გავეცნოთ ამ წიგნის წინასიტყვაობას რომლის ავტორიცაა რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის უფროსი მეცნიერი თანამშრომელი მ.ი. როშჩინი.
"ცნობილმა ავარელმა მხატვარმა ხალილ-ბეკ მუსაიასულმა //1897-1949// თავისი ცხოვრების მნიშვნელივანი ნაწილი //1921-1948// გაატარა გერმანიაში. 1926 წელს ნან მიუნხენში დაამთავრა სამხატვრო აკადემია. 1930 წელს შაჰის კარზე პირადი ნაცნობობის მეშვეობით მან მიიღო ირანის მოქალაქეობა.
"ცნობილმა ავარელმა მხატვარმა ხალილ-ბეკ მუსაიასულმა //1897-1949// თავისი ცხოვრების მნიშვნელივანი ნაწილი //1921-1948// გაატარა გერმანიაში. 1926 წელს ნან მიუნხენში დაამთავრა სამხატვრო აკადემია. 1930 წელს შაჰის კარზე პირადი ნაცნობობის მეშვეობით მან მიიღო ირანის მოქალაქეობა.
მდიდარი ფანტაზიით დაჯილდოებულმა ხალილბეკმა თქვა რომ ის წარმოშობით ირანელი აქემენიდია და ვფიქრობ რომ ერთ ხანს თვითონაც სჯეროდა მის მიერ შეთხზული ლეგენდისა.
როგორც იმ წლებში აღნიშნავდა გერმანელი კრიტიკოსი დოქტორ შმელცი "მიუნხენში უეჭველად ქმნიდა მრავალი მხატვარი. კავკასიელი მუსაიასული უიყო ერთადერთი მათგანი ვისი კაშკაშა განწყობის ფაქიზად გადმომცემი სურათები თითქმის უნაკლოდ სუნთქავენ მისი სამშლოს,სისხლის აღების,რაინდული ტურნირების ქვეყნის ატმოსფეროთი
მკაცრი კლდეებიდან ამოიზარდნენ ტროპიკული ყვავილების მსგავსი შავთვალა, მშვენიერი, ერთგული, მყიფე,მტვრევადი ქალები რომლებიც მიეჩვივნენ მიწის მშვიდობიანად დამუშავებისასაც შეიარაღებული და ვაჟკაცობით სახელგანთქმული მამაკაცების ბრძოლას" // ციტატა წიგნიდან ხ.მუსაიასული,საოცარი ქვეყანა,მშობლიური დაღესტანი, გვ.12//.
ინტერვიუში რომელიც ხალილ-ბეკმა მისცა 1943 წელს გერმანულ ჟურნალს "ელეგანტე ველტ" ის ამბობდა:
"ოც წელზე მეტი გავიდა რაც მე იძულებული ვიყავი დამეტოვებინა ჩემი სამშობლო კავკასიაში. მთელი ეს წლები კომუნისტური ბატონობის გამო ის ჩემთვის რჩებოდა ოცნების ქვეყანად. და მე ვცდილობდი ჩემს სურათებში აღმედგინა მისი ადამიანები და ბუნება ისეთებად როგორებიც ისინი დაამახსოვრდა ჩემს გულს."
1936 წელს მიუნხენში გერმანულ ენაზე გამოქვეყნდა მისი წიგნი "უკანასკნელ რაინდთა ქვეყანა" (Halil Beg/Laporte “Das Land der Letzten Ritter”, Muenchen, 1936-)< რუსეთში წიგნი გამომცემლობა "იუპიტერმა" მცირე ტირაჟით გამოსცა მახაჩყალაში 1999 წელს.როგორც იმ წლებში აღნიშნავდა გერმანელი კრიტიკოსი დოქტორ შმელცი "მიუნხენში უეჭველად ქმნიდა მრავალი მხატვარი. კავკასიელი მუსაიასული უიყო ერთადერთი მათგანი ვისი კაშკაშა განწყობის ფაქიზად გადმომცემი სურათები თითქმის უნაკლოდ სუნთქავენ მისი სამშლოს,სისხლის აღების,რაინდული ტურნირების ქვეყნის ატმოსფეროთი
მკაცრი კლდეებიდან ამოიზარდნენ ტროპიკული ყვავილების მსგავსი შავთვალა, მშვენიერი, ერთგული, მყიფე,მტვრევადი ქალები რომლებიც მიეჩვივნენ მიწის მშვიდობიანად დამუშავებისასაც შეიარაღებული და ვაჟკაცობით სახელგანთქმული მამაკაცების ბრძოლას" // ციტატა წიგნიდან ხ.მუსაიასული,საოცარი ქვეყანა,მშობლიური დაღესტანი, გვ.12//.
ინტერვიუში რომელიც ხალილ-ბეკმა მისცა 1943 წელს გერმანულ ჟურნალს "ელეგანტე ველტ" ის ამბობდა:
"ოც წელზე მეტი გავიდა რაც მე იძულებული ვიყავი დამეტოვებინა ჩემი სამშობლო კავკასიაში. მთელი ეს წლები კომუნისტური ბატონობის გამო ის ჩემთვის რჩებოდა ოცნების ქვეყანად. და მე ვცდილობდი ჩემს სურათებში აღმედგინა მისი ადამიანები და ბუნება ისეთებად როგორებიც ისინი დაამახსოვრდა ჩემს გულს."
წიგნი მდენად მცირე ტირაჟით გამოიცა რომ ძირითადად დარიგდა მხატვრის მშობლიური სოფელი ჭოხის მკვიდრებში და უცნობი დარჩა ფართო საზოგადოებისთვის.
ფორმით ეს წიგნი არის ახალგაზრდებისთვის დაწერილი მოთხრობა. წიგნი ლიტერატურულად ჩაიწერა გერმანელმა მწერალმა ლუიზა ლაპორტმა.
ხ. მუსაიასულის მოთხრობა არაა მემუარები,მაგრამ ის სავსეა მხატვრის ბავშვობის და ახალგაზრდობის დროინდელი მოგონებებით. მასში არის მრავალი საინტერესო დეტალი დაღესტანის ისტორიიდან,მისი ტრადიციებიდან და კულტურიდან.
მხატვარი იყო ნაიბი მანიჟალ-ისრაპილის შვილი და ბავშვობაში გადადიოდა ოჯახთან ერთად ერთი აულიდან მეორეში.
მხატვრის მამა ერთხანს მსახურობდა ძველად ყაზიყუმუხის სახანოს დედაქალაქი ყაზიყუმუხის ნაიბად.
ხ.მუსაიასული კოლორიტულად აღწერს ყაზიყუმუხის ბაზარს, რომელიც ხუთშაბათობით იმართებოდა: "ხარებით შებმული თავისი ურმებით აქ ჩამოდიოდნენ კუმიკები და ყიდიდნენ ლამაზ კაბებს. საშუალო დაღესტანიდან,ავარეთიდან ჩამოდიოდნენ ხოტოჩელები. მათი ვირები დატვირთული იყო ქიშმიშით და ყურძნით რომელიც იზრდებოდა მთისწინა ფერდობებზე. მათვე მოჰქონდათ შესანიშნავი ატმით სავსე კალათები.
ეს ქერათმიანი, ძარღვიანი, გაშავებული ბიჭები მუდამ მხიარულ ხასიათზე იყვნენ. იხინი ფულს შოულობდნენ, იქვე ხარჯავდნენ, სვავდნენ და სახლში ცარიელი ჯიბეებით ბრუნდებოდნენ" //გვ.26-27//.
წიგნში ძალიან საინტერესოდ აღწერილია წინადაცვეთის მამაკაცური რიტუალი რომელსაც მაჰმადიანები უწოდებენ "სუნეტ"-ს //გვ.28-31//.
შემდეგ მოთხრობის გმირი,რომლის პროტოტიპია თვითონ ავტორი, გააგზავნეს სოფლის მიზგითის სკოლაში სადაც მას ყურანი უნდა ესწავლა. მუსაიასული იხსენებს : "გვასწავლიდა ჩვენი მიზგითის გაუნათლებელი მოლა. ყურანი მას რა თქმა უნდა მტკიცედ ჰქონდა თავში //რაც ცოდნის მინიმუმი იყო მასწავლებლისთვის//,მაგრამ კიდევ საკითხავია ესმოდა მას თუ არა ის რაც ზეპირად იცოდა. ის არასოდეს გვიხსნიდა ტექსტის ცალკეული ნაწყვეტების შინაარსს //გვ.58"//. ბავშვები ზეპირად სწავლობდნენ ყურანს თუმცა დასწავლილის მნიშვნელობა არ ესმოდათ.
ყურანის გაგება და არაბული ენის სწავლა ბიჭმა დაიწყო მოგვიანებით,მედრესეში რომელიც ასევე ჭოხში იყო....ყველაფერი მოფენილი იყო ხალიჩებით,ირგვლივ იყო ბევრი წიგნი,იდგა სტელაჟები ფოლიანტებით. ასაკით უფროსი მუტალიმები //მოწაფეები// ბრძნულად და რთულად კამათობდნენ,ჩვენ,პატარები კი გაოცებით ვუსმენდით"//გვ.155//.
ხ.მუსაიასულის მამა გარდაიცვალა მაშინ როდესაც მხატვარი პატარა იყო. მასზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა და მხატვრად გახდომის სურვილი გაუჩინა მამამისისთვის ძეგლის გაკეთების პროცესმა. ის წერს:
მაგრამ ავტორი უფრო თბილად წერს ნაჟმუდინ გოცინსკიზე და მის გამოცხადებაზე დაღესტნისა და ჩეჩნეთის მეხუთე იმამად დაღესტნის სოფელ ანდიში 1917 წლის აგვისტოში შემდგარ მთიელ ხალხთა ყრილობაზე :
"წმინდა სიმღერების მგალობელი თავისი მიურიდებით გარშემორტყმული იმამი ასობით ცხენოსნის თანხლებით ძლიერ,პატივსაცემ პიროვნებად ჩანდა" //გვ.196//.
საინტერესოა რომ ემიგრაციაში წასული ხ.მუსაიაული ღრმად განიცდიდა მრავალეროვანი დაღესტნის ერთიანობას: "მრავალი მთისგან და ხეობისგან შემდგარი ეს ქვეყანა ერთიანი ქვეყანა იყო. მრავალი ტომისგან შემდგარი ეს ხალხი ერთიანი ხალხი იყო //გვ".198//.
მხატვრის ცხოვრებისა და შემოქმედების აღწერას საკმაო ადგილი დაუთმო მწერალმა იური სლეზკინმა თავის წიგნში "სტოლოვაია გორა".
მხატვარზე წერდა თავის წიგნში "დიონისეს ღიმილი" კონსტანტინე გამსახურდიაც.
