერაა ამ ნაპირზე არც მწერალია და არც მხატვარი".
ჩემი აზრით ყველა ის ვინც ასე თუ ისე ეხება ხალილ მუსაევის შემოქმედებას თითქოს გადადის იმ აღთქმულ მესამე ნაპირზე.
ჩემი აზრით ყველა ის ვინც ასე თუ ისე ეხება ხალილ მუსაევის შემოქმედებას თითქოს გადადის იმ აღთქმულ მესამე ნაპირზე.
ჩემის აზრით ის ვინც ეხლა ასე თუ ისე ეხება ხალილ მუსაევის შემოქმედებას თითქოს ფეხს დგას სწორედ იმ აღთქმულ ნაპირზე.
На мой взгляд, все те, кто сейчас так или иначе прикасается к творчеству Халила Мусаева – словно ступает на тот самый, заповедный третий берег.
--------------------------------------
ქალბატონი პატიმატ იბრაგიმის ასული ტახნაევა არის ისტორიულ მეცნიერებათა კანდიდატი, რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის //მოსკოვი// მეცნიერი თანამშრომელი. ის არის კავკასიის ომის ისტორიაზე, გამაჰმადიანებამდელი დაღესტნის და ლოკალური ისტორიის საკითხებზე დაწერილი მონოგრაფიების ავტორი...
 |
Из грузинских страниц художника Халил-бека Мусаясул
Халил-бек Мусаясул
СТРАНА ПОСЛЕДНИХ РЫЦАРЕЙ
Мусаясул Х. Страна последних рыцарей. Махачкала: Юпитер, 1996. 305 с.Опись А, №20046.
См. Кавказ.
ПРЕДИСЛОВИЕ
М.Ю. Рощин, с.н.с. Института востоковедения РАНО книге Халил-бека Мусаясула «Страна последних рыцарей»
Известный аварский художник Халил-бек Мусаясул (1897-1949) значительную часть жизни прожил в Германии (1921-1948). В 1926 г. он окончил в Мюнхене Академию художеств. В 1930 г. Халил-бек принимает иранское подданство, благодаря личным связям при шахском дворе. Будучи творческой и художественной натурой, наделенной богатым воображением он сочинил легенду о своем происхождении от иранских Ахеменидов, и я склонен полагать, что он сам искренне в это верил. Как отмечал в те годы немецкий художественный критик доктор Шмельц, «в Мюнхене без сомнения творили многие художники. Кавказец Мусаясул был единственным из них, чьи яркие, тонко передающие настроение картины дышат почти без изъянов атмосферой его Родины, страны кровной мести, рыцарских турниров. Из суровых скал проросли темноглазые женщины, подобные тропическим цветам: нежные и изящные, прекрасные и преданные, хрупкие, будто вот-вот переломятся в руках, привыкших к борьбе, известных своей храбростью мужчин, которые не расставались с оружием во время мирных полевых работ» (цит. по: Х.Мусаясул. Дивный край, родной Дагестан, с.12). В интервью, которое Халил-бек дал немецкому журналу «Элеганте вельт» в 1943 г., он говорил: «…Более 20 лет прошло с тех пор, как я вынужден был покинуть свою родину на Кавказе, все эти годы из-за коммунистического правления она оставалась для меня страной мечты, и я старался воссоздать в своих картинах ее людей и природу такими, какими они сохранились в моем сердце».
В 1936 г. в Мюнхене на немецком языке была опубликована его книга «Страна последних рыцарей» (Halil Beg/Laporte “Das Land der Letzten Ritter”, Muenchen, 1936). В России книга была издана в русском переводе издательством «Юпитер» в Махачкале в 1999 г. небольшим тиражом, который был распространен, в основном, среди уроженцев селения Чох, откуда родом был сам художник, и поэтому оказалась практически не доступной широкому кругу читателей. По форме она представляет собой повесть, написанную для юношества. Литературная запись книги была сделана немецкой писательницей Луизой Лапорт. Хотя повесть Х. Мусаясула не является мемуарами, она пропитана детскими и юношескими воспоминаниями художника и содержит немало любопытных подробностей по истории Дагестана, его традиций и культуры. Художник был сыном наиба Манижала-Исрапила и в раннем детстве переезжал вместе со своей семьей из одного аула в другой. Какое-то время отец художника служил наибом Казикумуха, бывшего раньше столицей Казимукухского ханства. Колоритно описан Х. Мусаясулом казикумухский базар, проходивший по четвергам: «На своих повозках, запряженных волами, приезжали сюда кумыки и продавали красивые платья. Из Среднего Дагестана, из Аварии приезжали хоточинцы. Их ослы были навьючены изюмом и виноградом, который рос на предгорных склонах. Они же привозили сюда корзины, полные превосходных персиков. Эти светловолосые, жилистые, загорелые ребята всегда были настроены на веселый, шутливый лад… Заработав на фруктах несколько рублей, они тут же пропивали их и возвращались домой с пустыми карманами» (с.26-27).
