"ვინც უბოროტებს ქრისტიანს თუ ებრაელს იქნება ჩემი მტერი უკანასკნელი სამსჯავროს დროს" //წინასწარმეტყველი მუჰამედი//
ერიკ ჟოფრუა, ისლამის სულიერი და ჰუმანისტური წვლილი ევროპაში, მიმოხილვა:
სემინარი ევროპაზე და რელიგიურ ფაქტზე წყაროები, მემკვიდრეობა, ღირებულებები.
2002 წლის 25-26 ოქტომბერი.
1. ევროპის რელიგიური საფუძვლები.
...ევროპა არაა მხოლოდ ბერძნულ-ლათინური და იუდეურ-ქრისტიანული კულტურების ასული, როგორც ზოგჯერ გვარწმუნებენ ამაში....
თავიდან გავიხსენოთ რომ ისლამის მატერიალური ყოფნა ევროპაში ძველია და ღრმაა. კარგადაა ცნობილი რომ ესპანეთი ნაწილობრივ მაჰმადიანური დარჩა დაახლოებით 8 საუკუნის მანძილზე. ნაკლებადაა ცნობილი რომ ასევე იყო სიცილიაში 4 საუკუნის მანძილზე. პალერმოში მე-10 საუკუნეში იყო სამასი მიზგითი. ცოტა ნაკლებად იყო სამხრეთ იტალიაში.
ამ რეგიონებში არაბულ-ისლამური კულტურის ცეცხლი არ ჩამქრალა არაბების წასვლის შემდეგ, პირიქით, ის აგრძელებდა ბრიალს მრავალი საუკუნის მანძილზე.
აღმოსავლეთი ევროპაც კარგად იცნობს ისლამს იმიტომ რომ ოსმალების მიერ შემოტანილი ისლამი ბალკანეთში დამკვიდრდა მე-14 საუკუნის დასასრულის შემდეგ. რუსეთიც იცნობდა ისლამს მე-11 საუკუნიდან. მაგრამ ესაა ურალამდე მისული ევროპა...
ისლამმა ევროპაში დიდი გავლენა მოახდინა თეოლოგიაზე და ფილოსოფიაზე. ავიცენას, ღაზალის და ავეროესის მსგავსმა მაჰმადიანმა სწავლულებმა, მაგრამ ასევე მუტაზილიტებმა ძლიერი კვალი დაამჩნიეს შუა საუკუნეების ლათინურ აზრს.
ბერძნული აზრის და რელიგიური დოგმის შეთავსებადობის თუ დაპირისპირების საკითხმა დიდი დებატი გამოიწვია ისლამში. ამ თემებზე მალე დაიწყეს ლაპარაკი მაიმონიდის თუ წმინდა თომა აქვინელის მსგავსმა ევროპელმა ებრაელმა თუ ქრისტიანმა თეოლოგებმაც.
მაჰმადიანური აზრის გავლენამ ქრისტიანულ სქოლასტიკაზე დასაბამი მისცა ორ მიმდინარეობას, ლათინურ ავიცენიზმს და ლათინურ ავეროიზმს.
გავიხსენოთ რომ ბერძნული ფილოსოფია, განსაკუთრებით არისტოტელე, პლატონი და პლოტინი დასავლეთმა გაიცნო არაბული თარგმანების მეშვეობით.
მაჰმადიანი სწავლულები არ ყოფილან მხოლოდ კულტურული შუამავლები. მათ მოიტანეს თავისი საკუთარი მეცნიერული, სულიერი და ჰუმანისტური გენიაც.
მე-13 საუკუნეში იმპერატორმა ფრედერიკ მეორემ თავის მეტაფიზიკურ კითხვებზე პასუხი ნახა სეუტას ერთ სუფია იბნ საბინთან.
ევროპელი, ლათინი, გერმანელი თუ სლავი სწავლულები და მწიგნობრები შევიდნენ მაჰმადიანური აზრის სკოლაში და მიიღეს ზოგი რელიგიური მოდელიც.
ეხლა ცნობილია რომ დანტეს "ღვთაებრივი კომედია" ბევრითაა დავალებული "მუჰამედის კიბის წიგნი"-სგან რომელმაც იტალიაში გაავრცელა წინასწარმეტყველი მუჰამედის ამაღლების ხალხური ვერსია.
ისლამმა თავისი წვლილი შეიტანა აგრეთვე შუა საუკუნეების ევროპის სულიერებაში და მისტიკაში. ერაყის წმინდანმა რაბიამ მხოლოდ ოქროს ლეგენდა დატოვა წმინდა ლუის კარზე, მაგრამ სუფიზმმა კვება ტამპლიერთა მსგავსი ჯვაროსანთა ორდენების სულიერი დოქტრინა.
ესპანელი მღვდელი ასინ პალასიოსის //მეოცე საუკუნის დასაწყისი// ნაშრომების შემდეგ ცხადი გახდა რომ მაღრიბის სუფიზმმა ებრაელ სპირიტუალთა მეშვეობით გავლენა მოახდინა ისეთ ესპანელ მისტიკოსებზე როგორებიც არიან Saint Jean de la Croix //ჯვრის წმინდა იოანე// და წმინდა ტერეზა დავილა.
დასავლელმა არამაჰმადიანმა მკვლევარებმა ისიც კი თქვეს რომ იგნასი დე ლოიოლას სულიერი ვარჯიშები დავალებულია სუფიების ინიციაციური მეთოდებისგან.
ისლამური სულიერების დიდი მოძღვარი იბნ არაბი დაიბადა ესპანეთში. ის შემდეგ დამკვიდრდა აღმოსავლეთში, დამასკში, მაგრამ თანამედროვე ევროპაში აფასებენ მის უნივერსალისტურ მოძღვრებას.
გავლენებისა და სესხობების გარდა შეიძლება დავასკვნათ რომ ებრაელები, მაჰმადიანები და ქრისტიანები ახერხებდნენ თანაარსებობას და სიმბიოზში ცხოვრებას იმ სასაზღვრო ტერიტორიებზე რომლებიც მოექცა მაჰმადიანთა ბატონობის ქვეშ. ალ-ანდალუზი დარჩა ამ მშვიდობიანი და ნაყოფიერი თანაარსებობის ზოგჯერ იდეალიზებულ არქეტიპად, მაგრამ მცირე აზიაშიც და ბალკანეთშიც დამყარდა ძალიან მჭიდრო რელიგიათაშორისი ურთიერთობები განსაკუთრებით ბერებს და დერვიშებს შორის.
