კატასტროფის იდეა აწუხებს საკუთარი თავით დაღლილ საზოგადოებებს:

მიშელ ფესელი ფილოსოფოსია და არა ნოსტრადამუსი. მის ბოლო წიგნში "სამყაროს დასასრულის შემდეგ" ის არ შედგომია მკითხაობას, მან აჩვენა თუ როგორ დაუთმო კრიზისთა პირობებში ადგილი პროგრესის იდეამ ნაღველს და კატასტროფიზმს.

პოლიტიკური ფილოსოფიის სპეციალისტი, ბურგუნდიის უნივერსიტეტის პროფესორი მიშელ ფესელი ფიქრობს საჭიროა პროგრესის იდეის გადასინჯვა ალტერნატიურ პოლიტიკურ გამოცდილებაზე, კოოპერატიულ თუ პროტესტულ მოძრაობებზე დაყრდნობით.

ის ცხოვრობს ბერლინს და პარიზს შორის და მისთვის იოლია მათი შესწავლა.
-ეკონომიკურიმსოციალური, ეკოლოგიური კრიზისი, ხომ არ ვცხოვრობთ ჩვენ კატასტროფისტული შეხედულებებისადმი უაღრესად მგრძნობიერ ხანაში?

კრიზისის მძაფრი განცდა ხელს უწყობს საბოლოო კატასტროფის რწმენას.
მრავალი მიზეზის გამო კატასტროფამ შეცვალა პროგრესის პარადიგმა: ეკონომიკური განვითარების მოდელის ამოწურვა,დაკარგული რევოლუციური განცდა,ტექნიკის სულ უფრო და უფრო ნეგატიური აღქმა,დეპოლიტიზაცია...

კატასტროფის იდეა ბრუნდება საკუთარი თავით დაქანცულ საზოგადოებებში.

სწორედ ამიტომაა სამყაროს დასასრული ძალიან დასავლური აღქმა, გარკვეული ევროპული ფსიქიზმის სიმპტომი: შთაბეჭდილება იმისა რომ მსოფლიო ისტორიაში შენი რიგი წავიდა. სცადე მსოფლიოს გარდაქმნა მაგრამ შედეგად მიიღე კატასტროფა //საბჭოთა კავშირი, ნაციზმი//.

მექსიკაში, სადაც ეკონომიკური განვითარება აღწევს 4 პროცენტს, ეს გრძნობა არ არსებობს.

კატასტროფისტული შიშები განსაკუთრებით მძაფრია 1989 წლიდან. ბერლინის კედლის დამხობის შემდეგ ფიქრობდნენ რომ კაპიტალიზმი და დემოკრატია დამკვიდრდებოდნენ ერთად.

მოლოდინი არ გამართლდა და იმედგაცრუება ზოგჯერ იწვევს გაჯავრებას. სამყაროს დასასრულის შიში წინაპრებისგან მიღებული შიშია.

რა ბუნებისაა ჩვენი შიში?

სამყაროს დასასრული აპოკალიფსის გაგებით ჩნდება ებრაულ რელიგიაში და შემდეგ ქრისტიანობის პირველ საუკუნეში. «აპოკალიფსი» ნიშნავს გამოცხადებას: ღმერთმა რომ გაიმარჯვოს სამყარომ უნდა დათმოს. სამყაროს დასასრული მაშ არის ბოლოს და ბოლოს მისგან გაღწევის იმედის სიმბოლო, ესაა ხსნის სინონიმი.

დღეს ეს აპოკალიფსი სხვანაირია. ისაა დასასრული გამოცხადების,ღმერთის გარეშე. ნახეთ 11 სექტემბრის თუ ფუკუშიმას ფოტოები. ესაა ხატი დასასრულისა ხვალინდელი დრის გარეშე.

დღეს განა გარადაუვალი კატასტროფის გრძნობაზე მეტად აზრის დაკარგვისმუაზრობის გრძნობა არ ბატონობს?

კატასტროფისტული შიშების გაბატონების მიზეზია "სამყაროში დაკარგვის" განცდა-განცდა იმისა რომ აღარაფერია შესაძლებელი, რომ სინამდვილე აღარ პასუხობს ჩვენს არც ერთ მოლოდინს მფლობელობის დაკარგვის განცდა.

სამყაროს დასასრული არის "სამყაროში დაკარგვის" ყოველდღიური განცდის ავადმყოფური ვერსია. ნახეტ სტივ მაკ კვინის ფილმი შეიმის გმირი...ის ცხოვრობს ვირტუალურ სამყაროში.მას აღარ ესმის თუ რა ხდება მის ირგვლივ. მას არა აქვს სამყარო. მას სურს ყველაფრის დაანგარიშება,ყველაფრის წინასწარ წარმოდგენა, მაგრამ გვერდს აუვლის იმას რაც ხვდება... ყოველგვარი სიახლე, ყოველგვარი განსხვავება ჩანს საშიშროებად.

