უკეთ ვიცნობდეთ მეზობლებს-სერგეი ავერინცევი გრიგორ ნარეკაცზე-1:

სომხური ფოლკლორი ყვება რომ მონოფიზიტი, გრიგორიანი სომხების მიერ მართლმადიდებლოების გამო გალანძღული სომეხი გრიგორ ნარეკელი, სინამდვილეში სწავლული ბერი, ვარდაპეტი, მწიგნობარი და მწიგნობრის შვილი, 7 წელი ისე იყო მწყემსი  რომ ცხოველისთვის ჯოხი ერთხელ არ მოუქნევია, არ უწყენინებია მისთვის ავი სიტყვით.  

გრიგორ ნარეკელი და დამკვეთი
სიმეონი, ოსტატი ცერუნის
 მინიატურა, ვასპურაკანი, 1391 წ

გამოცდის გაძლების შემდეგ გრიგოლ ნარეკელმა ჩაარჭო მიწაში ჯოხი რომლითაც არ ყოფილა ნაცემი არც ერთი ცოცხალი არსება და ეს ჯოხი გადაიქცა ბუჩქად რომელიც ადამიანებს შეახსენებდა გულმოწყალების სილამაზეს და ნარეკელის დიდებას.... 
"მონოფიზიტთა ბატონობის ქვეშ მოქცეულ სომხეთშიც იყვნენ მართლმადიდებლები. მართლმადიდებელი, როგორც ეს ჩანს სომხის მიერ დაწერილი ცხოვრებიდან, იყო გრიგორ ნარეკაციც. მრავალ მონოფიზიტ ეპისკოპოსს და ადგილობრივ ხელისუფალთ სძულდათ ნარეკაცი და ცდილობდნენ ძალით ანგარიშსწორებას. მართლმადიდებელ ნარეკაცის სურდა ეკლესიის და მისი კანონების გაერთიანება" //მამა ოლეგ მოლენკო//.

სერგეი ავერინცევი:           
გრიგორ ნარეკელის თხზულება  "მწუხარე საგალობელთა წიგნის" ადგილი უნიკალურია როგორც ტრადიციულ სომხურ კულტურაში ისე მთელ ტრადიციულ სომხურ ცხოვრებაში.
     
მე-11 საუკუნის სულ პირველ წლებში დასრულებულ წიგნს საუკუნეების მანძილზე გადასწერდნენ ისე როგორც გადასწერდნენ ბიბლიას. ის უნდოდათ თითქმის ყოველ სომხურ ოჯახში. მთელმა ხალხმა მიიტანა გულთან ახლოს ნარეკელის პოეზია.     
უბრალო ხალხის აზრით ამ წიგნის სასიკეთო მოქმედება სულიერი სფეროდან ვრცელდებოდა მატერიალურ სფეროშიც. ტექსტებისგან ელოდნენ სულის განკურნებას და ხელნაწერის მატერიალურობაში ეძებდნენ ფიზიკურ განკურნებას. ხელნაწერს თავს ქვეშ უდებდნენ ხოლმე ავადმყოფს. იაპონელები ასე სხეულის ავადმყოფ ნაწილებს იზილავდნენ გენიოსი ოსტატი ენკუს მიერ გაკეთებული ბუდას ქანდაკებებით. ხის პატარა ქანდაკებები ცვდებოდა, მაგრამ მხატვრის შთამაგონებელი სიბრალულის და გულმოწყალების სასწაულთმოქმედი ძალის რწმენა ვრცელდებოდა იმ ხალხში ვისთვისაც მუშაობდა მხატვარი. 
      
ეს არაა გაუგებრობა, მხატვარს სწორად გაუგეს. ნარეკაცის დასურათებულ ხელნაწერებსაც ელის იგივე ბედი რაც ენკუს პატარა ფიგურებს, ხალხის წინაშე ქმედითი დახმარების წყაროდ  წარდგომა.
 
გრიგოლ ნარეკელის გარდაცვალებიდან  დიდი ხნის გასვლის შემდეგ გაჩნდა ლეგენდა მისი საფლავიდან მოვლენილი სასწაულის შესახებ.
   