2. ისლამის სულიერი ჰუმანიზმი:
ცნება "ჰუმანიზმი" აღორძინების ხანის შემდეგ ხშირად აგებულია აგნოსტიციზმით თუ ათეიზმით შეფერილი რაციონალიზმის საფუძველზე. სულიერება მაშინ წარმოდგენილია ირაციონალურ და თვითნებურ რამედ.
არადა ნამდვილი სულიერება ეფუძნება გონებას მისი მოწოდებაა სუპრა-რაციონალობა და არა ირაციონალობა.
ისლამის სულიერი ჰუმანიზმი ეფუძნება ყურანის იდეას რომლის თანახმადაც ადამიანი არის ღმერთის წარმომადგენელი დედამიწაზე და ღვთაებრივი ერთადერთობის ცენტრალურ დოქტრინას //ტავჰიდ// ესე იგი სიცოცხლის ყველა ასპექტის ერთიანობის განცდას.
ისლამის პირველ საუკუნეებში მეფობდა ჰარმონია რწმენასა და გონებას, რელიგიასა და მეცნიერებას, ადამიანური საჭიროებებისათვის და უხილავი სამყაროსკენ მისწრაფებისთვის ანგარიშის გაწევის აუცილობლებს შორის.
თანამედროვე არაბულ-მაჰმადიანური სამყაროს პოლიტიკური, სოციალური და კულტურული დაკნინება, ამ სამყაროში რელიგიის ინსტრუმენტალიზაცია, არაფრით არ აკნინებს ისლამის უნივერსალურ ღირებულებებს რომლებიც შეიძლება დამკვიდრდეს სხვა ტერიტორიებზე ისე როგორც ეს ხდებოდა საუკუნეების მანძილზე.
ამ თვალსაზრისით ისლამის ერთადერთობის დოქტრინა შეიძლება დაეხმაროს ევროპას ჰუმანიზმის და სულიერების ყალბი დილემიდან თავის დაღწევაში.
ისლამი ამ ერთადერთობას ხედავს შესაქმის სიმრავლეში. რელიგიის სფეროში ეს ნიშნავს იმას რომ გამოცხადება ერთადერთია პრინციპში, მაგრამ მრავლობითია ისტორიაში.
ყურანი ახსენებს თავდაპირველ, საწყის ანუ ადამის რელიგიას რომლისგანაც გამოსულია ყველა ისტორიული რელიგია.
ისლამი ხალხთა და რელიგიათა სიმრავლეს თვლის ღვთაებრივი სიბრძნის გამოხატულებად: "ყოველ თქვენთაგანს მოგეცით გზა და წესი" //ყურანი 5,48//. ეს სტროფი ამართლებს რელიგიათა მრავალფეროვნებას. ეს რელიგიები უხილავად გაერთიანებული არიან ღვთაებრივი ერთადერთობის ღერძით. ყოველ მორწმუნეს მიეგება მისი რწმენისა და მისი საკუთარი რელიგიის წესების დაცვის შესაბამისად:
"ვისაც სწამთ, იუდევლებს, ქრისტიანებს თუ საბეელებს, იმათ ვისაც სწამს ღმერთი და უკანასკნელი სამსჯავროსი, იმათ ვნც აკეთებს სიკეთეს, აი ვის დააჯილდოვებს ღმერთი. მათ აღარ შეეშინდებათ არაფრისა და ისინი არ იქნებიან დაღონებულნი" //ყურანი 2,62//.]
წინასწარმეტყველმა მუჰამედმა დაადასტურა გამოცხადების უნივერსალობა: "ჩვენ, სხვები, წინასწარმეტყველები, ვეკუთვნით ერთსა და იმავე ოჯახს, ჩვენი რელიგია ერთი რელიგიაა".
იმ დროს როდესაც რელიგიური შეურიგებლობა ჩვეულებრივი რამე იყო რელიგიური პლურალიზმის აღიარება უნდა გამოხატულიყო სხვა მორწმუნეთა პატივისცემით:
"ვინც უბოროტებს ქრისტიანს თუ ებრაელს იქნება ჩემი მტერი უკანასკნელი სამსჯავროს დროს".
წინასწარმეტყველი მუჰამედის თანახმად კაცობრიობას ჰყავდა 124 ათასი წინასწარმეტყველი და ყურანში მოხსენებულია მხოლოდ 27 და ამიტომ საჭიროა ისტორიის კარგად შესწავლა:
მაჰმადიან სწავლულთა აზრით წინასწარმეტყველები იყვნენ ბუდა, ზოროასტრე და ახენატონი.
ეს უნივერალიზმი გააგრძელეს და გააცხოველეს სუფიებმა რომლებმაც ექსპერიმენტების შემდეგ ჩამოაყალიბეს "რელიგიათა ტრანსცენდენტური ერთიანობის" დოქტრინა. მათ ამის თაობაზე აქვთ სახელგანთქმული ფორმულები.
ცხადია რომ მაჰმადიანთა სასულიერო პირების უმეტესობამ უღალატა ამ გულუხვ ფორმულას, რომ მაჰმადიანთა საზოგადოებების სკლეროზმა დააკნინა მისი მნიშვნელობა.
მასებზე კონტროლის დაკარგვის თუ მათი ღირებულებების დაკარგვის შიშით სასულიერო პირებმა სულ უფრო და უფრო უარყვეს ისლამის უნივერსალისტური და სულიერი განზომილება და მთავარი ყურადღება მიაქციეს რელიგიის რიტუალურ მხარეს.
დღეს ვერც ერთი ეკლესია ვერ დაკმაყოფილდება რელიგიისადმი ასეთი მიდგომით. კაცობრიობის დიდ ნაწილს ნამდვილად სჭირდება სულიერება.