კონსტანტინე გამსახურდიას წიგნში არის მაშინ გერმანიაში მცხოვრები ხალილ-ბეკის სიტყვებიც "...ჩვენს პირობებში ძნელია იყო მხატვარი. ჩემთვის ჩემს ქვეყანაში ასპარეზი არაა. კავკასიაში წერე ბალზაკზე უკეთესად და ხატე ჰოლბეინზე უკეთესად-გასაქანი არ გექნება. არაა კრიტიკა,არაა ფართო საზოგადოების დაინტერესება. ჩვენ მოჭრილები ვართ კაცობრიობისგან. დასავლეთში მუდამ ეხმაურებიან წიგნს თუ სურათს. ნიჭი გაიელვებს თუ არა კრიტიკა მას მაშინვე ან აიტყორცნის ცაში და ან გაასწორებს მიწასთან,და ჩვენთან?"
მაგრამ არის ამ ლეგენდარული მხატვრის ცხოვრების ნაკლებად ცნობილი ფაქტებიც. მათზე გვიყვება მისი ძმისშვილი, დაღესტანის კულტურის დამსახურებული მოღვაწე,მრავალი წლის მანძილზე ტელევიზიის რეჟისორი მაგომედ კაირის ძე მუსაევი.
მხატვარი საზღვარგარეთ შეხვედრია ალექსეი ტოლსტოის,სერგეი ესენინს, მაქსიმ გორკის, ის მეგობრობდა კონსტანტინე გამსახურდიასთან და რეჟისორ მიხეილ ჭიაურელთან. ხალილი ასევე იცნობდა კინოვარსკვლავ, რეჟისორ, მოცეკვავე და ფოტოგრაფ ლენი რიფენშტალს.
ხალილ-ბეკ მუსაიასულის სახელის ირგვლივ მრავალი საიდუმლოს გახსნაში დაგვეხმარა მისი მეუღლე მელანი ოლივია იულია ფონ ნაგელ მუსაიასული. ის უკანასკნელ დრომდე ცხოვრობდა ამერიკაში. ის 98 წლის ასაკში გარდაიცვალა 4 წლის წინ.
ბიძაჩემის შესახებ გავიგე მაშინ როდესაც დავიწყე სწავლა სკოლაში. 1930-ან წლებში მასზე მომიყვა მამამ,აბულკაირმა. 2 წლის შემდეგ,1937 წელს ის დააპატიმრეს. 1938 წლის 22 ივნისს კი ის დახვრიტეს.
მამაჩემის,ჭოხში ცნობილი განმანათლებლის და მეფის არმიის ყოფილი ოფიცრის ბედს წყვეტდნენ ოგპუ-ს ვიღაც დაბალი ჩინის თანამშრომლები. ამ საქმის თაობაზე ყველა საბუთი მაქვს. მამა,რა თქმა უნდა,რეაბილიტირებულია.
– თქვენი მამა ალბათ დახვრიტეს იმიტომ რომ მისი სახელგანთქმული ძმა იყო ემიგრაციაში, გერმანიაში?
დიახ, მაგრამ რისი გაკეთება შეეძლო ხალილ-ბეკს? სახლში მან მოიწერა დაახლოებით 100 წერილი. წარმოგიდგენიათ?
ამის შესახებ ხომ არავინ იცის. ყოველთვის დაინტერესებული იყო მისი ახლობლების ჯანმრთელობით და მდგომარეობით. განიცდიდა მათი ბედის გამო.
გერმანიაში სწავლის დროს ის მეგობრობდა მომავალ ქართველ მწერალ კონსტანტინე გამსახურდიასთან რომელიც საბჭოთა კავშირში დაბრუნების შემდეგ ორჯერ დაიჭირეს. მხოლოდ სასწაულმა გადაარჩინა სიკვდილისგან. ამბობენ რომ სტალინს მოეწონა მისი რომანი "დიდოსტატის მარჯვენა".
-და რომელ წელს წავიდა ხალილ-ბეკი პირველად საზღვარგარეთ?
- 1923 წელს,როდესაც სულ 16 წლისა იყო. მას თვითონ სურდა ევროპული განათლების მიღება. ის გახდა მიუნხენის სამეფო სამხატვრო აკადემიის სტუდენტი. იმავე წელს ლაიპციგის უნივერსიტეტში ჩააბარა კონსტანტინე გამსახურდიამ. ის,სხვათა შორის,საქართველოს ყოფილი პრეზიდენტი ზვიად გამსახურდიას მამაა.
მაშინ ბევრ სტუდენტს მოსწონდა ერთი უნივერსიტეტიდან მეორეში მომთაბარეობა და ყველაზე გამოჩენილი პროფესორების ლექციების მოსმენა.
ასე მოხვდა გამსახურდია ლაიპციგის უნივერსიტეტიდან მიუნხენის უნივერსიტეტში სადაც გაიცნო ბიძაჩემი.
გერმანიაში ახალგაზრდები ხვდებოდნენ მსოფლიო კულტურის მოღვაწეებს,ისეთებს როგორებიც იყვნენ დირი,რუბო,ლაიენი.მეტიც, ისინი მეგობრობდნენ ნობელის პრემიის ლაურეატ მწერალ თომას მანთან.
პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ გერმანიაში დარჩენა უკვე საშიში იყო. მაგრამ გერმანიაში დარჩა სტუდენტების ის ნაწილი რომელსაც ჰქონდა ცვლილებათა იმედი.
მათ შორის იყო გამსახურდიაც. შემდეგ ბევრმა ინანა ამის გამო.
აი რას ყვებოდა იმ მშფოთვარე დღეების შესახებ თვითონ გამსახურდია:
"მახსოვს რომ მთავარ მოედანზე მამაკაცთა და ქალთა ბრბომ ქოლგებით მოკლა რამოდენიმე სერბი სტუდენტი. ისინი კოცონებზე წვავდნენ სერბულ და რუსულ გაზეთებს. ერთხელ როდესაც ვისვენებდი სამეფო ბაღის სკამზე ვიღაც ბოროტი მოხუცები მეცნენ ყვირილით "რუსსე,რუსსე!" მე გავიქეცი.... გერმანიიდან წასვლაში მას დაეხმარა თომას მანი. თვითონ ხალილ-ბეკმა გერმანიიდან გააღწია მეგობრების დახმარებით და საფრთხეში ჩაიგდო სიცოცხლე. ის წავიდა ინგლისსში და სკანდინავიური ქვეყნების გავლით დაბრუნდა რუსეთში.
– როგორ მიმდინარეობდა მისი ცხოვრება სახლში?
ხალილ-ბეკი დასახლდა უფროს ძმასთან,ჩემს მამა აბდულკაირთან ჭოხში. ის ბევრს მუშაოდა: ხატავდა ესკიზებს,სურათებს. ძირითადად ხატავდა პორტრეტებს,მაგრამ გატაცებული იყო პეიზაჟებითაც. სხვა ჟანრებიც არ იყო მისთვის უცხო.....
1917 წელს ის გახდა დაღესტანის პირველი ლიტერატურული ჟურნალი "ტანგ ჩოლპანის" მხატვარი.
და რატომ წავიდა ისევ გერმანიაში?
უნდოდა სწავლის გაგრძელება მიუნხენში. გაემგზავრა 1921 წელს და უკან დაბრუნება ვეღარ მოახერხა. აი რას სწერდა ის მიუნხენიდან თავისიანებს: სახლში
"მე მთვლიან სანიმუშო სტუდენტად. პროფესორები სიამაყით ლაპარაკობენ ჩემზე. ჩემი საბუთები პირველ თანრიგზე უფრო მაღლაა, ასე რომ ჯერ არავის მიუღია ასეთი მოწმობები...."
1925 წელს მან ბრწყინვალედ დაასრულა სწავლა. მიუნხენის აკადემიის პროფესორებმა შესთავაზეს დარჩენა რათა მას შესძლებოდა სტაჟირება ცნობილი მხატვრების სახელოსნოებში. მან მიმართა საბჭოთა კავშირის მთავრობას თხოვნით რომ ის დაეტოვებინათ 2 წლით სტაჟირებისთვის,მაგრამ მიიღო უარი თუმცა მთავრობამ კარგად იცოდა რომ მთელ ხარჯს თავის თავზე იღებდა აკადემია.
1930-ან წლებში დაიწყო ხალილ-ბეკზე საშინელი ცილისწამების კამპანია.
მისი პოპულარობა კი იზრდებოდა. მისი სურათები იფინებოდა პარიზში, მიუნხენში, მადრიდში, რომში და სხვა ქალაქებში. ავარელმა სახელი გაითქვა. ის შევიდა ფუნჯის გამოჩენილ ოსტატთა წრეში.
ხალილ-ბეკ მუსაიასული მეგობრობდა ქართველ მხატვარ ლადო გუდიაშვილთან,ხვდებოდა ცნობილ რუს მოქანდაკე კონენკოვს.
– სერგეი კონენკოვის მემუარებში წამიკითხავს რომ ხალილ-ბეკი გერმანიაში ხვდებოდა მწერალ ალეკსეი ტოლსტოისაც...
ასეც იყო,მაგრამ ამ ფაქტზე პრაქტიკულად არავინ იცის. მაშინ ალეკსეი ტოლსტოი ცხოვრობდა გერმანიაში. მაშინ მწერლის ბინაში ხშირად იკრიბებოდა ინტელიგენციის დიდი ჯგუფი. დადიოდა იქ ხალილ-ბეკიც. სწორედ მაშინ შეხვდა ის სერგეი ესენინსაც.
რუსეთიდან წასვლამდე ის ჩავიდა ვლადიკავკაზში სადაც გაიცნო მწერალი მიხაილ ბულგაკოვი და დაუმეგობრდა მას. იური სლეზკინი ამაზეც წერდა. ისინი ხშირად კამათობდნენ სხვადასხვა თემაზე,მაგრამ მეგობრობა არ გაუწყვეტიათ. ხალილი პირველი კითხულობდა ბულგაკოვის ლიტერატურულ მაწარმოებებს და მხარს უჭერდა ამ ცდებს.
ნულგაკოვი ვლადიკავკაზში ორი წელი ცხოვრობდა ეროვნებით კუმიკი ტუაჟინ პეიზულაევის სახლში. პეიზულაევმა ჯერ კიდევ რევოლუციამდე დაამთავრა პეტერბურგის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტი და მისი სახლი იყო ადგილობრივი ინტელიგენციის შეკრების ადგილი. სწორედ ამ სახლში გაიცნო ხალილ-ბეკმა დამწყები მწერალი მიხაილ ბულგაკოვი. ბულგაკოვმა უკვე შემდეგ გაითქვა სახელი თავისი ნაწარმოებებით. მისი ბედიც,როგორც ცნობილია,ტრაღიკული იყო.
– და რომელ წელს დაქორწინდა ხალილ-ბეკი მელანი ოლივია ფონ ნაგელზე?
ისინი ერთმანეთს შეხვდნენ 1937 წელს,როდესაც ხალილი ცხოვრობდა გერმანიაში. დაქორწინდნენ 1938 წელს. ეს იყო ,ლამაზი,დიდად განათლებული ქალი,კარგად ერკვეოდა ხელოვნებაში. ის წერდა ლექსებს ინგლისურად და გერმანულად. მისი მემკვიდრეობა 30-ზე მეტი ტომია. დაქორწინდნენ ბერლინში.