მაშინ ნარეკის მფლობელმა ქურთმა სომეხ გლეხ ქალს მიაბარა თავისი ქათამი მისი წიწილებით. ქალმა ვერ მიაქცია მას საჭირო ყურადღება და ქათამი თავსხმა წვიმის დროს წიწილებთან ერთად შეძვრა წისქვილის დოლაბის ქვეშ. დოლაბი კი დაეცა და გასრისა ქათამი და წიწილები. თავზარდაცემულმა ქალმა ქათამი და წიწილები წაიღო ნარეკაცის საფლავზე და დააწყო იქ. თვითონ კი დაუბრუნდა სოფლის გადაუდებელ საქმეებს და განუწყვეტლივ ითხოვდა შველას. ტექსტის თქმით ერთი საათის შემდეგ მან დაინახა მომავალი ქათამი გაცოცხლებული წიწილებით. გრიგოლ ნარეკელმა საიქიოდან უშველა გლეხქალს. გადაარჩინა ის გამხეცებული ლოკალური ტირანი ქურთის რისხვისგან.
 
სომეხი ხალხის აზრით გრიგორ ნარეკელი უთანაგრძნობდა და შველოდა გაჭირვებაში ჩავარდნილ "თავისიანებს". გენიოსი იშვიათადაა ამავე დროს წმინდანიც //ყველაზე უეჭველი მაგალითია ავგუსტინე// მაგრამ წმინდანი გენიოსი რომელზეც ასეთ ტკბილ რამეებს ყვებიან ერთადერთი ასეთი შემთხვევაა. 
          
ფოლკლორი ყვება რომ ნარეკელი, სინამდვილეში სწავლული ბერი, ვარდაპეტი, მწიგნობარი და მწიგნობრის შვილი, 7 წელი ისე იყო მწყემსი  რომ ცხოველისთვის ჯოხი ერთხელ არ მოუქნევია, არ უწყენინებია მისთვის ავი სიტყვით. 
           
გამოცდის გაძლების შემდეგ გრიგოლ ნარეკელმა ჩაარჭო მიწაში ჯოხი რომლითაც არ ყოფილა ნაცემი არც ერთი ცოცხალი არსება და ეს ჯოხი გადაიქცა ბუჩქად რომელის ადამიანებს შეახსენებდა გულმოწყალების სილამაზეს და ნარეკელის დიდებას.... 
         
პოეტის სახეს ჩვენ ვხედავთ უპირველეს ყოვლისა ლეგენდის სარკეში. მაგრამ რა იცის მასზე ისტორიამ?
         
გრიგორ ნარეკელი ცხოვრობდა მეათე საუკუნის მეორე ნახევარში და მე-11 საუკუნის პირველ წლებში. ესაა ბაგრატიდთა ხანა, სომხეთის "ოქროს ხანის" ეპილოგი. 928 წელს გარდაიცვალა რკინის აშოტი, რომელმაც ხომხეთის დამოუკიდებლობა დაიცვა არაბებისგან. მას შემდეგ დადგა მშვიდობა, რამაც ბევრი მისცა კულტურულ განვითარებას.
           
სომხური ხელოვნების მოყვარული გაიხსენებს რომ ნარეკელის ცხოვრებაში გაჩნდა  ეჩმიაძინის 989 წლის სახარების მინიატურათა მეფური ფუფუნება. პოეტის თანამედროვეა ხუროთმოძღვარი თრდატიც, ვინც ბაგრატიდთა დედაქალაქ ანისში ააგო კათედრალური ტაძარი და ეკლესია გაგიკაშენი.
       
შუა საუკუნეების ჩვეულებისამებრ სულიერი კულტურის გაღრმავება, პიროვნების თვითცნობიერება, სულის გაძლიერებული მგრძნობიარობა საკუთარი თავის მიმართ მიემართება ასკეტურ კალაპოტში.
     
ადამიანებს აღარ აკმაყოფილებთ რელიგიის გარეგნული მხარე. ზოგი ზურგს აქცევს ეკლესიას და ხდება ერეტიკოსი. ეპოქის ფონია თონდრაკიტთა ძლიერი ეკლესიის საწინააღმდეგო მოძრაობა.
     