Очень интересно описан в книге мужской обряд обрезания, который мусульмане называют «суннет» (с. 28-31).
Чуть позже героя повести, прототипом которого является сам автор, отправляют в сельскую примечетную школу учить Коран. Мусаясул вспоминает: «Учил нас малообразованный мулла из нашей мечети. Коран, разумеется, прочно засел в его голове (что являлось минимумом знаний для учителя), но понимал ли он все, что знал наизусть, это еще вопрос. Он никогда не объяснял нам значение отдельных отрывков текста» (с.58). Дети учили Коран наизусть, хотя смысла заученного не понимали. Понимать Коран и изучать арабский язык мальчик начал позднее в медресе, которое тоже находилось в Чохе: «Большое учебное помещение медресе… было устлано коврами. Вокруг лежало много книг, стояли стеллажи с фолиантами. Старшие по возрасту муталлимы (ученики – М.Р.) неустанно вели свои ученые и хитроумные споры, а мы, младшие, бросив свои уроки, изумленно прислушивались к ним» (с.155).
Отец Х. Мусаясула умер, когда он был еще маленьким. Его детские впечатления, связанные с изготовлением памятника отцу, были очень яркими и зародили в нем желание стать художником. Он пишет: «Ежедневно, в течение нескольких недель, мы с нетерпением следили за работой мастера… С обратной стороны поверхность камня украшали искусно переплетенные золотые и бирюзовые орнаменты в виде барельефа. Лицевая сторона несла на себе самый значительный и благородный узор: большое, глубоко высеченное, густо разветвленное дерево, на каждом листке которого изящной вязью были выгравированы имена наших предков. Это было родословное дерево нашего тухума, на котором меня изобразили в виде нераспустившейся почки… Благодаря мастеру Исмаилу во мне проснулся внутренний голос» (с.62-63).
Книга Халил-бека содержит много народных преданий, которые рассказывались во время различных праздников. Некоторые из этих рассказов касались кровной вражды. О ней и случаях, с ней связанных, автор повествует весьма подробно. В частности он описывает убийство дибира (так в Дагестане называется мулла – М.Р.) Хасана и то, что за этим последовало: «Спустя сорок дней по обычаю назначался день официального примирения… В это время несколько уважаемых священнослужителей, среди них и знаменитый шейх Узун-хаджи, ходили между ними и пытались примирить обе стороны. Они не переставали прилагать для этого усилия еще со дня похорон… Вот и на сей раз адат победил над шариатом… Примирение было отклонено обеими сторонами. Духовенство выполнило свой долг, но мужчины настояли на своем унаследованном от предков законе и единогласно изъявили свою волю, в результате чего кровная месть вступила в силу» (с.125-126).
Однако закон кровной мести уравновешивался в адате законом кровного братства. Случай такого кровного братства ингуша Аслана и аварца Искандера ярко описан Халил-беком (с. 127-137).
Вообще обычаям аварцев в книге уделено много места. Заслуживает внимания красочное описание свадьбы брата художника Алтая (с.166-172).
Послереволюционные события в истории Дагестана даны автором на фоне личной биографии. Отдельные вкрапления и зарисовки запоминаются и напоминают о том, Халил-бек – талантливый художник. Он объективно пишет о дагестанских деятелях из противоположных лагерей. Вот, например, как он говорит об Уллубии Буйнакском: «Буйнакский, друживший раньше с Алтаем (братом Халил-бека – М.Р.), несомненно был благородным человеком, которым руководила изначально национальная идея, осуществление которой он впоследствии ошибочно ожидал от большевиков, ослепленный их революционными лозунгами: и русский главнокомандующий велел его схватить и судить военным трибуналом» (с.186). Однако более красочно и тепло он рассказывает о Нажмудине Гоцинском и его провозглашении пятым имамом Дагестана и Чечни на съезде горских народов в августе 1917 г. в дагестанском селении Анди: «В окружении своих мюридов, певших священные песни, и в сопровождении сотен всадников он производил впечатление сильной, внушающей уважение личности» (с.196).