ცერემონია შედგა ირანის საელჩოში. იყო მავლიდი. ასე მოეწყო იმიტომ რომ ხალილ-ბეკი,მისი ძმები იყვნენ ირანის აქემენიდ მეფეთა შთამომავლები და ის არასოდეს ყოფილა გერმანიის მოქალაქე. მაშინ იყო ირანის ქვეშევრდომი // მდიდარი ფანტაზიით დაჯილდოებულმა ხალილბეკმა მოიგონა ლეგენდა რომ ის წარმოშობით ირანელი აქემენიდია//.
მეორე მსოფლიო ომის დროს ხალილი და მელანი თავშესაფარს აძლევდნენ ემიგრანტებს და საკონცენტრაციო ბანაკებიდან გადარჩენილებს.
1948 წელს ისინი გადავიდნენ ამერიკის შეერთებულ შტატებში და დასახლდნენ ნიუ იორკში. მას ძალიან ენატრებოდა რუსეთი და მშობლიური დაღესტანი. ეს იყო მისი ნაადრევი სიკვდილის მიზეზი.
52 წლის ხალილ-ბეკი გარდაიცვალა 1949 წელს. დაკრძალულია კონექტიკუტის შტატში ქალაქი ბეტლეხემის მახლობლად.
ეხლა მისი სურათები არის გერმანიის,საფრანგეთის,ინგლისის,
თურქეთის,ირანის და ამერიკის მუზეუმებში.
ხალილ-ბეკი ევროპელებისთვის ხომ არ იყო მარტო მხატვარი,ის იყო კავკასიის ისტორიის და ეთნოგრაფიის შესანიშნავი მცოდნე.
– როდის იყავით ამერიკაში ხალილ-ბეკის მეუღლის სანახავად?
– პირველად ძმა ომართან ერთად 1990 წელს,შემდეგ კიდევ 1994 წელს. ეს იყო ძალიან საინტერესო მოგზაურობები. ვცხოვრობდით ქალთა მონასტერში რომელსაც ჰქვია «რეგინა ლაუდის», რაც ნიშნავს «მეფის საცოლეები». მელანი იქ აბატისა იყო. მას უწოდებდნენ დედა ჯერომ, ის გარდაიცვალა ბეტლეხემში 2006 წელს.
ხართ თუ არა ნამყოფი ბიძის საფლავზე?
რა თქმა უნდა. როდესაც ვიყავი ამერიკაში ცხონებულმა მელანიმ მითხრა რომ ხალილ-ბეკის ანდერძით ის უნდა დაიკრძალოს დაღესტანში. ძალიან მინდა მისი ამ სურვილის ასრულება, სასურველია ხალილ-ბეკისადმი მიძღვნილი მუზეუმის გახსნაც. ჩვენ ამერიკიდან ჩამოვიტანეთ მისი მრავალი ქმნილება. ასიოდე სურათი. გვაქვს მისი დღიურებიც,წერილებიც,და სხვა რელიქვიები.
– და როგორ დაამყარეთ ურთიერთობა მელანისთან?
ეს მოხდა დაახლოებით 1970 წელს. ერთხელ მელანის უკითხავს ამერიკაში მცხოვრები ერთი დაღესტანელისთვის ყავს თუ არა ხალილ-ბეკს ნათესავები რუსეთში. ის დაპირდა ამბის გარკვევას და მან მისწერა თავის შვილს რომელიც ყიზილ იურტის რაიონში ცხოვრობდა. შვილს შეეშინდა და არ გამოაქვეყნა წერილი. რამოდენომე ხნის შემდეგ ჩვენამდე მაინც მოაღწიეს ხმებმა ამ წერილის შესახებ. ჩემი ძმა გაემგზავრა კგბს გუნიბის განყოფილებაში და იქ მას შეატყობინეს ზუსტი მისამართი. ამის შემდეგ მივწერეთ წერილები მელანის. მოგვწერა მანაც.
– ვინმესთან თუ გისაუბრიათ ბიძათქვენის გადმოსვენების შესახებ?
დიახ,მე ველაპარაკე ამაზე უკვე გარდაცვლილ გაჯი აბაშილოვს,მან მითხრა რომ აუცილებლად ეტყვის ამის შესახებ პრეზიდენტს. ველაპარაკე 18 მარტს, 21-ში კის,სამწუხაროდ,დაიღუპა. მისი დაღუპვის შემდეგ საქმე არავის განუხილავს. ძალიან მინდა რომ რესპუბლიკა დაგვეხმაროს ამ საკითხის გადაჭრაში.
ხალილ-ბეკი იყო ევროპული დონის გამოჩენილი მხატვარი,მაგრამ პირველ რიგში ის ხომ დაღესტნელი იყო.
– მაშინ კიდევ ერთი კითხვა: იყო თუ არა განხილული მხატვრის სახელის უკვდავყოფის თემა?
– რა თქმა უნდა. მეტიც,2006 წელს გაზეთმა "მოლოდიოჟ დაგესტანა" მიმართა დაღესტნის რესპუბლიკის პრეზიდენტს თხოვმნით ხალილ-ბეკ მუსაიაულის სახელის უკვდავყოფის შესახებ მისი დაბადებიდან 110 წლისთავთან დაკავშირებით. წერილს ხელი მოაწერეს რესპუბლიკაში ცნობილმა ადამიანებმა //სიალი გაჯიევამ,ირინა ნახტიგალმა,მაგომედ ბუტაევმა,ზაგალავ აბდულბეკოვმა,ლიუდმილა ავშალუმოვამ,მაგომედ მაგომედოვმა,ტამარა ხაშაევამ,იბრაგიმ შამოვმა,კაჩარ გუსეინაევამ,ხაჯი-მურად დონოგომ,იბრაგიმ ხალილ სუპიანოვმა. ამას არ მიჰყოლია არანაირი რეაქცია. მაგრამ 1997 წელს ჭოხში დაღესტანის რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭოს თავმჯდომარის მხარდაჭერით საზეიმოდ აღნიშნეს მხატვრის დაბადების ასი წლისთავი.
ასეთია ჩვენი ამბები...
Такие у нас дела...
http://www.odnoselchane.ru/?sect=27&page=article&id=1851&com=articles
Халил-Бек Мусаясул: страницы сложной жизни
Гунибский район \ Чох
Поделиться
Автор: Джабраил Алиев, журнал "Дагестан", № 2, 2011 // 02.2011
Халил-бек Мусаясул
СТРАНА ПОСЛЕДНИХ РЫЦАРЕЙ
Мусаясул Х. Страна последних рыцарей. Махачкала: Юпитер, 1996. 305 с.
Опись А, №20046.
См. Кавказ.
ПРЕДИСЛОВИЕ
М.Ю. Рощин, с.н.с. Института востоковедения РАН
О книге Халил-бека Мусаясула «Страна последних рыцарей»
Известный аварский художник Халил-бек Мусаясул (1897-1949) значительную часть жизни прожил в Германии (1921-1948). В 1926 г. он окончил в Мюнхене Академию художеств. В 1930 г. Халил-бек принимает иранское подданство, благодаря личным связям при шахском дворе. Будучи творческой и художественной натурой, наделенной богатым воображением он сочинил легенду о своем происхождении от иранских Ахеменидов, и я склонен полагать, что он сам искренне в это верил. Как отмечал в те годы немецкий художественный критик доктор Шмельц, «в Мюнхене без сомнения творили многие художники. Кавказец Мусаясул был единственным из них, чьи яркие, тонко передающие настроение картины дышат почти без изъянов атмосферой его Родины, страны кровной мести, рыцарских турниров. Из суровых скал проросли темноглазые женщины, подобные тропическим цветам: нежные и изящные, прекрасные и преданные, хрупкие, будто вот-вот переломятся в руках, привыкших к борьбе, известных своей храбростью мужчин, которые не расставались с оружием во время мирных полевых работ» (цит. по: Х.Мусаясул. Дивный край, родной Дагестан, с.12). В интервью, которое Халил-бек дал немецкому журналу «Элеганте вельт» в 1943 г., он говорил: «…Более 20 лет прошло с тех пор, как я вынужден был покинуть свою родину на Кавказе, все эти годы из-за коммунистического правления она оставалась для меня страной мечты, и я старался воссоздать в своих картинах ее людей и природу такими, какими они сохранились в моем сердце».
В 1936 г. в Мюнхене на немецком языке была опубликована его книга «Страна последних рыцарей» (Halil Beg/Laporte “Das Land der Letzten Ritter”, Muenchen, 1936). В России книга была издана в русском переводе издательством «Юпитер» в Махачкале в 1999 г. небольшим тиражом, который был распространен, в основном, среди уроженцев селения Чох, откуда родом был сам художник, и поэтому оказалась практически не доступной широкому кругу читателей. По форме она представляет собой повесть, написанную для юношества. Литературная запись книги была сделана немецкой писательницей Луизой Лапорт. Хотя повесть Х. Мусаясула не является мемуарами, она пропитана детскими и юношескими воспоминаниями художника и содержит немало любопытных подробностей по истории Дагестана, его традиций и культуры. Художник был сыном наиба Манижала-Исрапила и в раннем детстве переезжал вместе со своей семьей из одного аула в другой. Какое-то время отец художника служил наибом Казикумуха, бывшего раньше столицей Казимукухского ханства. Колоритно описан Х. Мусаясулом казикумухский базар, проходивший по четвергам: «На своих повозках, запряженных волами, приезжали сюда кумыки и продавали красивые платья. Из Среднего Дагестана, из Аварии приезжали хоточинцы. Их ослы были навьючены изюмом и виноградом, который рос на предгорных склонах. Они же привозили сюда корзины, полные превосходных персиков. Эти светловолосые, жилистые, загорелые ребята всегда были настроены на веселый, шутливый лад… Заработав на фруктах несколько рублей, они тут же пропивали их и возвращались домой с пустыми карманами» (с.26-27).
Очень интересно описан в книге мужской обряд обрезания, который мусульмане называют «суннет» (с. 28-31).
Чуть позже героя повести, прототипом которого является сам автор, отправляют в сельскую примечетную школу учить Коран. Мусаясул вспоминает: «Учил нас малообразованный мулла из нашей мечети. Коран, разумеется, прочно засел в его голове (что являлось минимумом знаний для учителя), но понимал ли он все, что знал наизусть, это еще вопрос. Он никогда не объяснял нам значение отдельных отрывков текста» (с.58). Дети учили Коран наизусть, хотя смысла заученного не понимали. Понимать Коран и изучать арабский язык мальчик начал позднее в медресе, которое тоже находилось в Чохе: «Большое учебное помещение медресе… было устлано коврами. Вокруг лежало много книг, стояли стеллажи с фолиантами. Старшие по возрасту муталлимы (ученики – М.Р.) неустанно вели свои ученые и хитроумные споры, а мы, младшие, бросив свои уроки, изумленно прислушивались к ним» (с.155).