სხვები ეძებენ ქრისტიანული იდეალის უფრო შინაგან და სულიერ მხარეებს, ცდილობენ სხვაგვარი, მართალი ცხოვრების აგებას მონასტრების კედლების უკან. სომხურ მიწაზე ჩნდება მრავალი სავანე, ესეც დროის ნიშანია. სანაინიც, ახპატიც, ნაკლებად ცნობილებს შორის, ნარეკიც, სადაც ცხოვრება გაატარა პოეტმა, გაჩნდნენ სწორედ მე-10 საუკუნეში. 
        
ეპოქის ჰაერი გაჟღენთილია საღვთისმეტყველო დისკუსიებით. ადგილობრივი სომხური ტრადიციის მიმდევარი მონოფიზიტები მძაფრად ეკამათებიან ბიზანტიური მართლმადიდებლობის მომხრე დიოფიზიტებს და ორივე ანათემას გადასცემს თონდრაკიტთა მწვალებლობას. სარწმუნოებრივი სხვაობები როგორც წესი გადახლართულია პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ კონფლიქტებთან. 

Добавьте подпись

.   
პოეტის ბიოგრაფია აეწყო ისე რომ მას მოუწია ამ კამათების ბევრად უკეთესად გაცნობა ვიდრე მოუნდებოდა. მამამისი, სწავლული ღვთისმეტყველი ხოსროვ ანძევაცი დაკავებული იყო ლიტურგიული სიმბოლიკის ინტერპრეტაციით. დაქვრივების თუ მეუღლესთან გაყრის შემდეგ ხოსროვი გახდა ეპისკოპოსი, მაგრამ სიბერეში მას დააბრალეს მწვალებლობა და განკვეთეს ეკლსიისგან.
 
იმავე წრეს ეკუთვნოდა ხოსროვის ახლობელი, ნარეკის მონასტრის წინამძღვარი და გრიგორის მასწავლებელი, სახელგანთქმული ვარდაპეტი, ასკეტურ დამოძღვრათა ავტორი ანანია ნარეკაცი. ამ დამოძღვრათა თემები, ცრემლების ნიჭი, ფიქრების გადატანა ყოველივე მიწიურისგან დამახასიათებელია ხანის ახალი სულიერებისთვის.
         
ალბათ ეჭვობდნენ რომ არც ის ყოფილა მართლმორწმუნე. არის ცნობა იმის შესახებ რომ მას არ უნდოდა თონდრაკიტების შეჩვენება. მაგრამ კათოლიკოსის პირდაპირი ბრძანების შემდეგ მან სიკვდილის დაწერა პოლემიკური ტრაქტატი.
             
დაბოლოს ეჭვებმა არ დაინდეს არც თვითონ გრიგორ ნარეკაცი. ტრადიიცის თანახმად ის გამოიძახეს საეკლესიო სასამართლოზე და ის დაიცვა მხოლოდ სასწაულმა. მან მის წასაყვანად გაგზავნილები მიიპატიჟა სუფრასთან სადაც თავისი ასკეტური ჩვეულებების საწინააღმდეგოდ შესთავაზა შემწვარი მტრედები. წარგზავნილებმა მას შეახსენეს რომ იყო მარხვის დღე, მაშინ გრიგორ ნარეკელმა მათ თვალწინ გააცოცხლა მტრედები და გაუშვა უკან. ამ ისტორიას განსაკუთრებული სიამოვნებით ყვებიან წყაროები და ალბათ ამან აფიქრებინა ქურთის რისხვით დამფრთხალ გლეხ ქალს მიემართა ნარეკელისთვის ქათმის და მისი წიწილების გაცოცხლების თხოვნით...
           
სომხურმა ტრადიციამ შეინახა სიტყვები რომლებითაც ლანძღავდნენ გრიგორ ნარეკელს  და ეს სიტყვები გვიჩვენებს რომ ეჭვობდნენ რომ გრიგოლ ნარეკელი იყო დიოფიზიტი, მართლმადიდებელი, ან, სულ მცირე, შემწყნარებელი იყო მართლმადიდებლების მიმართ. 
        
ასე მაგალითად მას ლანძღვით უძახოდნენ "რომეის და რჯულის მოღალატეს" ანუ ბიზანტიური ეკლესიის რწმენის მიმდევარს. 
         