Интересно, что, оказавшись в эмиграции, Х. Мусаясул глубоко ощущал единство многонационального Дагестана: «Страна эта, из многих гор и долин, была единой страной. Народ этот, из многих племен, был единым народом» (с.198).
Книга Мусаясула дает почувствовать особый строй дагестанской культуры начала 20-го века, ощутить переплетение в ней горских и мусульманских традиций. При этом надо иметь в виду, что это – не мемуары, а повесть, написанная на основе детских и юношеских воспоминаний художника.
*******************************
Приношу искреннюю признательность и благодарность своим друзьям и коллегам, Патимат Тахнаевой и Владимиру Бобровникову, за помощь при подготовке текста книги Халил-бека Мусаясула для размещения в Интернете.
ПИСЬМО ЗАМЕСТИТЕЛЯ ПРЕДСЕДАТЕЛЯ ДАГЕСТАНСКОГО РЕВКОМА Н. САМУРСКОГО ШЕЙХ-УЛЬ-ИСЛАМУ АЛИ-ХАДЖИ АКУШИНСКОМУ О НЕОБХОДИМОСТИ БОРЬБЫ ПРОТИВ Н. ГОЦИНСКОГО
(13 октября 1920 г.)
После этого я сообщаю Вам, что я являюсь заместителем председателя Дагестанского ревкома Н. Самурский.
Я живу в Хуфе, чтобы предотвратить контрреволюцию, возникшую в Гунибском и Аварском округах. Обманутые на деньги Врангеля и других, Нажмутдин, Халилов, Кайтмаз и другие восстали и воюют с советским правительством. Они совратили многих бедняков селений. Нажмутдин назвал себя имамом Северного Кавказа. По расспросам пойманных нами шпионов мы хорошо узнали, что Нажмутдин и его сторонники конфискуют имущество, не выходивших на войну против Советского правительства, арестовывают их, налагают на них штрафы.
Все ткани, хлеб, соль, керосин, посланные нами для бедняков Аварского, Андийского и Гунибского округов, захватили сторонники Нажмутдина. Они арестовали все ревкомы, подчиненные советскому правительству. Что они с ними делали, мы не знаем. Такие дела совершают обманутые английскими, врангельскими и грузинскими деньгами.
Мне кажется, что Вам должно быть известно, по прошлым делам, что Нажмутдин бесполезный человек для всех. Я представитель Советского правительства, спасителя факиров и мискинов, что я бесследно уничтожу толстопузого сатану и его сторонников и спасу бедняков, не оставляя никого из контрреволюционеров. Вам должно быть известно, что если Нажмутдин победит, для нас и для вас, сражающихся в продолжение одиннадцати месяцев вместе с нами, он не сделает ничего хорошего. И это случиться не должно.
Сейчас я живу здесь.
Со мной находятся давно подчиненные Советскому правительству, желающие помогать и теперь пятьсот дагестанских войск.
Некоторые отряды Красной Армии прибыли с пушками и военным снаряжением. Я мог бы даже с помощью этих отрядов окончить дела, но, как бы ни было, добровольно выступавшие дагестанцы желают сами организовать правительство бедняков. Не желаем мы привести русские войска на горы, но, несмотря на это, мусульманин Нажмутдин и его приверженцы заставили нас этому, обманутый деньгами Врангеля, казаков и грузин. Я слышал, что по приказу Ревкома цудахарцев вам предложено было выступить против Нажмутддна и его приверженцев вместе с ними, что вы будто бы ответили, что им не следует выступать по своему желанию против мусульман. Верно ли это? Не ложь ли слышанное мною? Я не думаю, чтобы вы так ответили цудахарцам. Ибо вы знаете действительность о Нажмутдине, Халилове и их товарищах. Хотя мы были мусульманами, разве Нажмутдин не выступил против нас? Разве мы – я и Джелал Коркмаоов, Юсуф Осман, Ахундов и другие – не мусульмане. Разве Нажмутдин не выступает против нас и несколько раз не продавал и нацию и шариат? Прошу Вас ответить на эти вопросы. Я не думаю, что вы не будете с нами, когда мы постараемся уничтожить злодеев – Нажмутдина с его приверженцами. Мне думается, что вы будете помогать беднякам сейчас, как это раньше делали. О, Шейхульислам, в то время, когда я состою командиром войск, никто из бедняков, вдов и сирот не станет жаловаться от войска.