სამყარო რომელიც აღარ პასუხობს, რომელიც აღარაა ჩვენი მისწრაფებების სიმაღლეზე, რჩება ასეთი სამყაროს ოდესმე დამთავრების ერთადერთი იმედი.

სამყაროში დაკარგვის სოციალური მიზეზების გარდა ანგარიშგასაწევია ტექნიკური ინსტრუმენტების მნიშვნელობაც...რათა მოვახდინოთ ჩვენს ცხოვრებათა რაციონალიზაცია და არ ვენდოთ ყოველდღიურობის წესრიგის დამრღვევ სიახლეს.

რას უწოდებთ თქვენ ადამიანს სამყაროს გარეშე?

ადამიანი სამყაროს გარეშე არის ის ვინც ჩამოშორებულია იმისგან რაც მას შეუძლია, ძალუძს. 

მე ვფიქრობ რა თქმა უნდა სოციალურ გაჭირვებაზე როდესაც ადამიანს აღარა აქვს დადებით მომავალში ჩაწერის საშუალებები. ის გაძარცულია ეკონომიკური სისტემის მიერ.

მას აღარ სწამს ამ სამყაროსი. დღეს სამყაროს დაკარგვა არის აგრეთვე დაუნახაობა იმისა რომ სამყარო არსებოდა ჩვენამდე და იარსებებს ჩვენს შემდეგ-არსებობა აწმყოში. ტრდერების მსგავსად. ეს ფენომენი არაა დაკავშირებული მხოლოდ სიღატაკესთან. პრეზენტიზმი ძალიან ახლოსაა კატასტროფასთან.

 

საკუთარი თავის და აწმყოს ეს მომხრეობა ხშირად იწვევს უბედურებას და არის აოხრების მიზეზი. სამყაროს მოკლებული კრიმინალური ფიგურა ჰიტლერი ამბობდა: "ჩვენ დავმარცხდებიტ მაგრამ ჩვენ თან წავიყოლებთ სამყაროს". ის მიისწრაფოდა გამარჯვებისკენ აპოკალიფსის ფასადაც. ნაპოლეონი მიისწრაფოდა დიდებისკენ ანუ ცდილობდა მომავალ ისტორიაში ჩაწერას.

სამყაროს ფლობა არის არის ჰორიზონტის ფლობა,ცოდნა იმისა რომ საკუთარი ცხოვრების იქით არის მომავალი, ესაა ისტორიის განცდა.

იმის ცოდნა რომ სამყარო ჩვენზე ძველია და იარსებებს ჩვენს შემდეგაც ძალიან გამამხნევებელია. ეს აჩენს მხსნელ დისტანციას აწმყოს მიმართ.

თქვენ ამბობთ რომ გავრცელებულ კატასტროფიზმს აგვს მძიმე პოლიტიკური სედეგები...

კატასტროფიზმი ხშირად არის არგუმენტი არსებული მდგომარეობის შენარჩუნების სასარგებლოდ. გადარჩენის და გადარჩენის და საფრთხის სახელით უკიდურესი მემარცხენეები დაიცავენ სახელმწიფო განგებას,მემარჯვენები გაამკაცრებენ უშიშროების წესებს,პოლიტიკური ეკოლოგია თავის ზღვარს ნახავს ყველანაირ ფასად სიცოცხლის შენარჩუნებაში. მთელ პოლიტიკურ სიტყვას დღეს განსაზღვრავს კატასტროფა.აიღეთ ევროპული ტრაქტატი. იქ არაა ლაპარაკი შესაძლებლის გააზრებაზე. იქ ლაპარაკია აუცილებლის დამკვიდრებაზე.

გადარჩენის ამ ლოღიკას ვეღარ აწონასწორებს პროგრესი. ანტიკატასტროფისტული კანონები არის კატასტროფიზმის მიზანსცენა.

თავისუფლება და პროგრესი შეიძლება დაიკარგოს გადარჩენის და უსაფრთხოების ამ ლოღიკაში.

აღარაა დებატი, აღარაა კონფლიქტები. არადა თავისუფლება გულისხმობს რისკებს.

კატასტროფისგან შორს, როგორ გარდავქმნათ სამყარო?

გაუთავებლად გველაპარაკებიან კატასტროფაზე და გრძელვადიან პოლიტიკაზე დედამიწის გადასარჩენად. მაგრამ ეს ეწინააღმდეგება პოლიტიკოსთა მოკლე ვადას. პროგრესი უნდა გადავიაზროთ ნაკლებად გულუბრყვილოდ.