მეორე სიტყვა რომლითაც ლანძღავდნენ გრიგოლ ნარეკელს მომდინარეობს ეთნონიმიდან "ტცატი", რომლითაც იხსენებდნენ თავიდან მონოფიზიტ და შემდეგ მართლმადიდებლობაში გადასულ სომხეთის ბოშებს. 
         
გრიგოლ ნარეკელის ცხოვრების ავტორი ხაზს უსვამს გრიგორის შემრიგებლურ პოზიციას კონფესიურ დავაში. ეს დავა ცხარე იყო და ნეტარმა გრიგორმა სწორედ გაიგო რომ ესაა უაზრო და დამღუპველი დავა.
           
ის ქრისტიანებს, გრიგორიანებსაც და მართლმადიდებლებსაც მოუწოდებდა მშვიდობისმოყვარეობისკენ. სულიერი მოკრძალებისკენ, სიყვარულისკენ ერთსულოვნებისკენ...

ბერი ნარეკაცი არ ყოფილა კონფორმისტი. ის იყო ვარდაპეტი ანუ სწავლული ბერი, მოძღვარი რომელსაც ჰქონდა ქადაგების და მრევლის დარიგების, სწავლების უფლება, რომელიც იყო სომხური სასულიერო წოდების ყველაზე განათლებული ნაწილის წევრი.

მისი და როგორც ჩანს მისი მასწავლებელი ანანიას მიზანი იყო ქრისტიანული იდეალის აღორძინება მისი დროის რეალურ ვითარებაში. 

ის უპირისპირდებოდა რიტუალების უსულო რწმენას და ავტორიტეტის მექანიკურ თაყვანისცემას. მისი ცხოვრების თანახმად გრიგოლ ნარეკელს სურდა ზარმაცი და ხორცის მეტისმეტად მოყვარული სასულიერო პირების მიერ და გამო დამახინჯებული და დავიწყებული წმინდა ეკლესიის წესების აღდგენა და დამკვიდრება.

ამის გამო პოეტი კინაღან გაისტუმრეს საიქიოს.

ნარეკაცი არ ყოფილა თონდრაკიტი, პირიქით, ის იყო თონდრაკიტთა დოქტრინის ოპონენტი, მაგრამ მას როგორც ჩანს კარგად ესმოდა იმ ადამიანებისა რომლებიც სიმართლეს ეძებდნენ მწვალებლობაში....
           
ჩვენ ვიგებთ რომ ასკეტი და მისტიკოსი ნარეკაცი არ ყოფილა ფანატიკოსი და ის არ იზიარებდა და არ იწონებდა თავისი თანამედროვეების გატაცებას სხვაგვარად მოაზროვნეთა დაგმობით და ანათემისთვის გადაცემით.
         
ნარეკაცი მოუწოდებდა შერიგებისკენ თუმცა შესანიშნავად იცოდა რომ ამით ის თავს საფრთხეში იგდებდა....როგორც ჩანს მან ეს განწყობა მიიღო თავისი დიდად სწავლული მოძღვრისგან....
         
ჩვენ ვიცით რომ შუა საუკუნეში ბევრ არაერეტიკოსს არ მოსწონდა ერეტიკოსებზე მონადირეების საქმიანობა. უმცირესობაში იყვნენ, მაგრამ მაინც იყვნენ ადამიანები რომლებისთვის დოგმატები იყო ჭეშმარიტება მაგრამ რომლებიც არ თვლიდნენ ძალადობას ამ ჭეშმარიტებისთვის ბრძოლის მეთოდად და ამბობდნენ რომ საკამათო საკითხების გადაწყვეტა უნდა გადაიდოს უფლის სამსჯავროსთვის. 
                
ჯერ კიდევ ისააკ ნინევიელი, მე-7 საუკუნის სირიელი განდეგილი ასწავლიდა რომ ადამიანს უნდა ჰქონდეს მოწყალე გული რომელიც ვერ იტანს და ვერ უყურებს ქმნილების ტანჯვას და წუხილს და ამით ცრემლებით ლოცულობს, სხვათა შორის, "ჭეშმარიტების მტრებისთვის", ე.ი. ურწმუნოებისთვის და მწვალებლებისთვის. 
                   
ისააკის სიტყვით გულის ღმერთთან მიმყვანი ეს განწყობა ხელს უშლის სხვაგვარად მორწმუნეთა იოლად წყევლას. 
               