Отец Х. Мусаясула умер, когда он был еще маленьким. Его детские впечатления, связанные с изготовлением памятника отцу, были очень яркими и зародили в нем желание стать художником. Он пишет: «Ежедневно, в течение нескольких недель, мы с нетерпением следили за работой мастера… С обратной стороны поверхность камня украшали искусно переплетенные золотые и бирюзовые орнаменты в виде барельефа. Лицевая сторона несла на себе самый значительный и благородный узор: большое, глубоко высеченное, густо разветвленное дерево, на каждом листке которого изящной вязью были выгравированы имена наших предков. Это было родословное дерево нашего тухума, на котором меня изобразили в виде нераспустившейся почки… Благодаря мастеру Исмаилу во мне проснулся внутренний голос» (с.62-63).
Книга Халил-бека содержит много народных преданий, которые рассказывались во время различных праздников. Некоторые из этих рассказов касались кровной вражды. О ней и случаях, с ней связанных, автор повествует весьма подробно. В частности он описывает убийство дибира (так в Дагестане называется мулла – М.Р.) Хасана и то, что за этим последовало: «Спустя сорок дней по обычаю назначался день официального примирения… В это время несколько уважаемых священнослужителей, среди них и знаменитый шейх Узун-хаджи, ходили между ними и пытались примирить обе стороны. Они не переставали прилагать для этого усилия еще со дня похорон… Вот и на сей раз адат победил над шариатом… Примирение было отклонено обеими сторонами. Духовенство выполнило свой долг, но мужчины настояли на своем унаследованном от предков законе и единогласно изъявили свою волю, в результате чего кровная месть вступила в силу» (с.125-126).
Однако закон кровной мести уравновешивался в адате законом кровного братства. Случай такого кровного братства ингуша Аслана и аварца Искандера ярко описан Халил-беком (с. 127-137).
Вообще обычаям аварцев в книге уделено много места. Заслуживает внимания красочное описание свадьбы брата художника Алтая (с.166-172).
Послереволюционные события в истории Дагестана даны автором на фоне личной биографии. Отдельные вкрапления и зарисовки запоминаются и напоминают о том, Халил-бек – талантливый художник. Он объективно пишет о дагестанских деятелях из противоположных лагерей. Вот, например, как он говорит об Уллубии Буйнакском: «Буйнакский, друживший раньше с Алтаем (братом Халил-бека – М.Р.), несомненно был благородным человеком, которым руководила изначально национальная идея, осуществление которой он впоследствии ошибочно ожидал от большевиков, ослепленный их революционными лозунгами: и русский главнокомандующий велел его схватить и судить военным трибуналом» (с.186). Однако более красочно и тепло он рассказывает о Нажмудине Гоцинском и его провозглашении пятым имамом Дагестана и Чечни на съезде горских народов в августе 1917 г. в дагестанском селении Анди: «В окружении своих мюридов, певших священные песни, и в сопровождении сотен всадников он производил впечатление сильной, внушающей уважение личности» (с.196).
Интересно, что, оказавшись в эмиграции, Х. Мусаясул глубоко ощущал единство многонационального Дагестана: «Страна эта, из многих гор и долин, была единой страной. Народ этот, из многих племен, был единым народом» (с.198).
Книга Мусаясула дает почувствовать особый строй дагестанской культуры начала 20-го века, ощутить переплетение в ней горских и мусульманских традиций. При этом надо иметь в виду, что это – не мемуары, а повесть, написанная на основе детских и юношеских воспоминаний художника.
*******************************
Приношу искреннюю признательность и благодарность своим друзьям и коллегам, Патимат Тахнаевой и Владимиру Бобровникову, за помощь при подготовке текста книги Халил-бека Мусаясула для размещения в Интернете.
ხ. მუსაიასულის მოთხრობა არაა მემუარები,მაგრამ ის სავსეა მხატვრის ბავშვობის და ახალგაზრდობის დროინდელი მოგონებებით. მასში არის მრავალი საინტერესო დეტალი დაღესტანის ისტორიიდან,მისი ტრადიციებიდან და კულტურიდან.
მხატვარი იყო ნაიბი მანიჟალ-ისრაპილის შვილი და ბავშვობაში გადადიოდა ოჯახთან ერთად ერთი აულიდან მეორეში.
მხატვრის მამა ერთხანს მსახურობდა ძველად ყაზიყუმუხის სახანოს დედაქალაქი ყაზიყუმუხის ნაიბად.
ხ.მუსაიასული კოლორიტულად აღწერს ყაზიყუმუხის ბაზარს, რომელიც ხუთშაბათობით იმართებოდა: "ხარებით შებმული თავისი ურმებით აქ ჩამოდიოდნენ კუმიკები და ყიდიდნენ ლამაზ კაბებს. საშუალო დაღესტანიდან,ავარეთიდან ჩამოდიოდნენ ხოტოჩელები. მათი ვირები დატვირთული იყო ქიშმიშით და ყურძნით რომელიც იზრდებოდა მთისწინა ფერდობებზე. მათვე მოჰქონდათ შესანიშნავი ატმით სავსე კალათები.
ეს ქერათმიანი, ძარღვიანი, გაშავებული ბიჭები მუდამ მხიარულ ხასიათზე იყვნენ. იხინი ფულს შოულობდნენ, იქვე ხარჯავდნენ, სვავდნენ და სახლში ცარიელი ჯიბეებით ბრუნდებოდნენ" //გვ.26-27//.
წიგნში ძალიან საინტერესოდ აღწერილია წინადაცვეთის მამაკაცური რიტუალი რომელსაც მაჰმადიანები უწოდებენ "სუნეტ"-ს //გვ.28-31//.
შემდეგ მოთხრობის გმირი,რომლის პროტოტიპია თვითონ ავტორი, გააგზავნეს სოფლის მიზგითის სკოლაში სადაც მას ყურანი უნდა ესწავლა. მუსაიასული იხსენებს : "გვასწავლიდა ჩვენი მიზგითის გაუნათლებელი მოლა. ყურანი მას რა თქმა უნდა მტკიცედ ჰქონდა თავში //რაც ცოდნის მინიმუმი იყო მასწავლებლისთვის//,მაგრამ კიდევ საკითხავია ესმოდა მას თუ არა ის რაც ზეპირად იცოდა. ის არასოდეს გვიხსნიდა ტექსტის ცალკეული ნაწყვეტების შინაარსს //გვ.58"//. ბავშვები ზეპირად სწავლობდნენ ყურანს თუმცა დასწავლილის მნიშვნელობა არ ესმოდათ.
ყურანის გაგება და არაბული ენის სწავლა ბიჭმა დაიწყო მოგვიანებით,მედრესეში რომელიც ასევე ჭოხში იყო....ყველაფერი მოფენილი იყო ხალიჩებით,ირგვლივ იყო ბევრი წიგნი,იდგა სტელაჟები ფოლიანტებით. ასაკით უფროსი მუტალიმები //მოწაფეები// ბრძნულად და რთულად კამათობდნენ,ჩვენ,პატარები კი გაოცებით ვუსმენდით"//გვ.155//.
ხ.მუსაიასულის მამა გარდაიცვალა მაშინ როდესაც მხატვარი პატარა იყო. მასზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა და მხატვრად გახდომის სურვილი გაუჩინა მამამისისთვის ძეგლის გაკეთების პროცესმა. ის წერს:
"რამოდენიმე კვირის მანძილზე ყოველ დღე ჩვენ მოუთმენლად ვუყურებდით ოსტატის მუშაობას.... უკანა მხრიდან ქვის ზედაპირს ამკობდა ბარელიეფის სახის მქონე ოსტატურად გადახლართული ოქროსფერი და ფირუზისფერი ორნამენტები. წინა მხარეს იყო ყველაზე მნიშვნელოვანი და კეთილშობილი ნახატი-დიდი,ღრმად ამოკვეთილი ხშირად განტოტვილი ხე. მის ყოველ ფოთოლზე ამოკვეთილი იყო ჩვენი წინაპრების სახელები. ეს იყო ჩვენი ტუხუმის გენეალოგია რომელზეც გამომსახეს გაუფურჩქნელი კოკორის სახით. ოსტატი ისმაილის წყალობით ჩემში გაიღვიძა შინაგანმა ხმამ //გვ.62-63//.
ხალილ-ბეკის წიგნში არის მრავალი ხალხური გადმოცემა რომლებსაც ყვებოდნენ სხვადასხვა დღესასწაულის დროს. ზოგი მოთხრობა ეხებოდა სისხლის აღებას. ავტორი საკმაოდ დაწვრილებით ყვება ამაზე და მასთან დაკავშირებულ შემთხვევებზე. კერძოდ ის აღწერს დიბირი//დაღესტანში ასე უძახიან მოლას// ხასანის მკვლელობას და იმას რაც მოყვა მას:
"40 დღის შემდეგ ჩვეულებისამებრ ინიშნება ოფიციალური შერიგების დღე...ამ დროს რამოდენიმე პატივცემული ღვთისმსახური და მათ შორის სახელგანთქმული შეიხი უზუნ ხაჯი დადიოდნენ მათ შორის და ცდილობდნენ მათ შერიგებას. ისინი ამისთვის ყველაფერს აკეთებდნენ უკვე დასაფლავების დღიდან...
მაგრამ ეხლაც ადათმა აჯობა შარიათს... შერიგება უარყო ორივე მხარემ. სასულიერო წოდებამ აღასრულა თავისი მოვალეობა,მაგრამ მამაკცებმა გადაწყვიტეს წინაპრებისგან მიღებული კანონის შესრულება და ამის შედეგად სისხლის აღება რეალობად იქცა" //გვ.125-126//. მაგრამ ადათში სისხლის აღების კანონს აწონასწორებდა სისხლის ძმობის კანონი. ხალილ-ბეკი აღწერს ინგუში ასლანის და ავარელი ისკანდერის სისხლის ძმობის ასეთ შემთხვევას //127-137//.
და საერთოდ წიგნში დიდი ადგილი ეთმობა ავარელთა წეს-ჩვეულებების აღწერას. ყურადღებას იმსახურებს მხატვრის ძმა ალტაის ქორწილის აღწერა //გვ.166-172//.
დაღესტნის ისტორიის რევოლუციის შემდგომ ამბებს ავტორი ყვება პირადი ბიოგრაფიის ფონზე. ხალილ-ბეკი ნიჭიერი მხატვარია. ის ობიექტურად წერს დაპირისპირებული ბანაკების მოღვაწეების შესახებ.
აი, მაგალითად,როგორ ლაპარაკობს ის ულუბიი ბუინაკელის შესახებ ადრე ალტაის
ხალილ-ბეკის წიგნში არის მრავალი ხალხური გადმოცემა რომლებსაც ყვებოდნენ სხვადასხვა დღესასწაულის დროს. ზოგი მოთხრობა ეხებოდა სისხლის აღებას. ავტორი საკმაოდ დაწვრილებით ყვება ამაზე და მასთან დაკავშირებულ შემთხვევებზე. კერძოდ ის აღწერს დიბირი//დაღესტანში ასე უძახიან მოლას// ხასანის მკვლელობას და იმას რაც მოყვა მას:
"40 დღის შემდეგ ჩვეულებისამებრ ინიშნება ოფიციალური შერიგების დღე...ამ დროს რამოდენიმე პატივცემული ღვთისმსახური და მათ შორის სახელგანთქმული შეიხი უზუნ ხაჯი დადიოდნენ მათ შორის და ცდილობდნენ მათ შერიგებას. ისინი ამისთვის ყველაფერს აკეთებდნენ უკვე დასაფლავების დღიდან...