ახალგაზრდა მაჰმადიანები საფრანგეთში უარყოფენ მათი მშობლების ხშირად ფორმალისტურ ისლამს და ბევრ წარმოშობით ევროპელს იზიდავს სუფიზმი.
ჭეშმარიტების მაძიებლები სულ უფრო და უფრო ხშირად აკრიტიკებენ საზოგადოდ ეკლესიებს რომლებიც უფრო ზრუნავენ ეკლესიებში მოსიარულეთა რაოდენობაზე ვიდრე ადამიანის სულიერ ამაღლებაზე.
ისლამი ევროპაში ბრუნდება მსოფლიო გეოპოლიტიკური დაძაბულობის პირობებში. ის მიზნად ისახავს მდიდრების და ამერიკული ზეძლიერების მიერ ჩაგრულთა დამცველის როლის შესრულებას.
ევროპაში რელიგიური უკულტურობა ახასიათებს ყველას და მათ შორის მაჰმადიანებსაც.
ბევრმა მაჰმადიანმა არ იცის არაფერი მათი რელიგიის უნივერსალიზმისა და სიმდიდრის შესახებ.
ეს უწიგნურობა და უკულტურობა ხელს უწყობს ინტეგრიზმს და ეს საშიშია ყველასთვის. ამიტომაა საჩქარო საზოგადოდ მაჰმადიანთა და არა მხოლოდ შეცდომით მღვდლებთან გაიგივებული იმამების აღზრდა ევროპულ კულტურულ კონტექსტში რომელიც მათი კულტურული კონტექსტია.
ბოლო რამოდენიმე წელია რაც სუფიათა ულემები და შეიხები დიდ იმედს ამყარებენ ამ ევროპულ ისლამზე რომელიც ნამდვილად არის შანსი ისლამისთვის და შეიძლება, ევროპისთვისაც.
ევროპამ შეიძლება გამოაღვიძოს ისლამის მივიწყებული მემკვიდრეობები და მშვიდად განიხილოს სამი მონოთეისტური რელიგიის სემიტური, აღმოსავლური საწყისი და ამის შედეგად მისი ეთნიკური და რელიგიური პლურალიზმი.
------------------------------------------
Rome, les 25 et 26 octobre 2002
1. Les fondements religieux de l’Europe.
L’apport de l’islam dans l’élaboration de l’identité religieuse et spirituelle de l’Europe a été de toute évidence estompé en Occident, comme l’a été celui de la civilisation arabo-islamique en général. L’Europe n’est pas seulement la fille de la culture gréco-latine et du judéo-christianisme, comme on voudrait parfois nous le faire croire. Il y a donc un travail de mémoire à effectuer sur « l’héritage oublié » de l’islam [1], notamment. En réalité, ce travail a été engagé depuis quelques décennies ; il doit être entrepris non dans un esprit de revendication religieuse, communautariste ou autre, mais d’ouverture scientifique et culturelle.
Rappelons au préalable que la présence matérielle de l’islam sur notre continent est à la fois ancienne et profonde. S’il est bien connu que l’Espagne est restée en partie musulmane pendant près de huit siècles, on sait moins que ce fut également le cas en Sicile durant quatre siècles - Palerme comptait trois cents mosquées au Xe siècle - et dans une moindre mesure en Italie du Sud. Dans ces régions, les feux de la culture arabo-islamique ne se sont pas éteints après le départ des Arabes, mais ont continué à briller durant plusieurs siècles. Par ailleurs, l’Europe orientale a une grande expérience de l’islam puisque celui-ci, conduit par l’expansion ottomane, s’est implanté dans les Balkans depuis la fin du XIVe siècle. La Russie a connu l’islam dès le XIe siècle, mais cela nous entraînerait vers une Europe qui s’étendrait jusqu’à l’Oural...
L’apport religieux de l’islam à l’Europe médiévale porte d’abord sur la théologie et la philosophie. Des savants musulmans comme Avicenne, Ghazâlî et Averroès, mais aussi les mu‘tazilites, ont profondément marqué la pensée médiévale latine. La question de la compatibilité ou de l’opposition entre la pensée grecque et le dogme religieux a rapidement suscité un grand débat au sein de l’islam. Ces thèmes furent bientôt discutés par des théologiens "européens", juifs comme Maïmonide, et chrétiens comme Saint Thomas d’Aquin. L’influence de la pensée musulmane sur la scolastique chrétienne donna naissance à deux courants, l’avicennisme latin et l’averroïsme latin. C’est par les traductions en langue arabe, rappelons-le, que l’Occident découvrit la philosophie grecque, en particulier Aristote, Platon et Plotin. Les savants musulmans ne firent pas seulement oeuvre de médiation culturelle ; ils apportèrent également leur propre génie scientifique, spirituel et humaniste. Au XIIIe siècle, l’empereur Frédéric II, en proie à des inquiétudes métaphysiques, trouva réponse à ses Questions philosophiques auprès d’un soufi de Ceuta, Ibn Sab‘în. Les savants et hommes de lettres européens - latins, germaniques ou slaves - se mirent à l’école de la pensée de l’islam, en assimilant également certains modèles religieux. On sait maintenant que la Divine Comédie de Dante doit beaucoup au Livre de l’Échelle de Mahomet, qui a diffusé en Italie une version populaire du récit de l’Ascension du Prophète.
L’islam a aussi fécondé l’Europe médiévale dans les domaines de la spiritualité et de la mystique. Si Râbi‘a, sainte d’Irak, n’a sans doute laissé qu’une légende dorée à la cour de Saint Louis, le soufisme a nourri la doctrine spirituelle d’ordres croisés tels que les Templiers. Depuis les travaux du prêtre espagnol Asin Palacios, au début du XXe siècle, on admet également que le soufisme maghrébin a influencé, par l’intermédiaire de spirituels juifs, des mystiques espagnols comme Saint Jean de la Croix et Sainte Thérèse d’Avila. Des chercheurs occidentaux - et non musulmans - ont même avancé que les Exercices spirituels d’Ignace de Loyola seraient redevables aux méthodes initiatiques des soufis. Le « Grand Maître » de la spiritualité islamique, Ibn ‘Arabî (m. 1240), n’est-il pas né en Espagne ? S’il s’est établi par la suite en Orient, à Damas, il revient dans l’Occident contemporain grâce au rayonnement qu’y trouve son enseignement universaliste. Au-delà des influences ou des emprunts, on peut constater que juifs, musulmans et chrétiens ont souvent vécu en symbiose dans les territoires lisières évoqués plus haut, et qui étaient passés sous domination musulmane. Si al-Andalus reste l’archétype - parfois idéalisé - de cette coexistence pacifique et fructueuse entre les trois religions, l’Asie mineure et les Balkans ont vu naître également des relations interreligieuses très étroites, en particulier entre moines et derviches.