И я заместитель председателя Дагестанского Ревкома. Н. Самурский. 1920/13-Х. В селении Хуфа.
ЦГД РД. Ф. 8. Оп. 6. Д. 81. Л. 4,5.
Послание муфтия Нажмуддина Гоцинского к муллам и прихожанам Северо-Кавказского Муфтиата.
Я, избранный волею горских народов, повинуясь велению шариатского права, приказываю всем сельским муллам приступить немедленно к обучению прихожан обрядам ислама, как-то правильному совершению намаза, “поста”, отчислению пожертвований “закат” и совершению прочих личных религиозных обязанностей мусульманина.
Я напоминаю всем сельским муллам, что воля тех же в дни обновления нашей горской жизни создала Центральный комитет, цели которого не противоречат правилам шариата, он желает одного — поднять политический и культурный наших народов и отстоять их права в настоящее время, когда различные опасности угрожают даже самому существованию народов.
Величайшим злом, подрывающим покой и благосостояние наших народов и всех тех, которые живут среди нас, в настоящее время является преступность. Воры, разбойники, убийцы нарушают все веления шариата, но они же готовят часто смерть невиновным мужчинам, женщинам и детям.
Поэтому я, Ваш муфтий, приказываю вам предложить сельским обществам немедленно избрать из своей среды особых богобоязненных лиц, обязанных неумолимо проводить в жизнь правила шариата во всей строгости в борьбе с ворами, разбойниками и убийцами, а все представители светской власти — областные, окружные комиссары и сельские старшины обязаны оказывать названным лицам свое содействие, ибо в противном они будут устранены от своих должностей, как недостойные своего звания на основании постановлений Центрального Комитета. Я объявляю своему населению, что все правила шариата будут мною и всеми светскими властями применены во всей строгости без всякой жалости, включительно вплоть до отсечения рук ворам и смертной казни разбойникам и убийцам; для этого мною будут назначены особые лица, которые будут немедленно приводить в действие карательные постановления над ворами, грабителями и убийцами.
Чтобы облегчить борьбу с преступниками, предлагаю сельским муллам и избранным лицам немедленно приступить к организации добровольческой милиции, при этом в ряды бойцов с преступниками могут быть зачислены только лица благонадежные и мужественные, признающие для себя обязательными только правила шариата и благополучие своих народов; маловерам и слабакам нет места в рядах этой рати.
Списки добровольной милиции должны быть представлены через Дyxoвнoe Управление или мне, или председателю Центрального Комитета Топа Чермоеву. Все сельские общества обязаны завести у себя добровольческую милицию. Если после этого какое-либо сельское общество вопреки своему собственному постановлению либо моему посланию, желаниям Центрального Комитета нарушат эти правила, то оно будет исключено из членов Горского Союза, как порочный член, нарушивший мир и покой всего населения, и оно будет оставлено на усмотрение карательной экспедиции, и оно не найдет никакой поддержки у других народов и своего собственного народа.
Вновь напоминаю, что за преступление, совершенное мусульманами против мусульман, я, через моих уполномоченных на то лиц, буду отсекать руки, а за преступление, совершенное против имущества и личности христиан, те же лица будут исполнять смертную казнь над преступниками.
Я считаю необходимым столь строгие меры в особенности в настоящее время, так как мы все должны поддерживать добрососедские отношения между нашими народами и с русскими, дабы от преступников не пострадали невинные лица.
Я приказываю муллам после получения настоящего моего послания немедленно прекратить похороны преступников, убитых в перестрелках с милицией или на месте совершения преступления, и признанных виновными, для них устроить разбойничье кладбище, где их и хоронить, не совершая над ними похоронной молитвы, так как они своим преступлением нарушали правила шариата и этим самым исключили себя еще при своей земной жизни из списка правоверных.
Объявляю всем муллам, которые нарушат правила настоящего моего послания, что они будут мною лишены духовного звания. Аминь.