მაგრამ ეხლაც ადათმა აჯობა შარიათს... შერიგება უარყო ორივე მხარემ. სასულიერო წოდებამ აღასრულა თავისი მოვალეობა,მაგრამ მამაკცებმა გადაწყვიტეს წინაპრებისგან მიღებული კანონის შესრულება და ამის შედეგად სისხლის აღება რეალობად იქცა" //გვ.125-126//. მაგრამ ადათში სისხლის აღების კანონს აწონასწორებდა სისხლის ძმობის კანონი. ხალილ-ბეკი აღწერს ინგუში ასლანის და ავარელი ისკანდერის სისხლის ძმობის ასეთ შემთხვევას //127-137//.
და საერთოდ წიგნში დიდი ადგილი ეთმობა ავარელთა წეს-ჩვეულებების აღწერას. ყურადღებას იმსახურებს მხატვრის ძმა ალტაის ქორწილის აღწერა //გვ.166-172//.
დაღესტნის ისტორიის რევოლუციის შემდგომ ამბებს ავტორი ყვება პირადი ბიოგრაფიის ფონზე. ხალილ-ბეკი ნიჭიერი მხატვარია. ის ობიექტურად წერს დაპირისპირებული ბანაკების მოღვაწეების შესახებ.
აი, მაგალითად,როგორ ლაპარაკობს ის ულუბიი ბუინაკელის შესახებ ადრე ალტაის
//მხატვრის ძმის// მეგობარი ბუინაკელი უეჭველად კეთილშობილი ადამიანი იყო. მას თავიდანვე ამოძრავებდა ეროვნული იდეა რომლის განხორციელებასაც ის შემდეგ შეცდომით ბოლშევიკებისგან ელოდა და დაბრმავებული იყო ბოლშევიკური ლოზუნგებით. რუსმა მთავარსარდალმა ბრძანა მისი დაპატიმრება და სამხედრო სასამართლოთი გასამართლება //გვ.186//.
მაგრამ ავტორი უფრო თბილად წერს ნაჟმუდინ გოცინსკიზე და მის გამოცხადებაზე დაღესტნისა და ჩეჩნეთის მეხუთე იმამად დაღესტნის სოფელ ანდიში 1917 წლის აგვისტოში შემდგარ მთიელ ხალხთა ყრილობაზე :
"წმინდა სიმღერების მგალობელი თავისი მიურიდებით გარშემორტყმული იმამი ასობით ცხენოსნის თანხლებით ძლიერ,პატივსაცემ პიროვნებად ჩანდა" //გვ.196//.
საინტერესოა რომ ემიგრაციაში წასული ხ.მუსაიაული ღრმად განიცდიდა მრავალეროვანი დაღესტნის ერთიანობას: "მრავალი მთისგან და ხეობისგან შემდგარი ეს ქვეყანა ერთიანი ქვეყანა იყო. მრავალი ტომისგან შემდგარი ეს ხალხი ერთიანი ხალხი იყო //გვ".198//.
მუსაიასულის წიგნი გვაგრძნობინებს მეოცე საუკუნის დასაწყისის დაღესტნური კულტურის განსაკუთრებულ წყობას,მასში მთისა და მაჰმადიანობის ტრადიციების გადახლართვას.
ამასთან უნდა გვახსოვდეს რომ ეს არაა მემუარები. ესაა მხატვრის ბავშვობის და ახალგაზრდობის მოგონებათა საფუძველზე დაწერილი მოთხრობა.
ხალილ-ბეკ მუსაიასული, რთული ცხოვრების ფურცლები
გუნიბის რაიონი-ჭოხი
ავტორი - ჯაბრაილ ალიევი, ჟურნალი "დაგესტან", ნომერი 2,2011//02.2011//.
ამასთან უნდა გვახსოვდეს რომ ეს არაა მემუარები. ესაა მხატვრის ბავშვობის და ახალგაზრდობის მოგონებათა საფუძველზე დაწერილი მოთხრობა.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
გუნიბის რაიონი-ჭოხი
ავტორი - ჯაბრაილ ალიევი, ჟურნალი "დაგესტან", ნომერი 2,2011//02.2011//.
|
საღამო ჭოხში, ხალილ-ბეკ
მუსაიასული
|
გამოჩენილ დაღესტნელ მხატვარზე,ხალილ-ბეკ მუსაიასულზე ბევრი რამ დაწერილა ჩვენს ქვეყანაშიც და საზღვარგარეთაც.
მხატვრის ცხოვრებისა და შემოქმედების აღწერას საკმაო ადგილი დაუთმო მწერალმა იური სლეზკინმა თავის წიგნში "სტოლოვაია გორა".
მხატვარზე წერდა თავის წიგნში "დიონისეს ღიმილი" კონსტანტინე გამსახურდიაც.
კონსტანტინე გამსახურდიას წიგნში არის მაშინ გერმანიაში მცხოვრები ხალილ-ბეკის სიტყვებიც "...ჩვენს პირობებში ძნელია იყო მხატვარი. ჩემთვის ჩემს ქვეყანაში ასპარეზი არაა. კავკასიაში წერე ბალზაკზე უკეთესად და ხატე ჰოლბეინზე უკეთესად-გასაქანი არ გექნება. არაა კრიტიკა,არაა ფართო საზოგადოების დაინტერესება. ჩვენ მოჭრილები ვართ კაცობრიობისგან. დასავლეთში მუდამ ეხმაურებიან წიგნს თუ სურათს. ნიჭი გაიელვებს თუ არა კრიტიკა მას მაშინვე ან აიტყორცნის ცაში და ან გაასწორებს მიწასთან,და ჩვენთან?"
მაგრამ არის ამ ლეგენდარული მხატვრის ცხოვრების ნაკლებად ცნობილი ფაქტებიც. მათზე გვიყვება მისი ძმისშვილი, დაღესტანის კულტურის დამსახურებული მოღვაწე,მრავალი წლის მანძილზე ტელევიზიის რეჟისორი მაგომედ კაირის ძე მუსაევი.
მხატვარი საზღვარგარეთ შეხვედრია ალექსეი ტოლსტოის,სერგეი ესენინს, მაქსიმ გორკის, ის მეგობრობდა კონსტანტინე გამსახურდიასთან და რეჟისორ მიხეილ ჭიაურელთან. ხალილი ასევე იცნობდა კინოვარსკვლავ, რეჟისორ, მოცეკვავე და ფოტოგრაფ ლენი რიფენშტალს.
ხალილ-ბეკ მუსაიასულის სახელის ირგვლივ მრავალი საიდუმლოს გახსნაში დაგვეხმარა მისი მეუღლე მელანი ოლივია იულია ფონ ნაგელ მუსაიასული. ის უკანასკნელ დრომდე ცხოვრობდა ამერიკაში. ის 98 წლის ასაკში გარდაიცვალა 4 წლის წინ.
ბიძაჩემის შესახებ გავიგე მაშინ როდესაც დავიწყე სწავლა სკოლაში. 1930-ან წლებში მასზე მომიყვა მამამ,აბულკაირმა. 2 წლის შემდეგ,1937 წელს ის დააპატიმრეს. 1938 წლის 22 ივნისს კი ის დახვრიტეს.
მამაჩემის,ჭოხში ცნობილი განმანათლებლის და მეფის არმიის ყოფილი ოფიცრის ბედს წყვეტდნენ ოგპუ-ს ვიღაც დაბალი ჩინის თანამშრომლები. ამ საქმის თაობაზე ყველა საბუთი მაქვს. მამა,რა თქმა უნდა,რეაბილიტირებულია.
– თქვენი მამა ალბათ დახვრიტეს იმიტომ რომ მისი სახელგანთქმული ძმა იყო ემიგრაციაში, გერმანიაში?
დიახ, მაგრამ რისი გაკეთება შეეძლო ხალილ-ბეკს? სახლში მან მოიწერა დაახლოებით 100 წერილი. წარმოგიდგენიათ?
ამის შესახებ ხომ არავინ იცის. ყოველთვის დაინტერესებული იყო მისი ახლობლების ჯანმრთელობით და მდგომარეობით. განიცდიდა მათი ბედის გამო.
გერმანიაში სწავლის დროს ის მეგობრობდა მომავალ ქართველ მწერალ კონსტანტინე გამსახურდიასთან რომელიც საბჭოთა კავშირში დაბრუნების შემდეგ ორჯერ დაიჭირეს. მხოლოდ სასწაულმა გადაარჩინა სიკვდილისგან. ამბობენ რომ სტალინს მოეწონა მისი რომანი "დიდოსტატის მარჯვენა".
-და რომელ წელს წავიდა ხალილ-ბეკი პირველად საზღვარგარეთ?
- 1923 წელს,როდესაც სულ 16 წლისა იყო. მას თვითონ სურდა ევროპული განათლების მიღება. ის გახდა მიუნხენის სამეფო სამხატვრო აკადემიის სტუდენტი. იმავე წელს ლაიპციგის უნივერსიტეტში ჩააბარა კონსტანტინე გამსახურდიამ. ის,სხვათა შორის,საქართველოს ყოფილი პრეზიდენტი ზვიად გამსახურდიას მამაა.
მაშინ ბევრ სტუდენტს მოსწონდა ერთი უნივერსიტეტიდან მეორეში მომთაბარეობა და ყველაზე გამოჩენილი პროფესორების ლექციების მოსმენა.
ასე მოხვდა გამსახურდია ლაიპციგის უნივერსიტეტიდან მიუნხენის უნივერსიტეტში სადაც გაიცნო ბიძაჩემი.
გერმანიაში ახალგაზრდები ხვდებოდნენ მსოფლიო კულტურის მოღვაწეებს,ისეთებს როგორებიც იყვნენ დირი,რუბო,ლაიენი.მეტიც, ისინი მეგობრობდნენ ნობელის პრემიის ლაურეატ მწერალ თომას მანთან.
პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ გერმანიაში დარჩენა უკვე საშიში იყო. მაგრამ გერმანიაში დარჩა სტუდენტების ის ნაწილი რომელსაც ჰქონდა ცვლილებათა იმედი.
მათ შორის იყო გამსახურდიაც. შემდეგ ბევრმა ინანა ამის გამო.
აი რას ყვებოდა იმ მშფოთვარე დღეების შესახებ თვითონ გამსახურდია:
"მახსოვს რომ მთავარ მოედანზე მამაკაცთა და ქალთა ბრბომ ქოლგებით მოკლა რამოდენიმე სერბი სტუდენტი. ისინი კოცონებზე წვავდნენ სერბულ და რუსულ გაზეთებს. ერთხელ როდესაც ვისვენებდი სამეფო ბაღის სკამზე ვიღაც ბოროტი მოხუცები მეცნენ ყვირილით "რუსსე,რუსსე!" მე გავიქეცი.... გერმანიიდან წასვლაში მას დაეხმარა თომას მანი. თვითონ ხალილ-ბეკმა გერმანიიდან გააღწია მეგობრების დახმარებით და საფრთხეში ჩაიგდო სიცოცხლე. ის წავიდა ინგლისსში და სკანდინავიური ქვეყნების გავლით დაბრუნდა რუსეთში.