ზოგი მოძღვარი მოგვიანებითაც თვლიდა რომ შემცდართა წყევლა არაა მაინც და მაინც ქრისტიანული საქციელი.
            
სხვები ხაზს უსვამდნენ რომ ასეთი წყევლა ყოველ შემთხვევაში არაა ბერების საქმე. ასეთები რა თქმა უნდა იყვნენ სომხეთშიც და ორივე ნარეკელი ალბათ მათგან იყვნენ
             

ელემენტარული ისტორიზმი ხელს გვიშლის ასეთი პოზიციის ინტერპრეტაციას შემწყნარებლობის თუ თავისუფლად მოაზრეობის ახალევროპული იდეალების სულისკვეთებით.
          
როგორც ფრანჩესკო ასიზელის, ნილ სორელის თუ ანდრეი რუბლიოვის შემოქმედების შემთხვევაში ლაპარაკი უფრო უნდა იყოს შუა საუკუნეების სულიერების კეთილშობილ ნაირსახეობაზე. 

ნარეკაცის ცხოვრებები ყვებიან მის სასამართლოზე გამოძახებაზე და მის მიერ მკვდარი მტრედების სასწაულებრივ გაცოცხლებაზე. სხვა დეტალები ნაკლებადაა ცნობილი. ვარდპეტი გრიგორის ბერულმა ცხოვრებამ როგორც ჩანს საკმაოდ წყნარად ჩაიარა. 977 წელს მან დაწერა ბიბლიური ქებათა ქების განმარტება როგორც მანამდე აკეთებდნენ ორიგენი და გრიგოლ ნისელი და მის შემდეგ ბერნარ კლერვოსელი თავისი მიმდევრებით. 
         
ეს თემა დიდად დამახასიათებელია შუა საუკუნეების მისტიკოსებისთვის რომელთაც შიშის რელიგიიდან აქცენტი გადაჰქონდათ სიყვარულის რელიგიაზე. გადმოცემით ეს თხზულება გრიგორ ნარეკაციმ დაწერა ვასპურაკანის მმართველი გურგენის თხოვნით.
              
ნარეკაციმ ასევე დაწერა საქებარი სიტყვები ჯვარს, ქალწულ მარიამს, წმინდანებს, და სხვადასხვა ჟანრის ჰიმნოგრაფიული თხზულებები.
             
ესაა შუა საუკუნეების სომხური ლიტერატურის პატივსაცემი ნაწარმოებები.
                             
მაგრამ 1002 წელს დამთავრებული სამწუხარო საგალობლების წიგნი პოეტმა დაწერა ყველასთვის და ყველა დროისთვის. 
           
სწორედ ის ცოცხლობს საუკუნეებით სომეხი ხალხის მეხსიერებაში და იცოცხლებს მსოფლიო კულტურის მეხსიერებაში 
//გაგრძელება და დასასრული იქნება.//

----------------------------------------

С. С. Аверинцев
РОСКОШЬ УЗОРА И ГЛУБИНЫ СЕРДЦА: ПОЭЗИЯ ГРИГОРА НАРЕКАЦИ
(Аверинцев С. С. Поэты. - М., 1996. - С. 97-118)

---

 

Не страшись моих золотых риз, не пугайся блистания моих свечей.

Ибо они - лишь покров над моей любовью, лишь щадящие руки над моей тайной.

Я выросла у древа позора, я упоена крепким вином слез,

Я - жизнь из муки, я - сила из муки, я - слава из муки,

Приди к моей душе и знай, что ты пришел к себе

Гертруд фон Ле Форт. Из «Гимнов к Церкви»

 

Место «Книги скорбных песнопений» Григора из Нарека не только в традиционной армянской культуре, но и во всей традиционной армянской жизни не с чем сравнить. Сборник, законченный в самые первые годы XI века, из столетия в столетие переписывали наравне с Библией, стремились иметь чуть ли не в каждом доме. Целый народ принял поэзию Нарекаци к сердцу. Ее благое действие представало в умах простых людей распространившимся из области духовного на область материального; если от текстов ожидали врачевания человеческой души, то в вещественности рукописи сборника искали исцеления для недужного человеческого тела - ее можно было подложить под голову больному. Так у крестьян Японии было заведено тереть хворые места тела об изваяния будд работы гениального мастера Энку, отчего деревянные статуэтки непоправимо стирались, но зато вера в чудотворную силу жалости и милости, вдохновлявшая художника, со всей конкретностью наглядного жеста подхватывалась людьми, для которых художник работал. Наивность есть наивность, но о недоразумении в таких случаях говорить не приходится - вещь употреблена по назначению, художника поняли, в общем, верно. Вот и рукописям со стихами Нарекаци никак не меньше, чем фигуркам Энку, идет эта судьба - предстать воображению народа как источник действенной помощи.