2. L’humanisme spirituel de l’islam.
La notion d’ "humanisme" s’est souvent construite, depuis la Renaissance, sur les bases d’un rationalisme teinté d’agnosticisme, voire d’athéisme. La spiritualité est depuis lors perçue comme irrationnelle et arbitraire. Or, la vraie spiritualité se construit sur la raison : elle a vocation à être supra-rationnelle, mais non irrationnelle. L’humanisme spirituel de l’islam est fondé sur la notion coranique de « l’homme représentant de Dieu sur terre », et sur la doctrine centrale de l’Unicité divine (tawhîd), c’est-à-dire sur la conscience de l’unité dans tous les aspects de la vie. Aux premiers siècles de l’islam régnait l’harmonie entre foi et raison, religion et science, entre la prise en compte des besoins humains et la tension vers l’Au-delà. Les dégénérescences politiques, sociales et culturelles que connaît actuellement le monde arabo-musulman - et dans lesquelles la religion est instrumentalisée - n’entament en rien les valeurs universelles que porte l’islam, lesquelles sont susceptibles de prendre greffe sur de nouveaux terroirs, comme cela s’est produit au cours des siècles. A cet égard, la doctrine islamique de l’Unicité pourra peut-être aider l’Europe à sortir du faux dilemme entre humanisme et spiritualité.
Cette Unicité, l’islam la perçoit comme diffractée dans la multiplicité de la création. Appliqué au domaine religieux, cela signifie que la source de la Révélation est unique dans le principe, mais plurielle dans le déroulement de l’Histoire. Le Coran évoque la « Religion primordiale », ou adamique, dont toutes les religions historiques seraient issues [2]. L’islam considère en effet la diversité des peuples et des religions comme une expression de la Sagesse divine [3]. « À chacun de vous, Nous avons donné une voie et une règle » (Coran 5 : 48) : ce verset justifie la diversité des traditions religieuses, lesquelles se trouvent unies, de façon sous-jacente, par l’axe de l’Unicité divine. Chaque croyant sera rétribué pour sa foi et son observance de sa propre religion : « Ceux qui croient, ceux qui pratiquent le judaïsme, ceux qui sont chrétiens ou sabéens, ceux qui croient en Dieu et au Jour dernier, ceux qui font le bien : voilà ceux qui trouveront une récompense auprès de leur Seigneur. Ils n’éprouveront alors plus aucune crainte, et ne seront pas affligés » (Cor. 2 : 62).
L’universalisme de la Révélation a été confirmé par le Prophète : « Nous autres, prophètes, sommes tous les fils d’une même famille ; notre religion est unique ». À une époque où l’intransigeance religieuse était de mise, la reconnaissance du pluralisme religieux devait se traduire par le respect foncier des autres croyants : « Quiconque fait du mal à un chrétien ou à un juif sera mon ennemi le jour du Jugement. » Puisqu’il y aurait eu, selon Muhammad, cent vingt-quatre mille prophètes dans l’humanité, et que vingt-sept seulement sont mentionnés dans le Coran, il faut bien explorer l’histoire : Bouddha, Zoroastre et Akhénaton, par exemple, ont été pressentis comme des prophètes par les savants musulmans. Cet universalisme a été vivifié par les soufis qui ont formulé, après l’avoir expérimentée, la doctrine de « l’unité transcendante des religions ». Ils ont des formules fameuses à ce sujet [4]. Que cette perspective large et généreuse ait été trahie par la plupart des clercs de l’islam, ou se soit rétrécie sous le coup de l’ignorance qui a accompagné la sclérose des sociétés musulmanes, c’est une évidence. Afin de garder le contrôle des masses, et/ou par peur de perdre leurs repères, les clercs ont délaissé de plus en plus la dimension universaliste et spirituelle de l’islam pour se rabattre sur la gestion du religieux, du rituel.
Aujourd’hui, aucune église ne peut se satisfaire de cette seule gestion du religieux, sous peine d’être discréditée. Une partie de l’humanité a un réel besoin de spiritualité. Je le constate par exemple dans le fait que les jeunes "beurs" et "beurettes" de France rejettent souvent l’islam formaliste de leurs parents ; je le vois encore dans l’attrait qu’exerce le soufisme sur beaucoup d’Européens de souche. Dans le "marché" du religieux ou du spirituel qui s’ouvre en Europe, les chercheurs de vérité critiquent de plus en plus les églises en général, qui auraient davantage pour souci de garder leurs ouailles que de contribuer à l’élévation de l’âme humaine.
Pour conclure sur le retour de l’islam en Europe, le problème qui se pose est qu’il revient sur ce continent dans un contexte mondial de tension géo-politique, et qu’il endosse le rôle de défenseur des opprimés face aux nantis et à la superpuissance américaine. En Europe, l’inculture religieuse frappe tout le monde, les musulmans y compris. Beaucoup ignorent l’universalisme et la richesse de leur religion. Si l’on entretient cet analphabétisme, on cultive l’intégrisme ; à priori, personne n’y a intérêt. C’est pourquoi il est urgent de former les fidèles musulmans dans le contexte culturel européen qui est le leur, et non pas seulement les "imams", que l’on assimile fâcheusement à des prêtres. Depuis quelques décennies, oulémas et cheikhs soufis placent beaucoup d’espoir dans cet islam européen. S’il est assurément une chance pour l’islam, il peut l’être aussi pour l’Europe : celle-ci saura peut-être faire resurgir ses héritages oubliés, envisager avec plus de sérénité l’origine sémitique, orientale, des trois monothéismes qui l’habitent, et par suite son pluralisme ethnique et religieux.
