 |
მეათე კლასის გაკვეთილი -
მარინა გერმანის ასული ლაზარევა ჩეხოვის ალუბლის ბაღის შესახებ:
ლიტერატურათმცოდნეობის და სწავლების მეთოდიკის ერთ-ერთ ურთულეს საკითხად რჩებარელიგიის გავლენა ცალკეული მწერლების შემოქმედებაზე.
ა.პ. ჩეხოვის რელიგიურობის საკითხი განეკუთვნება ყველაზე საკამათო საკითხებს და მკვლევარებივერ მიდიან ერთმნიშვნელოვან პასუხამდე.
და მაინც, ჩეხოვის შემოქმედების მკვლევართა უმეტესობა ვერ მიიჩნევს მას ათეისტად. ასემაგალითად ა.ჩუდაკოვი დარწმუნებულია რომ "ჩეხოვი არაა გუგლგრილი რელიგიური საკითხების მიმართ, ჩეხოვს ესმოდა რომ ღმერთს ვერ აუქცევ გვერდს დუმილით. მისი გმირები ხშირად მონაწილეობენ რელიგიურ საუბრებში, გამოხატავენ თავის რწმენას და ეჭვებს, ახდენენ ბიბლიის ციტირებას, მსჯელობენ სახარების თემებზე, ხშირად მონაწილეობენ რელიგიურ საიდუმლოებებში და რიტუალებში, ესწრებიან ღვთისმსახურებას და ჯვაროსნულ მსვლელობებს და განიცდიან ძლიერ მღელვარებას, გრძნობენ ცოცხალღმერთს და ძლიერ, არამიწიერ სიხარულს. მწერალი უეჭველად უშვებდა რწმენის ცოცხალგანცდას,მას ესმოდა ეს განცდა"
ნ. კაპუსტინი თვლის, რომ ჩეხოვი არის გაწონასწორებული, თუმცა ადამიანის ცხოვრების არასრულყოფილების გაგების გამო დრამატულად დაძაბული ჰუმანიზმის კალაპოტში. ის არ უარყოფს ქრისტიანობის ეთიკურ ღირებულებებს მაგრამ ვერ იღებს მის ონტოლოგიას.
მ. ეპშტეინი ჩეხოვს თვლის ერთ-ერთ ყველაზე სეკულარულ რუს მწერლად, მაგრამ პარადოქსულად თვლის რომ მთელი მისი შემოქმედება არის უმსგავსობად და მეშჩანობად მიჩნეული სეკულარობის კრიტიკა.
ცნობილი მართლმადიდებელი ლიტერატურათმცოდნე მ. დუნაევი არ თვლის მწერალს ათეისტად. ის აღნიშნავს რომ ჩეხოვი თავის პირად სულიერ განცდებს უმალავდა გარეშე პირებს ხშირად ხუმრობით იშორებდა თავიდან ცნობისმოყვარეებს როდესაც ლაპარაკი იწყებოდა მისთვის არსებითად მნიშვნელოვან რამეზე.
ჩვენ გვინდოდა იმის აღნიშნვა რომ ჩეხოვს როგორც მაძიებელ ადამიანს ჰქონდა თავისი სულიერი გზა და მისი დამოკიდებულება ღმერთისადმი,
რელიგიისადმი, იცვლებოდა ცხოვრებისეული გზის მანძილზე. ე.ი. მისმა სულიერ-რელიგიურმა ცნობიერებამ, ისევე როგორც ბევრი სხვა ადამიანის შემთხვევაში,განიცადა ევოლუცია. მისი გზა მიდიოდა ბავშვური გულითადი რწმენიდან //მან ოჯახში მიიღო ღრმად რელიგიური განათლება და ის მონაწილეობდა ღვთისმსახურებებში როგორც საეკლესიო მგალობელი//, შემდეგ მან გაიარა უეჭველი გამოცდა ათეიზმით //რაზეც გავლენა იქონია სწავლამ სამედიცინო ფაკულტეტზე და საერთო სულიერმა ატმოსფერომ რუსეთში// და ცხოვრების ბოლო წლებში მან ძნელად შეიძინა რწმენა.
არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ დუნაევს იმაშიც რომ ჩეხოვი თავის სულიერ განცდებს უმალავდა გარეშე პირებს და შეგნებულად თუ არაცნობიერად შიფრავდა მათ თავის ნაწარმოებებში.
ეს განსაკუთრებით კარგად ჩანს ჩეხოვის "დასავლის" ქმნილებაში,პიესაში "ალუბლის ბაღი". მომაკვდავი,მიმქრალი ჩეხოვი,ვისაც კარგად ესმის რომ მივიდა უკანასკნელ ზღვრამდე,დაძაბულად ფიქრობს იმაზე თუ რაა დასასრული, სიკვდილი,და რა იქნება სიკვდილის შემდეგ.
და ყველა ეს აზრი გვეუბნება რომ ჩეხოვს სწამს მომავალი ცხოვრებისა,მის რწმენაზე.
ვცადოთ კომედია "ალუბლის ბაღის" ამ კუთხით გაანალიზება, ყურადღება გავამახვილოთ ამ პიესის არსებით და არა ტექნოლოგიურ მხარეზე.