В этой связи трудно не вспомнить простосердечную легенду о чуде, явленном от могилы Григора в Нареке много времени спустя после смерти поэта [1]. Владевший тогда Нареком курд поручил заботам армянской крестьянки свою курицу с цыплятами, но бедная женщина недоглядела - курица со всем выводком забралась от ливня под жернов, жернов, как на грех, упал, и птицы были насмерть раздавлены. Отчаянно перепуганная крестьянка отнесла курицу и цыплят на могилу Нарекаци и положила их там, а сама занялась своими трудами - деревенская работа не ждет - про себя взывая к его помощи. «И когда прошло около часа, - повествует минейный текст, - увидела она, как идет переваливаясь курица с ожившими цыплятами». Чудеса на могиле святого - общее место житийной литературы, но у этого рассказа - особый колорит, очень домашний; не забыта даже такая подробность, как переваливающаяся походка курицы. Положение, из которого чудесный избавитель вызволяет деревенскую женщину, - вправду серьезное, потому что взбешенный курд не стал бы ее щадить; однако материя сюжета лишена обычной в таких случаях патетики и не выходит за пределы обыденности - тут перед нами не разбушевавшееся море, не тяжкий недуг, не плен в далекой стране, а только курица и жернов, и даже расправа грозит не от какого-нибудь злого царя, а от тирана сугубо локального значения.

Способным понять, пожалеть и помочь в житейской беде, совсем «своим» - таким представлялся из века в век Нарекаци; армянскому народу. Гений редко бывает также и святым (самый несомненный пример - Августин); но гений и святой в одном лице, про заступничество которого рассказывали бы такие мягкие по тембру легенды, какие связывает армянская агиография с именем Григора, - это, кажется, единственный в своем роде случай.

А в фольклоре складывается рассказ о том, как Нарекаци - в действительности ученый монах, вардапет, книжник и сын книжника - семь лет нес смиренную службу пастуха, ни разу не осердившись на скотину, не хлестнув ее и не обидев злым словом. «Блажен муж, иже и скоты милует». Выдержав испытание, он воткнул прут, которым ни разу не была бита ни одна живая тварь, в землю посреди деревни, и прут превратился в куст, напоминающий людям о красоте милости и о славе Нарекаци. Народные итальянские легенды о Франциске Ассизском называются «фьоретти» - «цветочками». Вокруг имени вардапета Григора из Нарека тоже выросли свои фьоретти.

Образ поэта мы видим прежде всего в зеркале легенды. А что знает о нем история? Время жизни Григора Нарекаци приходится на вторую по­ловину X - первые годы XI века. Это эпоха Багратидов - эпилог «золотого века» Армении. После смерти в 928 году Ашота Железного, отстоявшего в войнах с арабами независимость Армении, наступила мирная пора, много давшая культурному развитию. Любитель армянского искусства вспомнит, что при жизни Нарекаци явилась на свет царственная роскошь миниатюр Эчмиадзинского евангелия 989 года. Зодчий Трдат, построивший в городе Ани, столице Багратидов, кафедральный собор и церковь Гагикашен, - тоже современник поэта. Как это обычно для средневековья, углубление духовной культуры, самосознание личности, возросшая чуткость души к самой себе направляются в аскетическое русло. Людей перестает удовлетворять внешняя сторона религии. Одни порывают с церковью и уходят в ересь: фон эпохи - сильное антицерковное движение тондракитов. Другие ищут более внутренние и духовные стороны христианского идеала, стремятся построить за стенами монастырей иную, праведную жизнь: на армянской земле во множестве вырастают обители, это тоже черта времени. И Санаин, и Ахпат, а в числе менее известных - Нарек, где провел свою жизнь поэт, возникли именно в X веке. Воздух эпохи насыщен богословскими спорами: монофизиты, ревнители местной армянской традиции, ведут резкую полемику против диофизитов, разделяющих доктрину византийского православия, те и другие анафематствуют народное еретичество тондракитов, и вероучительные разногласия, как всегда, переплетаются с политическими и общественными конфликтами.