Eric GEOFFROY
 |
| თამარ მეფის შვილიშვილი გურჯი ხათუნის მფარველობით მოღვაწე ერთ-ერთი უდიდესი სუფია მოაზროვნე ჯელალ ედ დინ რუმი. |
სემინარი ევროპაზე და რელიგიურ ფაქტზე წყაროები, მემკვიდრეობა, ღირებულებები.
2002 წლის 25-26 ოქტომბერი.
1. ევროპის რელიგიური საფუძვლები.
...ევროპა არაა მხოლოდ ბერძნულ-ლათინური და იუდეურ-ქრისტიანული კულტურების ასული, როგორც ზოგჯერ გვარწმუნებენ ამაში....
თავიდან გავიხსენოთ რომ ისლამის მატერიალური ყოფნა ევროპაში ძველია და ღრმაა. კარგადაა ცნობილი რომ ესპანეთი ნაწილობრივ მაჰმადიანური დარჩა დაახლოებით 8 საუკუნის მანძილზე. ნაკლებადაა ცნობილი რომ ასევე იყო სიცილიაში 4 საუკუნის მანძილზე. პალერმოში მე-10 საუკუნეში იყო სამასი მიზგითი. ცოტა ნაკლებად იყო სამხრეთ იტალიაში.
ამ რეგიონებში არაბულ-ისლამური კულტურის ცეცხლი არ ჩამქრალა არაბების წასვლის შემდეგ, პირიქით, ის აგრძელებდა ბრიალს მრავალი საუკუნის მანძილზე.
აღმოსავლეთი ევროპაც კარგად იცნობს ისლამს იმიტომ რომ ოსმალების მიერ შემოტანილი ისლამი ბალკანეთში დამკვიდრდა მე-14 საუკუნის დასასრულის შემდეგ. რუსეთიც იცნობდა ისლამს მე-11 საუკუნიდან. მაგრამ ესაა ურალამდე მისული ევროპა...
ისლამმა ევროპაში დიდი გავლენა მოახდინა თეოლოგიაზე და ფილოსოფიაზე. ავიცენას, ღაზალის და ავეროესის მსგავსმა მაჰმადიანმა სწავლულებმა, მაგრამ ასევე მუტაზილიტებმა ძლიერი კვალი დაამჩნიეს შუა საუკუნეების ლათინურ აზრს.
ბერძნული აზრის და რელიგიური დოგმის შეთავსებადობის თუ დაპირისპირების საკითხმა დიდი დებატი გამოიწვია ისლამში. ამ თემებზე მალე დაიწყეს ლაპარაკი მაიმონიდის თუ წმინდა თომა აქვინელის მსგავსმა ევროპელმა ებრაელმა თუ ქრისტიანმა თეოლოგებმაც.
მაჰმადიანური აზრის გავლენამ ქრისტიანულ სქოლასტიკაზე დასაბამი მისცა ორ მიმდინარეობას, ლათინურ ავიცენიზმს და ლათინურ ავეროიზმს.
გავიხსენოთ რომ ბერძნული ფილოსოფია, განსაკუთრებით არისტოტელე, პლატონი და პლოტინი დასავლეთმა გაიცნო არაბული თარგმანების მეშვეობით.
მაჰმადიანი სწავლულები არ ყოფილან მხოლოდ კულტურული შუამავლები. მათ მოიტანეს თავისი საკუთარი მეცნიერული, სულიერი და ჰუმანისტური გენიაც.
მე-13 საუკუნეში იმპერატორმა ფრედერიკ მეორემ თავის მეტაფიზიკურ კითხვებზე პასუხი ნახა სეუტას ერთ სუფია იბნ საბინთან.
ევროპელი, ლათინი, გერმანელი თუ სლავი სწავლულები და მწიგნობრები შევიდნენ მაჰმადიანური აზრის სკოლაში და მიიღეს ზოგი რელიგიური მოდელიც.
ეხლა ცნობილია რომ დანტეს "ღვთაებრივი კომედია" ბევრითაა დავალებული "მუჰამედის კიბის წიგნი"-სგან რომელმაც იტალიაში გაავრცელა წინასწარმეტყველი მუჰამედის ამაღლების ხალხური ვერსია.
ისლამმა თავისი წვლილი შეიტანა აგრეთვე შუა საუკუნეების ევროპის სულიერებაში და მისტიკაში. ერაყის წმინდანმა რაბიამ მხოლოდ ოქროს ლეგენდა დატოვა წმინდა ლუის კარზე, მაგრამ სუფიზმმა კვება ტამპლიერთა მსგავსი ჯვაროსანთა ორდენების სულიერი დოქტრინა.
ესპანელი მღვდელი ასინ პალასიოსის //მეოცე საუკუნის დასაწყისი// ნაშრომების შემდეგ ცხადი გახდა რომ მაღრიბის სუფიზმმა ებრაელ სპირიტუალთა მეშვეობით გავლენა მოახდინა ისეთ ესპანელ მისტიკოსებზე როგორებიც არიან Saint Jean de la Croix //ჯვრის წმინდა იოანე// და წმინდა ტერეზა დავილა.
დასავლელმა არამაჰმადიანმა მკვლევარებმა ისიც კი თქვეს რომ იგნასი დე ლოიოლას სულიერი ვარჯიშები დავალებულია სუფიების ინიციაციური მეთოდებისგან.
ისლამური სულიერების დიდი მოძღვარი იბნ არაბი დაიბადა ესპანეთში. ის შემდეგ დამკვიდრდა აღმოსავლეთში, დამასკში, მაგრამ თანამედროვე ევროპაში აფასებენ მის უნივერსალისტურ მოძღვრებას.
გავლენებისა და სესხობების გარდა შეიძლება დავასკვნათ რომ ებრაელები, მაჰმადიანები და ქრისტიანები ახერხებდნენ თანაარსებობას და სიმბიოზში ცხოვრებას იმ სასაზღვრო ტერიტორიებზე რომლებიც მოექცა მაჰმადიანთა ბატონობის ქვეშ. ალ-ანდალუზი დარჩა ამ მშვიდობიანი და ნაყოფიერი თანაარსებობის ზოგჯერ იდეალიზებულ არქეტიპად, მაგრამ მცირე აზიაშიც და ბალკანეთშიც დამყარდა ძალიან მჭიდრო რელიგიათაშორისი ურთიერთობები განსაკუთრებით ბერებს და დერვიშებს შორის.
 | ||||
სუფია
|
ცნება "ჰუმანიზმი" აღორძინების ხანის შემდეგ ხშირად აგებულია აგნოსტიციზმით თუ ათეიზმით შეფერილი რაციონალიზმის საფუძველზე. სულიერება მაშინ წარმოდგენილია ირაციონალურ და თვითნებურ რამედ.