– როგორ მიმდინარეობდა მისი ცხოვრება სახლში?
ხალილ-ბეკი დასახლდა უფროს ძმასთან,ჩემს მამა აბდულკაირთან ჭოხში. ის ბევრს მუშაოდა: ხატავდა ესკიზებს,სურათებს. ძირითადად ხატავდა პორტრეტებს,მაგრამ გატაცებული იყო პეიზაჟებითაც. სხვა ჟანრებიც არ იყო მისთვის უცხო.....
1917 წელს ის გახდა დაღესტანის პირველი ლიტერატურული ჟურნალი "ტანგ ჩოლპანის" მხატვარი.
და რატომ წავიდა ისევ გერმანიაში?
|
| მაგომედ მუსაევი |
"მე მთვლიან სანიმუშო სტუდენტად. პროფესორები სიამაყით ლაპარაკობენ ჩემზე. ჩემი საბუთები პირველ თანრიგზე უფრო მაღლაა, ასე რომ ჯერ არავის მიუღია ასეთი მოწმობები...."
1925 წელს მან ბრწყინვალედ დაასრულა სწავლა. მიუნხენის აკადემიის პროფესორებმა შესთავაზეს დარჩენა რათა მას შესძლებოდა სტაჟირება ცნობილი მხატვრების სახელოსნოებში. მან მიმართა საბჭოთა კავშირის მთავრობას თხოვნით რომ ის დაეტოვებინათ 2 წლით სტაჟირებისთვის,მაგრამ მიიღო უარი თუმცა მთავრობამ კარგად იცოდა რომ მთელ ხარჯს თავის თავზე იღებდა აკადემია.
1930-ან წლებში დაიწყო ხალილ-ბეკზე საშინელი ცილისწამების კამპანია.
მისი პოპულარობა კი იზრდებოდა. მისი სურათები იფინებოდა პარიზში, მიუნხენში, მადრიდში, რომში და სხვა ქალაქებში. ავარელმა სახელი გაითქვა. ის შევიდა ფუნჯის გამოჩენილ ოსტატთა წრეში.
ხალილ-ბეკ მუსაიასული მეგობრობდა ქართველ მხატვარ ლადო გუდიაშვილთან,ხვდებოდა ცნობილ რუს მოქანდაკე კონენკოვს.
– სერგეი კონენკოვის მემუარებში წამიკითხავს რომ ხალილ-ბეკი გერმანიაში ხვდებოდა მწერალ ალეკსეი ტოლსტოისაც...
ასეც იყო,მაგრამ ამ ფაქტზე პრაქტიკულად არავინ იცის. მაშინ ალეკსეი ტოლსტოი ცხოვრობდა გერმანიაში. მაშინ მწერლის ბინაში ხშირად იკრიბებოდა ინტელიგენციის დიდი ჯგუფი. დადიოდა იქ ხალილ-ბეკიც. სწორედ მაშინ შეხვდა ის სერგეი ესენინსაც.
რუსეთიდან წასვლამდე ის ჩავიდა ვლადიკავკაზში სადაც გაიცნო მწერალი მიხაილ ბულგაკოვი და დაუმეგობრდა მას. იური სლეზკინი ამაზეც წერდა. ისინი ხშირად კამათობდნენ სხვადასხვა თემაზე,მაგრამ მეგობრობა არ გაუწყვეტიათ. ხალილი პირველი კითხულობდა ბულგაკოვის ლიტერატურულ მაწარმოებებს და მხარს უჭერდა ამ ცდებს.
ნულგაკოვი ვლადიკავკაზში ორი წელი ცხოვრობდა ეროვნებით კუმიკი ტუაჟინ პეიზულაევის სახლში. პეიზულაევმა ჯერ კიდევ რევოლუციამდე დაამთავრა პეტერბურგის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტი და მისი სახლი იყო ადგილობრივი ინტელიგენციის შეკრების ადგილი. სწორედ ამ სახლში გაიცნო ხალილ-ბეკმა დამწყები მწერალი მიხაილ ბულგაკოვი. ბულგაკოვმა უკვე შემდეგ გაითქვა სახელი თავისი ნაწარმოებებით. მისი ბედიც,როგორც ცნობილია,ტრაღიკული იყო.
– და რომელ წელს დაქორწინდა ხალილ-ბეკი მელანი ოლივია ფონ ნაგელზე?
ისინი ერთმანეთს შეხვდნენ 1937 წელს,როდესაც ხალილი ცხოვრობდა გერმანიაში. დაქორწინდნენ 1938 წელს. ეს იყო ,ლამაზი,დიდად განათლებული ქალი,კარგად ერკვეოდა ხელოვნებაში. ის წერდა ლექსებს ინგლისურად და გერმანულად. მისი მემკვიდრეობა 30-ზე მეტი ტომია. დაქორწინდნენ ბერლინში.
ცერემონია შედგა ირანის საელჩოში. იყო მავლიდი. ასე მოეწყო იმიტომ რომ ხალილ-ბეკი,მისი ძმები იყვნენ ირანის აქემენიდ მეფეთა შთამომავლები და ის არასოდეს ყოფილა გერმანიის მოქალაქე. მაშინ იყო ირანის ქვეშევრდომი // მდიდარი ფანტაზიით დაჯილდოებულმა ხალილბეკმა მოიგონა ლეგენდა რომ ის წარმოშობით ირანელი აქემენიდია//.
მეორე მსოფლიო ომის დროს ხალილი და მელანი თავშესაფარს აძლევდნენ ემიგრანტებს და საკონცენტრაციო ბანაკებიდან გადარჩენილებს.
1948 წელს ისინი გადავიდნენ ამერიკის შეერთებულ შტატებში და დასახლდნენ ნიუ იორკში. მას ძალიან ენატრებოდა რუსეთი და მშობლიური დაღესტანი. ეს იყო მისი ნაადრევი სიკვდილის მიზეზი.
52 წლის ხალილ-ბეკი გარდაიცვალა 1949 წელს. დაკრძალულია კონექტიკუტის შტატში ქალაქი ბეტლეხემის მახლობლად.
ეხლა მისი სურათები არის გერმანიის,საფრანგეთის,ინგლისის,
თურქეთის,ირანის და ამერიკის მუზეუმებში.
ხალილ-ბეკი ევროპელებისთვის ხომ არ იყო მარტო მხატვარი,ის იყო კავკასიის ისტორიის და ეთნოგრაფიის შესანიშნავი მცოდნე.
– როდის იყავით ამერიკაში ხალილ-ბეკის მეუღლის სანახავად?
– პირველად ძმა ომართან ერთად 1990 წელს,შემდეგ კიდევ 1994 წელს. ეს იყო ძალიან საინტერესო მოგზაურობები. ვცხოვრობდით ქალთა მონასტერში რომელსაც ჰქვია «რეგინა ლაუდის», რაც ნიშნავს «მეფის საცოლეები». მელანი იქ აბატისა იყო. მას უწოდებდნენ დედა ჯერომ, ის გარდაიცვალა ბეტლეხემში 2006 წელს.
ხართ თუ არა ნამყოფი ბიძის საფლავზე?
რა თქმა უნდა. როდესაც ვიყავი ამერიკაში ცხონებულმა მელანიმ მითხრა რომ ხალილ-ბეკის ანდერძით ის უნდა დაიკრძალოს დაღესტანში. ძალიან მინდა მისი ამ სურვილის ასრულება, სასურველია ხალილ-ბეკისადმი მიძღვნილი მუზეუმის გახსნაც. ჩვენ ამერიკიდან ჩამოვიტანეთ მისი მრავალი ქმნილება. ასიოდე სურათი. გვაქვს მისი დღიურებიც,წერილებიც,და სხვა რელიქვიები.
– და როგორ დაამყარეთ ურთიერთობა მელანისთან?
ეს მოხდა დაახლოებით 1970 წელს. ერთხელ მელანის უკითხავს ამერიკაში მცხოვრები ერთი დაღესტანელისთვის ყავს თუ არა ხალილ-ბეკს ნათესავები რუსეთში. ის დაპირდა ამბის გარკვევას და მან მისწერა თავის შვილს რომელიც ყიზილ იურტის რაიონში ცხოვრობდა. შვილს შეეშინდა და არ გამოაქვეყნა წერილი. რამოდენომე ხნის შემდეგ ჩვენამდე მაინც მოაღწიეს ხმებმა ამ წერილის შესახებ. ჩემი ძმა გაემგზავრა კგბს გუნიბის განყოფილებაში და იქ მას შეატყობინეს ზუსტი მისამართი. ამის შემდეგ მივწერეთ წერილები მელანის. მოგვწერა მანაც.
– ვინმესთან თუ გისაუბრიათ ბიძათქვენის გადმოსვენების შესახებ?
დიახ,მე ველაპარაკე ამაზე უკვე გარდაცვლილ გაჯი აბაშილოვს,მან მითხრა რომ აუცილებლად ეტყვის ამის შესახებ პრეზიდენტს. ველაპარაკე 18 მარტს, 21-ში კის,სამწუხაროდ,დაიღუპა. მისი დაღუპვის შემდეგ საქმე არავის განუხილავს. ძალიან მინდა რომ რესპუბლიკა დაგვეხმაროს ამ საკითხის გადაჭრაში.
ხალილ-ბეკი იყო ევროპული დონის გამოჩენილი მხატვარი,მაგრამ პირველ რიგში ის ხომ დაღესტნელი იყო.
– მაშინ კიდევ ერთი კითხვა: იყო თუ არა განხილული მხატვრის სახელის უკვდავყოფის თემა?
– რა თქმა უნდა. მეტიც,2006 წელს გაზეთმა "მოლოდიოჟ დაგესტანა" მიმართა დაღესტნის რესპუბლიკის პრეზიდენტს თხოვმნით ხალილ-ბეკ მუსაიაულის სახელის უკვდავყოფის შესახებ მისი დაბადებიდან 110 წლისთავთან დაკავშირებით. წერილს ხელი მოაწერეს რესპუბლიკაში ცნობილმა ადამიანებმა //სიალი გაჯიევამ,ირინა ნახტიგალმა,მაგომედ ბუტაევმა,ზაგალავ აბდულბეკოვმა,ლიუდმილა ავშალუმოვამ,მაგომედ მაგომედოვმა,ტამარა ხაშაევამ,იბრაგიმ შამოვმა,კაჩარ გუსეინაევამ,ხაჯი-მურად დონოგომ,იბრაგიმ ხალილ სუპიანოვმა. ამას არ მიჰყოლია არანაირი რეაქცია. მაგრამ 1997 წელს ჭოხში დაღესტანის რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭოს თავმჯდომარის მხარდაჭერით საზეიმოდ აღნიშნეს მხატვრის დაბადების ასი წლისთავი.
ასეთია ჩვენი ამბები...