თანამედროვეობა გაჩნდა რწმენისგან რომელიც დაემხო,ისე როგორც ანტიკური და რელიგიური კოსმოსის რწმენა. ამ გამოცდილების საფუძველზე მე-17 საუკუნეში გაჩნდა სამყაროს ახლებური წარმოდგენა. 

პროგრესის იდეა გაჩნდა როგორც ახალი დაპირება. შოას თუ ჰიროსიმას შემდეგ ჩვენ ვეღარ დავუბრუნდებით ამ დაპირებას.

უმჯობესია განვითარება იმისა რასაც მე ვუქოდებ შეიძლებას პოლიტიკას და,ამდენად,აუცილებლის პოლიტიკის უარყოფა.

შეიძლებას პოლიტიკა გულისხმობს ერთად ცხოვრების, კოოდაპერატივების, საპროტესტო მოძრაობის გამოცდილებას,ექსპერიმენტებს.

ამდენია სამყაროში ღატაკი სოციალური ერთეულების შიგნით აზრის, მნიშვნელობის აღდგენის ცდა.

ეხლა ეს ინიციატივები არსებობს ლოკალურ დონეზე. არაა ამაო იმედი იმისა რომ ისინი ოდესმე განვითარდებიან იმ ხალხებში რომლებიც შესძლებენ ეკონომიკური და სოციალური ოპტიმიზმის ხელახლა შერიგებას თავისუფლების მოთხოვნებთან.

მე მეეჭვება რომ ეს მოხდება ევროპაში.

ეს საინტერესო საუარი ალექსანდრა შვარცბროდთან და სესილ დომასთან დაიბეჭდა ფრანგულ გაზეთში "ლიბერასიონ" // 2012.10.15,რუბრიკით "წიგნები"//

http://www.liberation.fr/livres/2012/10/15/l-idee-de-catastrophe-impregne-les-societes-fatiguees-d-elles-memes_853395

«L’idée de catastrophe imprègne les sociétés fatiguées d’elles-mêmes»

15 octobre 2012 à 19:06

Interview Michaël Foessel Philosophe

Par ALEXANDRA SCHWARTZBROD, CÉCILE DAUMAS

Michaël Fœssel est philosophe, pas Nostradamus. Dans Après la fin du monde, son dernier livre (Seuil), il ne se livre à aucune prédiction hasardeuse mais démontre comment, face aux crises multiples, l’exigence de progrès a laissé place à l’angoisse et au catastrophisme. Ce spécialiste de philosophie politique, maître de conférences à l’université de Bourgogne, estime qu’il est préférable de repenser le progrès à partir des expériences politiques alternatives, mouvements coopératifs ou de contestation. Il est bien placé pour les étudier, lui qui partage sa vie entre Berlin et Paris.

Crise économique, sociale, écologique : vivons-nous une période extrêmement sensible aux discours catastrophistes ?

Le sentiment exacerbé de crise favorise la croyance dans une catastrophe définitive de type tellurique. Pour de nombreuses raisons, la catastrophe s’est substituée au paradigme du progrès : épuisement du modèle de croissance, sentiment révolutionnaire perdu, perception de plus en plus négative de la technique, dépolitisation… L’idée de catastrophe revient dans la modernité tardive de sociétés fatiguées d’elles-mêmes. C’est pourquoi la fin du monde est une perception très occidentale, symptomatique d’un certain psychisme européen : une impression d’avoir passé son tour dans l’histoire universelle, d’avoir essayé de transformer le monde mais d’avoir abouti à une catastrophe (URSS, nazisme). Au Mexique, où la croissance culmine à 4%, ce sentiment n’existe pas. Ces peurs catastrophistes sont particulièrement prégnantes depuis 1989 quand, à la suite de la chute du Mur, on pensait que le capitalisme et la démocratie allaient s’imposer de concert. Aujourd’hui, c’est peut-être le temps de la déception liée à cette attente, déception qui provoque parfois de la colère. La fin du monde est une peur ancestrale.

De quelle nature est la nôtre ?

La fin du monde au sens de l’Apocalypse apparaît dans la religion juive puis dans le I^er siècle du christianisme. «Apocalypse» veut dire révélation : pour que Dieu triomphe, il faut que le monde cède. La fin du monde symbolise donc l’espérance que l’on va enfin en sortir, c’est synonyme de délivrance. Aujourd’hui, cette Apocalypse est différente, elle est sans révélation, sans Dieu. Voyez les photos du 11 Septembre ou de Fukushima : c’est l’image d’une fin sans lendemain.

Plus que le sentiment d’une catastrophe imminente, n’est-ce pas plutôt la perte de sens qui domine aujourd’hui ?