Биография поэта сложилась таким образом, что ему пришлось знать об этих спорах куда больше, чем ему хотелось бы. Его отцом был ученый богослов Хосров Андзеваци, занимавшийся интерпретацией литургической символики; впоследствии, овдовев или разлучившись со своей женой, Хосров стал епископом, однако на старости лет был обвинен в ереси и отлучен от церкви. К тому же кругу принадлежал и связанный с Хосровом узами кумовства учитель Григора и настоятель Нарекского монастыря Анания Нарекаци, прославленный вардапет, автор аскетических поучений, самые темы которых - слезный дар, отрешение мыслей от всего земного - характерны для новой духовности эпохи. Возможно, его тоже подозревали в неправоверии; есть глухое сообщение, что он не хотел проклясть тондракитов (против которых, однако же, написал полемический трактат), но сделал это перед смертью, повинуясь прямому повелению католикоса. Наконец, подозрения не пощадили и самого Нарекаци. Житийная традиция повествует, что его уже звали на церковный суд, и его оградило только чудо: он позвал посланных за ним к столу и вопреки всем своим аскетическим обыкновениям подал жареных голубей, а когда гости напомнили, что день постный, на глазах у них воскресил голубей и отослал обратно в стаю (надо думать, именно этот эпизод, с особенным удовольствием излагаемый в агиографических источниках, надоумил нашу знакомую испрашивать у Нарекаци воскрешения курицы с цыплятами).

Что стоит за таким рассказом? Неоднократно высказывав­шееся мнение, согласно которому поэт был тайным тондракитом, едва ли достаточно обоснованно. Источники дают не меньше, а, пожалуй, больше оснований считать виднейшего византийского богослова XIV века Григория Паламу тайным богомилом, однако ни один византинист этого делать не будет. Во-первых, приводимые традицией бранные слова, которые говорились обвинителями по адресу Нарекаци, предполагают подозрение не в тондракитстве, а в диофизитстве или, по крайней мере, в терпимости к диофизитам. Например, его бранили «ромеем и вероотступником», то есть единоверцем византийской церкви. Другое бранное слово, по-видимому, образовано от этнонима «тцат», то есть наименования армянских цыган, которые первоначально были единоверцами армян, а затем перешли в диофизитство. Автор жития подчеркивает примирительную позицию Григора в конфессиональной распре. «...Между епископами и вардапетами шла распря по различным вопросам в делах халкидонитов (то есть диофизитов). А блаженный Григор, верно поняв, что это есть бесполезная и пагубная церковная смута, в которой при разномыслии повреждалась здравость учения, увещевал всех быть кроткими душою и миролюбцами, пребывать в любви и единодушии» [2]. Во-вторых, известно, что Нарекаци по примеру своего учителя Анании написал полемическое сочинение против тондракитов. Представить себе, что оба они сделали это, стремясь отвести от себя опасное обвинение, значит заподозрить их в двоедушии, в отказе от своих истинных взглядов, то есть в таком образе действия, который жестокие обстоятельства могут сделать понятным, но ничто не может сделать похвальным. По всему, что мы знаем о Нарекаци, это не представляется на него похожим. В основе его поэзии не может лежать душевная раздвоенность отступника, спасающего свою жизнь. Тондракитскую гипотезу лучше отложить до тех пор, пока не найдутся очень сильные доводы в ее пользу.