Такие у нас дела...
http://www.odnoselchane.ru/?sect=27&page=article&id=1851&com=articles
Халил-Бек Мусаясул: страницы сложной жизни
Гунибский район \ Чох
Поделиться
Автор: Джабраил Алиев, журнал "Дагестан", № 2, 2011 // 02.2011
Халил-бек Мусаясул
СТРАНА ПОСЛЕДНИХ РЫЦАРЕЙ
Мусаясул Х. Страна последних рыцарей. Махачкала: Юпитер, 1996. 305 с.
Опись А, №20046.
См. Кавказ.
ПРЕДИСЛОВИЕ
М.Ю. Рощин, с.н.с. Института востоковедения РАН
О книге Халил-бека Мусаясула «Страна последних рыцарей»
Известный аварский художник Халил-бек Мусаясул (1897-1949) значительную часть жизни прожил в Германии (1921-1948). В 1926 г. он окончил в Мюнхене Академию художеств. В 1930 г. Халил-бек принимает иранское подданство, благодаря личным связям при шахском дворе. Будучи творческой и художественной натурой, наделенной богатым воображением он сочинил легенду о своем происхождении от иранских Ахеменидов, и я склонен полагать, что он сам искренне в это верил. Как отмечал в те годы немецкий художественный критик доктор Шмельц, «в Мюнхене без сомнения творили многие художники. Кавказец Мусаясул был единственным из них, чьи яркие, тонко передающие настроение картины дышат почти без изъянов атмосферой его Родины, страны кровной мести, рыцарских турниров. Из суровых скал проросли темноглазые женщины, подобные тропическим цветам: нежные и изящные, прекрасные и преданные, хрупкие, будто вот-вот переломятся в руках, привыкших к борьбе, известных своей храбростью мужчин, которые не расставались с оружием во время мирных полевых работ» (цит. по: Х.Мусаясул. Дивный край, родной Дагестан, с.12). В интервью, которое Халил-бек дал немецкому журналу «Элеганте вельт» в 1943 г., он говорил: «…Более 20 лет прошло с тех пор, как я вынужден был покинуть свою родину на Кавказе, все эти годы из-за коммунистического правления она оставалась для меня страной мечты, и я старался воссоздать в своих картинах ее людей и природу такими, какими они сохранились в моем сердце».
В 1936 г. в Мюнхене на немецком языке была опубликована его книга «Страна последних рыцарей» (Halil Beg/Laporte “Das Land der Letzten Ritter”, Muenchen, 1936). В России книга была издана в русском переводе издательством «Юпитер» в Махачкале в 1999 г. небольшим тиражом, который был распространен, в основном, среди уроженцев селения Чох, откуда родом был сам художник, и поэтому оказалась практически не доступной широкому кругу читателей. По форме она представляет собой повесть, написанную для юношества. Литературная запись книги была сделана немецкой писательницей Луизой Лапорт. Хотя повесть Х. Мусаясула не является мемуарами, она пропитана детскими и юношескими воспоминаниями художника и содержит немало любопытных подробностей по истории Дагестана, его традиций и культуры. Художник был сыном наиба Манижала-Исрапила и в раннем детстве переезжал вместе со своей семьей из одного аула в другой. Какое-то время отец художника служил наибом Казикумуха, бывшего раньше столицей Казимукухского ханства. Колоритно описан Х. Мусаясулом казикумухский базар, проходивший по четвергам: «На своих повозках, запряженных волами, приезжали сюда кумыки и продавали красивые платья. Из Среднего Дагестана, из Аварии приезжали хоточинцы. Их ослы были навьючены изюмом и виноградом, который рос на предгорных склонах. Они же привозили сюда корзины, полные превосходных персиков. Эти светловолосые, жилистые, загорелые ребята всегда были настроены на веселый, шутливый лад… Заработав на фруктах несколько рублей, они тут же пропивали их и возвращались домой с пустыми карманами» (с.26-27).
Очень интересно описан в книге мужской обряд обрезания, который мусульмане называют «суннет» (с. 28-31).
Чуть позже героя повести, прототипом которого является сам автор, отправляют в сельскую примечетную школу учить Коран. Мусаясул вспоминает: «Учил нас малообразованный мулла из нашей мечети. Коран, разумеется, прочно засел в его голове (что являлось минимумом знаний для учителя), но понимал ли он все, что знал наизусть, это еще вопрос. Он никогда не объяснял нам значение отдельных отрывков текста» (с.58). Дети учили Коран наизусть, хотя смысла заученного не понимали. Понимать Коран и изучать арабский язык мальчик начал позднее в медресе, которое тоже находилось в Чохе: «Большое учебное помещение медресе… было устлано коврами. Вокруг лежало много книг, стояли стеллажи с фолиантами. Старшие по возрасту муталлимы (ученики – М.Р.) неустанно вели свои ученые и хитроумные споры, а мы, младшие, бросив свои уроки, изумленно прислушивались к ним» (с.155).
Отец Х. Мусаясула умер, когда он был еще маленьким. Его детские впечатления, связанные с изготовлением памятника отцу, были очень яркими и зародили в нем желание стать художником. Он пишет: «Ежедневно, в течение нескольких недель, мы с нетерпением следили за работой мастера… С обратной стороны поверхность камня украшали искусно переплетенные золотые и бирюзовые орнаменты в виде барельефа. Лицевая сторона несла на себе самый значительный и благородный узор: большое, глубоко высеченное, густо разветвленное дерево, на каждом листке которого изящной вязью были выгравированы имена наших предков. Это было родословное дерево нашего тухума, на котором меня изобразили в виде нераспустившейся почки… Благодаря мастеру Исмаилу во мне проснулся внутренний голос» (с.62-63).
Книга Халил-бека содержит много народных преданий, которые рассказывались во время различных праздников. Некоторые из этих рассказов касались кровной вражды. О ней и случаях, с ней связанных, автор повествует весьма подробно. В частности он описывает убийство дибира (так в Дагестане называется мулла – М.Р.) Хасана и то, что за этим последовало: «Спустя сорок дней по обычаю назначался день официального примирения… В это время несколько уважаемых священнослужителей, среди них и знаменитый шейх Узун-хаджи, ходили между ними и пытались примирить обе стороны. Они не переставали прилагать для этого усилия еще со дня похорон… Вот и на сей раз адат победил над шариатом… Примирение было отклонено обеими сторонами. Духовенство выполнило свой долг, но мужчины настояли на своем унаследованном от предков законе и единогласно изъявили свою волю, в результате чего кровная месть вступила в силу» (с.125-126).
Однако закон кровной мести уравновешивался в адате законом кровного братства. Случай такого кровного братства ингуша Аслана и аварца Искандера ярко описан Халил-беком (с. 127-137).
Вообще обычаям аварцев в книге уделено много места. Заслуживает внимания красочное описание свадьбы брата художника Алтая (с.166-172).
Послереволюционные события в истории Дагестана даны автором на фоне личной биографии. Отдельные вкрапления и зарисовки запоминаются и напоминают о том, Халил-бек – талантливый художник. Он объективно пишет о дагестанских деятелях из противоположных лагерей. Вот, например, как он говорит об Уллубии Буйнакском: «Буйнакский, друживший раньше с Алтаем (братом Халил-бека – М.Р.), несомненно был благородным человеком, которым руководила изначально национальная идея, осуществление которой он впоследствии ошибочно ожидал от большевиков, ослепленный их революционными лозунгами: и русский главнокомандующий велел его схватить и судить военным трибуналом» (с.186). Однако более красочно и тепло он рассказывает о Нажмудине Гоцинском и его провозглашении пятым имамом Дагестана и Чечни на съезде горских народов в августе 1917 г. в дагестанском селении Анди: «В окружении своих мюридов, певших священные песни, и в сопровождении сотен всадников он производил впечатление сильной, внушающей уважение личности» (с.196).
Интересно, что, оказавшись в эмиграции, Х. Мусаясул глубоко ощущал единство многонационального Дагестана: «Страна эта, из многих гор и долин, была единой страной. Народ этот, из многих племен, был единым народом» (с.198).
Книга Мусаясула дает почувствовать особый строй дагестанской культуры начала 20-го века, ощутить переплетение в ней горских и мусульманских традиций. При этом надо иметь в виду, что это – не мемуары, а повесть, написанная на основе детских и юношеских воспоминаний художника.
*******************************
Приношу искреннюю признательность и благодарность своим друзьям и коллегам, Патимат Тахнаевой и Владимиру Бобровникову, за помощь при подготовке текста книги Халил-бека Мусаясула для размещения в Интернете.
Вечеринка в
Чохе" Халил-бек Мусаясул.
Аварки, на девушке справа - распашное платье с ложными рукавами, украшенными растительным орнаментом. Кто прочтет записи по ссылке, сможет легко распознать по платкам, кто из девушек на картине замужем, а кто еще нет)))
Аварки, на девушке справа - распашное платье с ложными рукавами, украшенными растительным орнаментом. Кто прочтет записи по ссылке, сможет легко распознать по платкам, кто из девушек на картине замужем, а кто еще нет)))
http://www.odnoselchane.ru/?sect=27&page=article&id=1851&com=articles
Халил-Бек Мусаясул: страницы сложной жизни
Автор: Джабраил Алиев, журнал "Дагестан",
№ 2, 2011 // 02.2011
Магомед Мусаев
О выдающемся художнике – дагестанце
Халил-Беке Мусаясул – немало написано
как у нас в стране, так и за рубежом.
Писатель Юрий Слезкин достаточно места
в своей книге «Столовая гора» отдал
описанию жизни и творчества мастера. О
художнике писал в своей книге «Улыбка
Диониса» и Константин Гамсахурдиа. В
ней есть слова самого Халил-Бека, который
жил в то время уже в Германии: «… Трудно
быть художником в наших условиях. Для
меня в моей стране нет поприща. На Кавказе
пиши хоть лучше Бальзака, рисуй лучше
Гольбейна – ходу тебе не будет. Отсутствует
критика, нет интереса широкой публики.
Мы отрезаны от человечества. На Западе
никогда не забывают отозваться на книгу
или картину. Едва мелькнет талант… и
критика возносит его до небес или равняет
с землей. А у нас?».
Есть и малоизвестные факты биографии
этого легендарного художника. О них
рассказывает его племянник, заслуженный
деятель культуры Дагестана, много лет
проработавший режиссером телевидения
Магомед Каирович Мусаев. Художник
встречался за границей с Алексеем
Толстым, Сергеем Есениным, Максимом
Горьким. А с Константином Гамсахурдиа
и режиссером Михаилом Чиаурели был в
теплых дружеских отношениях. Был
Халил-Бек знаком также с Лени Рифеншталь
– кинозвездой, режиссером, танцовщицей
и фотографом. Много тайн вокруг имени
Халил-Бека Мусаясул помогла раскрыть
его супруга Мелани Оливия Юлия фон
Нагель Мусаясул, которая до последнего
времени жила в Америке. Она умерла четыре
года назад. Ей было 98 лет.
– Магомед Каирович, когда вы узнали,
что у вас есть такой знаменитый дядя?