Si ces peurs catastrophistes s’imposent, c’est effectivement qu’on trouve à leur origine des expériences de «perte en monde» - moments sensibles où s’impose l’idée que rien n’est possible, que le réel ne répond plus à aucune de nos attentes - et de dépossession. La fin du monde est la version fantasmatique d’expériences quotidiennes de «pertes en monde». Voyez le héros de Shame, le film de Steve McQueen. Ce n’est pas tant le portrait d’un sex-addict que celui d’un ascète qui rationalise son existence. Il possède un appartement nickel, vit dans un monde virtuel, ne comprend rien à ce qui se passe autour de lui. Il n’a pas de monde. Il veut tout calculer, tout prévoir, du coup il passe à côté de l’événement qui lui arrive, ce dîner avec la seule femme qu’il n’a pas contactée par un site de rencontres. Toute nouveauté, toute altérité est perçue comme une menace. Un monde qui ne répond plus, qui n’est plus à la hauteur de nos désirs, est un monde dont on ne peut qu’espérer qu’il s’arrête un jour. A côté des causes sociales de la perte en monde, il ne faut pas mésestimer le poids des instruments techniques - comme justement un site de rencontres - pour rationaliser nos vies et se méfier de la nouveauté qui déstabilise l’ordre du quotidien.

Qu’appelez-vous l’homme sans monde ?

L’homme sans monde, c’est l’homme séparé de ce qu’il peut. Je pense bien sûr à la précarité sociale où l’individu n’a plus les moyens de s’inscrire dans un futur positif. Il est dépossédé par le système économique, il ne croit plus dans ce monde-ci. Aujourd’hui, perdre le monde, c’est aussi n’avoir aucune sensation que le monde existe avant et après nos vies : évoluer dans le présent, l’immédiateté. A la manière des traders, ce qui montre que le phénomène n’est pas seulement lié à la pauvreté. Le présentisme est très proche de la catastrophe : cette adhérence à soi et à son présent produit souvent des effets de malheur et de désolation. Il y a aussi une figure criminelle de l’homme dénué de monde. Hitler disait : «Peut-être que nous perdrons, mais nous emporterons le monde avec nous.» Il cherchait le triomphe, même au prix de l’Apocalypse. Napoléon, lui, cherchait la gloire, donc à s’inscrire dans l’histoire à venir. Avoir un monde, c’est posséder un horizon, savoir qu’au-delà de sa vie il y a un avenir. C’est avoir conscience de l’histoire. Il est très réconfortant de savoir que le monde est plus vieux que soi et qu’il nous survivra. Cela établit une distance salvatrice avec le présent.

Ce catastrophisme ambiant a de graves répercussions politiques, dites-vous…

Le catastrophisme est souvent un argument pour préserver les choses en l’état. Au nom de la survie et de la menace, l’extrême gauche va défendre l’Etat-providence, la droite imposer ses réformes sécuritaires et l’écologie politique trouvera sa limite dans la conservation à tout prix de la vie. Tout le discours politique est formaté aujourd’hui par la catastrophe. Prenez le traité européen. Il ne s’agit pas de penser le possible mais d’imposer le nécessaire. Face à cette logique de survie, le progrès ne fait plus contrepoids. Les lois anticatastrophistes sont des mises en scène du catastrophisme. La liberté et le progrès peuvent être dissous dans cette logique de survie et de sécurité. Il n’y a plus de débat, il n’y a plus de conflits. Or, la liberté comporte des risques.

Loin de la catastrophe, comment refaire monde ?

On nous parle sans arrêt de la catastrophe et des mesures à long terme pour préserver la planète, mais c’est contradictoire avec le court terme des politiques. Il faudrait repenser le progrès de façon moins naïve. La modernité est née de certitudes qui se sont effondrées, comme celle du cosmos antique et religieux. Sur la base de cette expérience, est envisagée au XVII^e siècle une autre façon d’envisager le monde. L’idée de progrès est née à la manière d’une nouvelle promesse. Nous ne pouvons plus revenir à cette espérance-là après la Shoah ou Hiroshima. Il est préférable de développer ce que j’appelle une politique du peut-être, et donc abandonner celle du nécessaire. Le peut-être implique des expériences de vie en commun, de coopératives, de mouvements de contestation aussi, comme les Indignés. Autant de tentatives de reconstituer des univers de sens à l’intérieur d’entités sociales pauvres en monde. Pour l’instant, ces initiatives existent au niveau local. Il n’est pas vain d’espérer qu’elles se développent un jour à l’échelle des peuples qui auront réussi à concilier l’optimisme économique et social avec des exigences de liberté. Je doute que cela advienne en Europe.