არადა ნამდვილი სულიერება ეფუძნება გონებას მისი მოწოდებაა სუპრა-რაციონალობა და არა ირაციონალობა.
ისლამის სულიერი ჰუმანიზმი ეფუძნება ყურანის იდეას რომლის თანახმადაც ადამიანი არის ღმერთის წარმომადგენელი დედამიწაზე და ღვთაებრივი ერთადერთობის ცენტრალურ დოქტრინას //ტავჰიდ// ესე იგი სიცოცხლის ყველა ასპექტის ერთიანობის განცდას.
ისლამის პირველ საუკუნეებში მეფობდა ჰარმონია რწმენასა და გონებას, რელიგიასა და მეცნიერებას, ადამიანური საჭიროებებისათვის და უხილავი სამყაროსკენ მისწრაფებისთვის ანგარიშის გაწევის აუცილობლებს შორის.
თანამედროვე არაბულ-მაჰმადიანური სამყაროს პოლიტიკური, სოციალური და კულტურული დაკნინება, ამ სამყაროში რელიგიის ინსტრუმენტალიზაცია, არაფრით არ აკნინებს ისლამის უნივერსალურ ღირებულებებს რომლებიც შეიძლება დამკვიდრდეს სხვა ტერიტორიებზე ისე როგორც ეს ხდებოდა საუკუნეების მანძილზე.
ამ თვალსაზრისით ისლამის ერთადერთობის დოქტრინა შეიძლება დაეხმაროს ევროპას ჰუმანიზმის და სულიერების ყალბი დილემიდან თავის დაღწევაში.
ისლამი ამ ერთადერთობას ხედავს შესაქმის სიმრავლეში. რელიგიის სფეროში ეს ნიშნავს იმას რომ გამოცხადება ერთადერთია პრინციპში, მაგრამ მრავლობითია ისტორიაში.
ყურანი ახსენებს თავდაპირველ, საწყის ანუ ადამის რელიგიას რომლისგანაც გამოსულია ყველა ისტორიული რელიგია.
ისლამი ხალხთა და რელიგიათა სიმრავლეს თვლის ღვთაებრივი სიბრძნის გამოხატულებად: "ყოველ თქვენთაგანს მოგეცით გზა და წესი" //ყურანი 5,48//. ეს სტროფი ამართლებს რელიგიათა მრავალფეროვნებას. ეს რელიგიები უხილავად გაერთიანებული არიან ღვთაებრივი ერთადერთობის ღერძით. ყოველ მორწმუნეს მიეგება მისი რწმენისა და მისი საკუთარი რელიგიის წესების დაცვის შესაბამისად:
"ვისაც სწამთ, იუდევლებს, ქრისტიანებს თუ საბეელებს, იმათ ვისაც სწამს ღმერთი და უკანასკნელი სამსჯავროსი, იმათ ვნც აკეთებს სიკეთეს, აი ვის დააჯილდოვებს ღმერთი. მათ აღარ შეეშინდებათ არაფრისა და ისინი არ იქნებიან დაღონებულნი" //ყურანი 2,62//.]
წინასწარმეტყველმა მუჰამედმა დაადასტურა გამოცხადების უნივერსალობა: "ჩვენ, სხვები, წინასწარმეტყველები, ვეკუთვნით ერთსა და იმავე ოჯახს, ჩვენი რელიგია ერთი რელიგიაა".
იმ დროს როდესაც რელიგიური შეურიგებლობა ჩვეულებრივი რამე იყო რელიგიური პლურალიზმის აღიარება უნდა გამოხატულიყო სხვა მორწმუნეთა პატივისცემით:
"ვინც უბოროტებს ქრისტიანს თუ ებრაელს იქნება ჩემი მტერი უკანასკნელი სამსჯავროს დროს".
წინასწარმეტყველი მუჰამედის თანახმად კაცობრიობას ჰყავდა 124 ათასი წინასწარმეტყველი და ყურანში მოხსენებულია მხოლოდ 27 და ამიტომ საჭიროა ისტორიის კარგად შესწავლა:
მაჰმადიან სწავლულთა აზრით წინასწარმეტყველები იყვნენ ბუდა, ზოროასტრე და ახენატონი.
ეს უნივერალიზმი გააგრძელეს და გააცხოველეს სუფიებმა რომლებმაც ექსპერიმენტების შემდეგ ჩამოაყალიბეს "რელიგიათა ტრანსცენდენტური ერთიანობის" დოქტრინა. მათ ამის თაობაზე აქვთ სახელგანთქმული ფორმულები.
ცხადია რომ მაჰმადიანთა სასულიერო პირების უმეტესობამ უღალატა ამ გულუხვ ფორმულას, რომ მაჰმადიანთა საზოგადოებების სკლეროზმა დააკნინა მისი მნიშვნელობა.
მასებზე კონტროლის დაკარგვის თუ მათი ღირებულებების დაკარგვის შიშით სასულიერო პირებმა სულ უფრო და უფრო უარყვეს ისლამის უნივერსალისტური და სულიერი განზომილება და მთავარი ყურადღება მიაქციეს რელიგიის რიტუალურ მხარეს.
დღეს ვერც ერთი ეკლესია ვერ დაკმაყოფილდება რელიგიისადმი ასეთი მიდგომით. კაცობრიობის დიდ ნაწილს ნამდვილად სჭირდება სულიერება.
ახალგაზრდა მაჰმადიანები საფრანგეთში უარყოფენ მათი მშობლების ხშირად ფორმალისტურ ისლამს და ბევრ წარმოშობით ევროპელს იზიდავს სუფიზმი.