4 ноября 1917 года
стрелян по решению полномочного представительства ОГПУ Северо-Кавказского края от 28 сентября 1925. Тело его было сброшено с аэроплана в Каспийской море.
и журнал "Наш Дагестан"
Nazhmuddin_Imam.WAV - </div>
Имам Нажмуддин Гоцинский был выдающимся поэтом (он писал по-арабски), и об этом свидетельствуют не только его современники (как враги, так и последователи), но и то, что и сегодня в странах Ближнего Востока публикуют его произведения, устраиваются вечера, на которых читают его касыды и рассказывают о его творчестве. Аудиофайл, кусок которого я размещаю в этом посте, я получил в начале девяностых из Сирии (для того, чтобы прослушать запись полностью, надо перейти на мою страничку на сайте IMEEM, кликнув активную кнопку - формат WAV). Перед тем, как прочитать касыду Нажмуддина, ведущий вкратце рассказывает о его судьбе, о его родине о его времени и восторгается его блестящим знанием арабского. А вот, что рассказывал о себе сам имам Нажмудин Гоцинский на допросе в Ростове-на-Дону (публикуется впервые):
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА НАЖМУДДИНА ГОЦИНСКОГО
«В начале 1918 года я находился в ауле Гоцо Аварского округа и был избран имамом. Тогда я еще не проводил выступлений против Советской власти, за что мною были недовольны Узун-хаджи и другие. В том же году я был приглашен в Темир-Хан-Шуру временным правительством для решения вопросов. В том же году Дахадаев начал военные действия, мы отступили в Гоцо. Там я объявил газават и начал войну с Красной Армией. Меня оттеснили в Хасавюртовский округ с 2000 бойцами. Военные действия продолжались с переменным успехом два месяца. Затем один месяц я провел в Гунибе и возвратился в Гоцо. В конце 1918 года я переехал в Темир-Хан-Шуру, где в то время были турки. В начале 1919 года я перебрался в Гоцо и оттуда отправил своих делегатов в Париж.
В 1920 году я был вызван в Хунзах турками и оттуда направился в Гагатли, где поднял восстание, затем перешел в Андийский округ, а затем три недели скрывался в Грузии. Осенью вернулся в Андийский округ. В Грузии я должен был встретиться с представителями Антанты, но в результате отдельных действий большевиков я встретиться с ними не смог. Зимой 1920 года восстанием был охвачен весь горный Дагестан, где я находился. В 1921 году восстание было подавлено и я прятался в сел. Алмак. В 1922-23 годы скрывался в Хасавюртовском округе и в Чечне.
Фирма «Анатоли Шеркет» была создана ханом Аварским на 1 миллион рублей, которые я дал ему. Кроме того, Франция ежемесячно выплачивала фирме по 9 тысяч рублей. Доходы этой фирмы должны были идти на освобождение Кавказа.
Первый курьер Хаджиев Али приехал ко мне в 1922 году и сообщил, что Лига наций постановила поделить Россию на сферы влияния. Кавказ должен был находиться под протекцией Англии. На возражение хана Аварского против передачи Кавказа англичанам ему в Лиге наций сказали, что Кавказ, как наиболее революционный, будет отдан англичанам.
Хан Аварский заявил свой протест, мотивируя его тем, что Кавказ борется за свою независимость и против большевиков, и против белых, и, несмотря на то, что имам Гоцинский разбит, это не значит, что он побежден окончательно. Совет Лиги наций постановил тогда согласиться на автономию Кавказа при условии передачи Грозного и Баку, железной дороги и телеграфной линии на Кавказе англичанам до окончательного расчета по царским долгам. Хан Аварский, не будучи в состоянии самостоятельно принять решение, прислал ко мне Хаджиева Али за ответом. Я ответил, что не согласен на это и не признаю царских долгов, так как Кавказ при старом режиме был занят насильственно.
Я поручил хану Аварскому настаивать перед Лигой наций на независимости Кавказа, без всяких уступок, на основе международного права. В 1923 году приехал ко мне тот же курьер выяснить вопрос, согласен ли я на автономию Кавказа при установлении монархии?
Еще в 1918 году Тапа Чермоев предлагал мне вести работу по поднятию восстания против Советской власти под знаменем восстановления старого режима, но я отказался, говоря, что буду стоять на почве шариата, но не на реставрации монархии».
20 сентября 1925 года.
Архив ОГПУ-НКВД-КГБ.
No comments:
Post a Comment