И все же сведения о наветах против церковной репутации вардапета Григора очень важны. Во-первых, мы узнаем, что Нарекаци, будучи монахом и верующим членом церкви, не был Духовным конформистом. Вдохновлявший его (и по-видимому, его учителя Ананию) энтузиазм аскета, устремленный на возрождение христианского идеала, в реальной ситуации его времени противостоял инерции бездуховного обрядоверия и механического поклонения авторитету. Как говорит минейная заметка, «порядки святой церкви, искаженные и позабытые по причине ленивых и плотолюбивых пастырей духовных, он желал утвердить и восстановить»; немедленно после этого отмечается понятное недовольство «ленивых и плотолюбивых», едва не приведшее к расправе над поэтом. Если он и не был тондракитом, а был, напротив того, оппонентом тондракитской доктрины, он должен был хорошо понимать чувства людей, искавших правды в еретичестве. Сложная диалектика психологической близости и идейного размежевания внецерковных и внутрицерковных устремлений к аскетической реформе - общее явление, очень ха­рактерное для духовной жизни зрелого средневековья; отноше­ние Нарекаци к тондракитам типологически сопоставимо с отношением Франциска к вальденсам, Григория Паламы к богомилам или Нила Сорского к стригольникам. Во-вторых, мы узнаем, что Нарекаци, будучи ревностным аскетом и мистиком, не был фанатиком и не разделял страсти своих современников к анафематствованию инакомыслящих, но призывал к примирению, отлично зная, что ставит этим под удар самого себя. Похоже на то, что миролюбивое настроение тоже было унаследовано им у его многоученого наставника; возможно, нежелание Анании проклясть тондракитов свидетельствует о принципиальной позиции в вопросе отношения к еретикам, аналогичной позиции русских нестяжателей в их споре с иосифлянами. Мы знаем, что в средние века не всякий, кого не привлекало занятие охотника на еретиков, непременно сам был еретиком или хотя бы сочувствовал еретической доктрине; встречались, хотя бы в меньшинстве, люди, искренне принимавшие догматы церкви как истину, но не принимавшие насилия как метода борьбы за эту истину и советовавшие оставлять спорные вопросы до суда Божия. Еще Исаак Ниневийский, сирийский отшельник VII века, учил иметь «сердце милующее», которое «не может вынести или видеть какого-либо вреда или малой печали, претерпеваемых тварию», а потому со слезами молится, между прочим, и «о врагах истины», то есть о неверных и еретиках [3]; такое расположение сердца, приближающее, по словам Исаака, к Богу, явно препятствует тому, чтобы с легким чувством предавать инакомыслящих проклятию. И позднее некоторые учители полагали, что проклинать заблуждающихся - занятие не совсем христианское («...не достоит никого же ненавидети, или осужати, ниже невернаго, ниже еретика»); другие подчеркивали, что это дело, во всяком случае, не монашеское («...аще и подобает судити или осужати еретики или отступники, но царем, и князем, и святителем, и судиям земским, а не иноком, иже отрекошась мира и всех яже в мире, и подобает им точию себе внимати, и никого же не осужати...») [4]. Такие люди были, конечно, и в Армении. Почему бы обоим инокам из Нарека не быть в их числе? Это похоже на то, что мы знаем о любимых темах Анании, так много писавшего о слезном даре. Это еще больше похоже на то, что мы знаем о душе Григора Нарекаци из его стихов. Нет надобности напоминать, что элементарный историзм возбраняет нам интерпретировать подобную позицию в духе новоевропейских идеалов терпимости или свободомыслия. Скорее речь должна идти - как в случае с Франциском Ассизским, или Нилом Сорским, или творчеством Андрея Рублева - о самом благородном варианте средневековой духовности. Мы упоминали пристрастие житий Нарекаци к эпизоду вызова на церковный суд и чудесного воскрешения голубей; в остальном биографическое предание не богато подробностями. По-видимому, жизнь вардапета Григора прошла довольно тихо среди обычных монашеских занятий и литературных трудов. В 977 году он написал толкование на библейскую Песнь песней, как это делали Ориген и Григорий Нисский до него и Бернард Клервоский со своими последователями после него; тема очень характерна для средневековых мистиков, переносивших акцент с религии страха на религию любви. По преданию, этот труд был выполнен в ответ на просьбу Гургена, государя Васпуракана. Нарекаци принадлежат также похвальные слова Кресту, Деве Марии, святым, а также гимнографические сочинения в различных жанрах. Все это - почтенные образцы средневековой армянской литературы. Но «Книгу скорбных песнопений», законченную около 1002 года, поэт написал для всех людей и на все времена. Именно она веками жила в памяти народа и будет жить во всемирной памяти культуры.