ჭეშმარიტების მაძიებლები სულ უფრო და უფრო ხშირად აკრიტიკებენ საზოგადოდ ეკლესიებს რომლებიც უფრო ზრუნავენ ეკლესიებში მოსიარულეთა რაოდენობაზე ვიდრე ადამიანის სულიერ ამაღლებაზე.
ისლამი ევროპაში ბრუნდება მსოფლიო გეოპოლიტიკური დაძაბულობის პირობებში. ის მიზნად ისახავს მდიდრების და ამერიკული ზეძლიერების მიერ ჩაგრულთა დამცველის როლის შესრულებას.
ევროპაში რელიგიური უკულტურობა ახასიათებს ყველას და მათ შორის მაჰმადიანებსაც.
ბევრმა მაჰმადიანმა არ იცის არაფერი მათი რელიგიის უნივერსალიზმისა და სიმდიდრის შესახებ.
ეს უწიგნურობა და უკულტურობა ხელს უწყობს ინტეგრიზმს და ეს საშიშია ყველასთვის. ამიტომაა საჩქარო საზოგადოდ მაჰმადიანთა და არა მხოლოდ შეცდომით მღვდლებთან გაიგივებული იმამების აღზრდა ევროპულ კულტურულ კონტექსტში რომელიც მათი კულტურული კონტექსტია.
ბოლო რამოდენიმე წელია რაც სუფიათა ულემები და შეიხები დიდ იმედს ამყარებენ ამ ევროპულ ისლამზე რომელიც ნამდვილად არის შანსი ისლამისთვის და შეიძლება, ევროპისთვისაც.
ევროპამ შეიძლება გამოაღვიძოს ისლამის მივიწყებული მემკვიდრეობები და მშვიდად განიხილოს სამი მონოთეისტური რელიგიის სემიტური, აღმოსავლური საწყისი და ამის შედეგად მისი ეთნიკური და რელიგიური პლურალიზმი.
------------------------------------------
L’apport spirituel et humaniste de l’islam à l’Europe : aperçu.
Séminaire sur l’Europe et le fait religieux : sources, patrimoine, valeursRome, les 25 et 26 octobre 2002
1. Les fondements religieux de l’Europe.
L’apport de l’islam dans l’élaboration de l’identité religieuse et spirituelle de l’Europe a été de toute évidence estompé en Occident, comme l’a été celui de la civilisation arabo-islamique en général. L’Europe n’est pas seulement la fille de la culture gréco-latine et du judéo-christianisme, comme on voudrait parfois nous le faire croire. Il y a donc un travail de mémoire à effectuer sur « l’héritage oublié » de l’islam [1], notamment. En réalité, ce travail a été engagé depuis quelques décennies ; il doit être entrepris non dans un esprit de revendication religieuse, communautariste ou autre, mais d’ouverture scientifique et culturelle.
Rappelons au préalable que la présence matérielle de l’islam sur notre continent est à la fois ancienne et profonde. S’il est bien connu que l’Espagne est restée en partie musulmane pendant près de huit siècles, on sait moins que ce fut également le cas en Sicile durant quatre siècles - Palerme comptait trois cents mosquées au Xe siècle - et dans une moindre mesure en Italie du Sud. Dans ces régions, les feux de la culture arabo-islamique ne se sont pas éteints après le départ des Arabes, mais ont continué à briller durant plusieurs siècles. Par ailleurs, l’Europe orientale a une grande expérience de l’islam puisque celui-ci, conduit par l’expansion ottomane, s’est implanté dans les Balkans depuis la fin du XIVe siècle. La Russie a connu l’islam dès le XIe siècle, mais cela nous entraînerait vers une Europe qui s’étendrait jusqu’à l’Oural...
L’apport religieux de l’islam à l’Europe médiévale porte d’abord sur la théologie et la philosophie. Des savants musulmans comme Avicenne, Ghazâlî et Averroès, mais aussi les mu‘tazilites, ont profondément marqué la pensée médiévale latine. La question de la compatibilité ou de l’opposition entre la pensée grecque et le dogme religieux a rapidement suscité un grand débat au sein de l’islam. Ces thèmes furent bientôt discutés par des théologiens "européens", juifs comme Maïmonide, et chrétiens comme Saint Thomas d’Aquin. L’influence de la pensée musulmane sur la scolastique chrétienne donna naissance à deux courants, l’avicennisme latin et l’averroïsme latin. C’est par les traductions en langue arabe, rappelons-le, que l’Occident découvrit la philosophie grecque, en particulier Aristote, Platon et Plotin. Les savants musulmans ne firent pas seulement oeuvre de médiation culturelle ; ils apportèrent également leur propre génie scientifique, spirituel et humaniste. Au XIIIe siècle, l’empereur Frédéric II, en proie à des inquiétudes métaphysiques, trouva réponse à ses Questions philosophiques auprès d’un soufi de Ceuta, Ibn Sab‘în. Les savants et hommes de lettres européens - latins, germaniques ou slaves - se mirent à l’école de la pensée de l’islam, en assimilant également certains modèles religieux. On sait maintenant que la Divine Comédie de Dante doit beaucoup au Livre de l’Échelle de Mahomet, qui a diffusé en Italie une version populaire du récit de l’Ascension du Prophète.
L’islam a aussi fécondé l’Europe médiévale dans les domaines de la spiritualité et de la mystique. Si Râbi‘a, sainte d’Irak, n’a sans doute laissé qu’une légende dorée à la cour de Saint Louis, le soufisme a nourri la doctrine spirituelle d’ordres croisés tels que les Templiers. Depuis les travaux du prêtre espagnol Asin Palacios, au début du XXe siècle, on admet également que le soufisme maghrébin a influencé, par l’intermédiaire de spirituels juifs, des mystiques espagnols comme Saint Jean de la Croix et Sainte Thérèse d’Avila. Des chercheurs occidentaux - et non musulmans - ont même avancé que les Exercices spirituels d’Ignace de Loyola seraient redevables aux méthodes initiatiques des soufis. Le « Grand Maître » de la spiritualité islamique, Ibn ‘Arabî (m. 1240), n’est-il pas né en Espagne ? S’il s’est établi par la suite en Orient, à Damas, il revient dans l’Occident contemporain grâce au rayonnement qu’y trouve son enseignement universaliste. Au-delà des influences ou des emprunts, on peut constater que juifs, musulmans et chrétiens ont souvent vécu en symbiose dans les territoires lisières évoqués plus haut, et qui étaient passés sous domination musulmane. Si al-Andalus reste l’archétype - parfois idéalisé - de cette coexistence pacifique et fructueuse entre les trois religions, l’Asie mineure et les Balkans ont vu naître également des relations interreligieuses très étroites, en particulier entre moines et derviches.