– Когда стал учиться в школе. Это было
в тридцатых годах. Мне рассказал об этом
отец – Абдулкаир. Через два года, в 1937
году, он был арестован. А 22 июня 1938 года
его расстреляли. Судьбу отца, известного
в Чохе просветителя и бывшего офицера
царской службы, решали какие-то нижние
чины ОГПУ. Все документы, которые касаются
этого дела, у меня есть. Отец, конечно,
реабилитирован.
– Расстреляли вашего отца, видимо,
потому, что его знаменитый брат находился
в эмиграции, в Германии?
– Да. Но что мог поделать Халил-Бек?
Писем домой он написал около ста.
Представляете? Об этом ведь никто не
знает. Всегда интересовался здоровьем
и благополучием близких ему людей.
Переживал за них очень. В годы учебы в
Германии он дружил с будущим грузинским
писателем Константином Гамсахурдиа,
который, вернувшись в СССР, был дважды
арестован, только чудо спасло его от
гибели. Говорят, Сталину понравился его
роман «Десница великого мастера».
– А в каком году Халил-Бек впервые
выехал за границу?
– В 1913-м. Тогда ему было всего 16 лет. Он
сам захотел получить европейское
образование. И стал студентом Королевской
академии художеств в Мюнхене. В том же
году в Лейпцигский университет поступил
и Константин Гамсахурдиа, это, кстати,
отец бывшего президента Грузии Звиада
Гамсахурдиа. Тогда многие студенты
любили кочевать из одного университета
в другой, желая послушать лекции наиболее
выдающихся профессоров. Так Гамсахурдиа
и попал из Лейпцигского университета
в Мюнхенский, где и познакомился с моим
дядей. В Германии молодые люди стали
встречаться с деятелями мировой культуры,
с такими как Дирр, Майер, Рубо, Лайен. А
с писателем, лауреатом Нобелевской
премии Томасом Манном они даже дружили.
С началом Первой мировой войны оставаться
в Германии стало небезопасно. Правда,
надеясь на перемены, часть студентов
все-таки осталась. В их числе был и
Гамсахурдиа. Потом многие об этом
пожалели. Вот как рассказывал об этих
беспокойных днях сам Гамсахурдиа: «Я
помню, как толпа мужчин и женщин палками
и зонтиками убили нескольких сербских
студентов на главной площади. Они на
кострах сжигали сербские и русские
газеты. Однажды вечером, когда я отдыхал
на скамейке Королевского сада, какие-то
злые старики с криком «руссе, руссе!»
набросились на меня. Я бросился бежать...».
Выехать из Германии ему помог Томас
Манн. Сам Халил-Бек выбрался из Германии
благодаря помощи друзей с большим риском
для жизни. Он сначала выехал в Англию и
уже оттуда, через скандинавские страны,
вернулся в Россию.
– Как проходила его жизнь дома?
– Халил-Бек поселился у старшего брата,
моего отца Абдулкаира, в Чохе. Он много
работал: создавал эскизы, рисунки,
картины. В основном, писал портреты, но,
бывало, увлекался и пейзажем. Другие
жанры были ему тоже не чужды. Вот что
писал в романе «Столовая гора» Юрий
Слезкин: «Вчера Халил завершил третий
рисунок из своего сказочного цикла
«Семь ковров царицы – семь дней недели».
Он «вышивает» акварелью на ватманской
бумаге. Семь ковров, где краски горят,
пляшут, поют, как цветы Дагестана…». В
1917 году он стал работать художником
первого литературного журнала Дагестана
«Танг Чолпан».
– Зачем он потом опять уехал в Германию?
– Захотел продолжить учебу в Мюнхене.
Уехал в 1921 году, а вернуться обратно уже
было не суждено. Вот что он писал из
Мюнхена домой: «Меня считают образцовым
студентом, и профессора с гордостью
говорят про меня. Мои документы выше
первого разряда, так что никто не получал
еще таких свидетельств…». В 1925 году он
блестяще завершил учебу. Профессора
Мюнхенской Академии предложили остаться,
чтобы он мог стажироваться в мастерских
известных художников. Халил-Бек, конечно,
согласился. Он обратился к правительству
СССР с просьбой оставить его на два года
в Германии для стажировки, но получил
отказ. Хотя они прекрасно знали, что все
расходы Академия брала на себя. В 30-е
годы началась беспощадная кампания
клеветы на дядю. А популярность Халил-Бека
росла. Его картины выставлялись в Париже,
Мюнхене, Мадриде, Риме, в других городах.
Аварец стал знаменитостью. Он вошел в
круг выдающихся мастеров кисти. Дружил
с грузинским художником Ладо Гудиашвили,
встречался с известным русским скульптором
Коненковым.
– Я читал в мемуарах Сергея Коненкова,
что Халил-Бек встречался в Германии и
с писателем Алексеем Толстым…
– Так оно и было. Но об этом факте
практически никто не знает. Тогда Алексей
Толстой жил в Германии. Большая группа
интеллигенции в то время часто собиралась
в квартире писателя. Бывал там и Халил-Бек.
Вот тогда он встретился и с Сергеем
Есениным. Перед отъездом из России он
приезжал во Владикавказ, где познакомился
и подружился с писателем Михаилом
Булгаковым. Об этом Юрий Слезкин тоже
писал. Они часто спорили на различные
темы, но дружбы никогда не порывали.
Халил был первым, кто читал его литературные
произведения и поддерживал эти опыты.
Булгаков во Владикавказе жил два года
в доме присяжного поверенного Туажина
Пейзуллаева, кумыка по национальности,
уроженца селения Аксай. Пейзуллаев еще
до революции окончил юридический
факультет Петербургского университета.
Дом его был местом сбора местной
интеллигенции. В этом доме Халил-Бек и
познакомился с Булгаковым. Тогда он был
начинающим писателем. Это уже потом он
прославился своими пьесами. Его судьба
тоже, как известно, была трагической.
– А в каком году Халил-Бек женился на
Мелани оливии фон Нагель?
– Они встретились в 1937 году, когда Халил
жил в Германии. А поженились в 1938-м. Тогда
Мелани было 30 лет. Это была очень красивая,
статная женщина. Высокообразованная,
хорошо разбирающаяся в искусстве. Она
писала стихи на английском и немецком
языках. Ее наследие – более 30 томов.
Бракосочетание состоялось в Берлине.
Мероприятие проходило в иранском
посольстве. Был мавлид. Так было устроено,
потому что Халил-Бек, его братья являлись
потомками иранских царей Ахменидов. И
он никогда не был немецким гражданином,
являясь тогда иранским подданным. Во
время Второй мировой войны Халил и
Мелани предоставляли убежище эмигрантам,
и тем, кому удалось выжить в концлагерях.
В 1948 году они переехали в США и поселились
в Нью-Йорке. Он очень тосковал по России,
по родному Дагестану. Это и послужило
причиной его ранней смерти. Халил-Бек
умер в 1949 году в возрасте 52 лет. Похоронен
в штате Коннектикут, недалеко от города
Бетлехема. Сейчас картины Халил-Бека
хранятся в известных музеях Германии,
Франции, Англии, Турции, Ирана и Америки.
Ведь Халил-Бек для европейцев был не
просто художником, он являлся прекрасным
знатоком истории и этнографии Кавказа.
– Когда вы ездили в Америку, чтобы
увидеться с женой Халил-Бека?
– В первый раз вместе с братом Омаром
в 1990 году. Потом еще раз был в 1994-м. Это
были очень интересные поездки. Жили мы
в женском монастыре, который называется
«Регина Лаудис», что означает «царские
невесты». Мелани там была аббатисой, ее
называли мать Джером. Она и умерла в
Бетлехеме в 2006 году.
– Побывали на могиле дяди?
– Конечно, как же иначе? Кстати, когда
был в Америке, покойная Мелани сказала,
что сам Халил-Бек завещал похоронить
его в Дагестане, в родном Чохе. Вот это
его желание очень хотелось бы осуществить.
Очень хочется открыть и музей, посвященный
Халил-Беку. Мы привезли из Америки много
его художественных творений. Около ста
картин. У нас есть и дневники, письма и
другие реликвии.
– Как вам удалось наладить отношения
с Мелани?
– Это произошло примерно в 1970 году.
Как-то, оказывается, Мелани спросила у
одного дагестанца, который жил в Америке,
есть у Халил-Бека родственники в России
или нет? Он обещал выяснить. Написал
своему сыну письмо. Тот проживал в
Кизилюртовском районе. Сын так и не
обнародовал это письмо, боялся. Потом,
спустя некоторое время, до нас все-таки
дошли слухи об этом письме. Мой брат
поехал в гунибский отдел КГБ, и там ему
сообщили подробный адрес. После этого
началась наша переписка с Мелани.
– Вы с кем-нибудь обсуждали тему
перезахоронения дяди?
– Да, я говорил об этом с покойным Гаджи
Абашиловым, он сказал, что обязательно
скажет об этом президенту, обещал
всяческое содействие. Беседа состоялась
18 марта, а 21-го он, к большому сожалению,
погиб. После его гибели дело, что
называется, повисло в воздухе. Так что
вопрос о перезахоронении пока никем
детально не рассматривался. Очень
хотелось бы, чтобы наша республика
помогла решить этот вопрос. Халил-Бек
являлся выдающимся художником европейского
уровня, но, прежде всего, он ведь был
дагестанцем.
– Тогда еще один вопрос: не обсуждалась
ли тема увековечивания имени художника?
– Вы затронули очень большую проблему.
Конечно. Более того, в 2006 году газета
«Молодежь
Дагестана» опубликовала обращение к Президенту РД с просьбой принять меры для увековечивания памяти Халил-Бека Мусаясул по случаю 110-летия со дня его рождения. Оно было подписано известными в республике людьми: Сияли гаджиевой, Ириной Нахтигаль, Магомедом Бутаевым, Загалавом Абдулбековым, Людмилой Авшалумовой, Магомедом Магомедовым (Институт ДНц РАН), Тамарой Хашаевой, Ибрагимом Шамовым, Качар Гусейнаевой, Хаджи-Мурадом Доного, Ибрагим Халилом Супьяновым. Реакции никакой не последовало. Не могу не вспомнить, что к 100-летию со дня рождения художника в 1997 году, благодаря поддержке Председателя Госсовета РД, в Чохе прошли большие торжества.
Дагестана» опубликовала обращение к Президенту РД с просьбой принять меры для увековечивания памяти Халил-Бека Мусаясул по случаю 110-летия со дня его рождения. Оно было подписано известными в республике людьми: Сияли гаджиевой, Ириной Нахтигаль, Магомедом Бутаевым, Загалавом Абдулбековым, Людмилой Авшалумовой, Магомедом Магомедовым (Институт ДНц РАН), Тамарой Хашаевой, Ибрагимом Шамовым, Качар Гусейнаевой, Хаджи-Мурадом Доного, Ибрагим Халилом Супьяновым. Реакции никакой не последовало. Не могу не вспомнить, что к 100-летию со дня рождения художника в 1997 году, благодаря поддержке Председателя Госсовета РД, в Чохе прошли большие торжества.
Такие у нас дела...
No comments:
Post a Comment