2. L’humanisme spirituel de l’islam.
La notion d’ "humanisme" s’est souvent construite, depuis la Renaissance, sur les bases d’un rationalisme teinté d’agnosticisme, voire d’athéisme. La spiritualité est depuis lors perçue comme irrationnelle et arbitraire. Or, la vraie spiritualité se construit sur la raison : elle a vocation à être supra-rationnelle, mais non irrationnelle. L’humanisme spirituel de l’islam est fondé sur la notion coranique de « l’homme représentant de Dieu sur terre », et sur la doctrine centrale de l’Unicité divine (tawhîd), c’est-à-dire sur la conscience de l’unité dans tous les aspects de la vie. Aux premiers siècles de l’islam régnait l’harmonie entre foi et raison, religion et science, entre la prise en compte des besoins humains et la tension vers l’Au-delà. Les dégénérescences politiques, sociales et culturelles que connaît actuellement le monde arabo-musulman - et dans lesquelles la religion est instrumentalisée - n’entament en rien les valeurs universelles que porte l’islam, lesquelles sont susceptibles de prendre greffe sur de nouveaux terroirs, comme cela s’est produit au cours des siècles. A cet égard, la doctrine islamique de l’Unicité pourra peut-être aider l’Europe à sortir du faux dilemme entre humanisme et spiritualité.
Cette Unicité, l’islam la perçoit comme diffractée dans la multiplicité de la création. Appliqué au domaine religieux, cela signifie que la source de la Révélation est unique dans le principe, mais plurielle dans le déroulement de l’Histoire. Le Coran évoque la « Religion primordiale », ou adamique, dont toutes les religions historiques seraient issues [2]. L’islam considère en effet la diversité des peuples et des religions comme une expression de la Sagesse divine [3]. « À chacun de vous, Nous avons donné une voie et une règle » (Coran 5 : 48) : ce verset justifie la diversité des traditions religieuses, lesquelles se trouvent unies, de façon sous-jacente, par l’axe de l’Unicité divine. Chaque croyant sera rétribué pour sa foi et son observance de sa propre religion : « Ceux qui croient, ceux qui pratiquent le judaïsme, ceux qui sont chrétiens ou sabéens, ceux qui croient en Dieu et au Jour dernier, ceux qui font le bien : voilà ceux qui trouveront une récompense auprès de leur Seigneur. Ils n’éprouveront alors plus aucune crainte, et ne seront pas affligés » (Cor. 2 : 62).
L’universalisme de la Révélation a été confirmé par le Prophète : « Nous autres, prophètes, sommes tous les fils d’une même famille ; notre religion est unique ». À une époque où l’intransigeance religieuse était de mise, la reconnaissance du pluralisme religieux devait se traduire par le respect foncier des autres croyants : « Quiconque fait du mal à un chrétien ou à un juif sera mon ennemi le jour du Jugement. » Puisqu’il y aurait eu, selon Muhammad, cent vingt-quatre mille prophètes dans l’humanité, et que vingt-sept seulement sont mentionnés dans le Coran, il faut bien explorer l’histoire : Bouddha, Zoroastre et Akhénaton, par exemple, ont été pressentis comme des prophètes par les savants musulmans. Cet universalisme a été vivifié par les soufis qui ont formulé, après l’avoir expérimentée, la doctrine de « l’unité transcendante des religions ». Ils ont des formules fameuses à ce sujet [4]. Que cette perspective large et généreuse ait été trahie par la plupart des clercs de l’islam, ou se soit rétrécie sous le coup de l’ignorance qui a accompagné la sclérose des sociétés musulmanes, c’est une évidence. Afin de garder le contrôle des masses, et/ou par peur de perdre leurs repères, les clercs ont délaissé de plus en plus la dimension universaliste et spirituelle de l’islam pour se rabattre sur la gestion du religieux, du rituel.
Aujourd’hui, aucune église ne peut se satisfaire de cette seule gestion du religieux, sous peine d’être discréditée. Une partie de l’humanité a un réel besoin de spiritualité. Je le constate par exemple dans le fait que les jeunes "beurs" et "beurettes" de France rejettent souvent l’islam formaliste de leurs parents ; je le vois encore dans l’attrait qu’exerce le soufisme sur beaucoup d’Européens de souche. Dans le "marché" du religieux ou du spirituel qui s’ouvre en Europe, les chercheurs de vérité critiquent de plus en plus les églises en général, qui auraient davantage pour souci de garder leurs ouailles que de contribuer à l’élévation de l’âme humaine.
Pour conclure sur le retour de l’islam en Europe, le problème qui se pose est qu’il revient sur ce continent dans un contexte mondial de tension géo-politique, et qu’il endosse le rôle de défenseur des opprimés face aux nantis et à la superpuissance américaine. En Europe, l’inculture religieuse frappe tout le monde, les musulmans y compris. Beaucoup ignorent l’universalisme et la richesse de leur religion. Si l’on entretient cet analphabétisme, on cultive l’intégrisme ; à priori, personne n’y a intérêt. C’est pourquoi il est urgent de former les fidèles musulmans dans le contexte culturel européen qui est le leur, et non pas seulement les "imams", que l’on assimile fâcheusement à des prêtres. Depuis quelques décennies, oulémas et cheikhs soufis placent beaucoup d’espoir dans cet islam européen. S’il est assurément une chance pour l’islam, il peut l’être aussi pour l’Europe : celle-ci saura peut-être faire resurgir ses héritages oubliés, envisager avec plus de sérénité l’origine sémitique, orientale, des trois monothéismes qui l’habitent, et par suite son pluralisme ethnique et religieux.
Eric GEOFFROY
No comments:
Post a Comment