მომაკვდავმა ჩეხოვმა თავის პიესაში შეგნებულად თუ არაცნობიერად გვიჩვენა კაცობრიობის და ადამიანის სულის სვლა პირველქმნილი წმინდა მდგომარეობიდან ცოდვილი მიწიერი ცხოვრების გავლით ზეციური იერუსალიმისკენ - ტანჯვითა და მონანიებით ცოდვებისგან განწმენდილი ადამიანთა სულების ნავსაყუდელისკენ.
კომედიის მთავარი სახე უეჭველად არის ალუბლის ბაღი. პირველი მოქმედება აყვავებული ბაღის //სამოთხის// ხატის მეშვეობით იწყებს კაცობრიობის ბავშვობას-უმანკოებას. ბიბლიის დასაწყისში ვკითხულობთ რომ ღმერთმა აღმოსავლეთში, ედემში შექმნა სამოთხე და იქ მის მცველად და მასზე მზრუნველად მოათავსა მის მიერ შექმნილი ადამიანი.
ეს როგორც კაცობრიობის ისე ყოველი ცალკეული ადამიანის დილა აღბეჭდილია პიესის სწორედ პირველ მოქმედებაში,უკვე პირველ რემარკაში რომელიც ახასიათებს მოქმედების ადგილს:
"გარიჟრაჟი, მალე ამოვა მზე. უკვე მაისია,ჰყვავის ალუბლის ხეები..."//1.125//. ედემი-აყვავებული ბაღი- კაცობრიობის დილა, მისი ბავშვობა.
შემდეგ ჩნდებიან გმირები რომლებიც იხსენებენ თავის ბავშვობას. უპირველეს ყოვლისა ესენი არიან რანევსკაია, გაევი. თავის ბავშვობას იხსენებს ლოპახინიც.
უკვე აქ იწყება დიდი მეშვიდე დღე-ადამიანთა მიწიერი,ცოდვებით და უბრალოდ უაზრო მოქმედებებით სავსე ცხოვრება. ასეთი ცხოვრება ადამიანს აშორებს სამოთხისგან, უმანკოების და სულის მთლიანობის მდგომარეობისგან.
გმირები მუდამ ახსენებენ ერთმანეთს დროის შესახებ - პიესაში ასე შედის წარმავალი დროის ყველას მიერ დანახული და შემჩნეული მოტივი. დროზე ყველაზე ხშირად დაკონკრეტულად ლაპარაკობენ აწმყოთი მცხოვრები გმირები ლოპახინი და ვარია. ლოპახინი თითქოს საერთოდ აკონტროლებს დროს-მისი რეგულარული შეხსენებები დროზე ჰგავს საათის რეკვას. ისინი შეახსენებენ მოქმედ პირებს რომ დრო დაუნდობლად მიდის და ყველას აახლოვებს უკანასკნელ ზღვართან-მარადისობაში გადასვლასთან.
ამავე პირველ მოქმედებაში იკვეთება ის რაზეც დგას მისი კონფლიქტი-ალუბლის ბაღის ბედის გადაწყვეტა. ეს საკითხი ჯერ ღიაა,მაგრამ პასუხი ნათელია - ალუბლის ბაღი ვერ გადარჩება, ის ვერ გადარჩება იმიტომ რომ კაცობრიობა ცოდვების გამო განიდევნა ედემიდან, ცოდვათა გამოსყიდვის მოტივი დაჟინებით ისმის. ის პირველ რიგში დაკავშირებულია რანევსკაიას სახესთან. რატომ არ ესმით ერთმანეთისა ლოპახინს ერთის მხრივ და რანევსკაიას გაევთან ერთად მეორეს მხრივ?
ყველაფერი ნათელი ხდება თუ კი შესაბამის დიალოგებს და სცენებს განვიხილავთ რელიგიური კუთხით და არ დვივიწყებთ იმ მაღალ სიმბოლიკას რომლითაც სავსეა ალუბლის ბაღის ხატი - ედემი დაკარგულია, კაცობრიობამ ის დაკარგა თავისი ცოდვების გამო. დარდი დაკარგული სამოთხის გამო გასაგებია. მაგრამ ედემი აღარ იქნება კაცობრიობის ისტორიაში - ასეთია უფლის ნება.
ფხიზლად მოაზროვნე ლოპახინის თქმით ბაღის ძველ მდგომარეობაში შენარჩუნება შეუძლებელია. რანევსკაია და გაევი კი გვანან სასწაულის მოიმედე ბავშვებს.
და ისინიც მართლები არიან!
დიახ, ედემი არ იქნება, მაგრამ ნეტარება შესაძლებელია. ნეტარებას დაპირნენ იმათ ვინც გამოისყიდიან თავის ცოდვებს. ამიტომ მთავრდება ოპტიმისტურად პირველი მოქმედება.....
კაცობრიობის გარიჟრაჟზე ბავშვივით უმანკო ადამიანის სანეტარო ედემისკენ უკან მიმავალი გზა აღარაა. მაგრამ ადმიანებს დაპირდნენ ნეტარებას მომავალში. ქრისტემ სამოთხე დაუბრუნა იმათ ვისაც სწამთ მისი და ვინც მზადაა მონანიებისთვის. ცხოვრების გზაზე უნდა ვიაროთ სიხარულით და არა დაღვრემილებმა. უნდა ველოდოთ ზამთრის //სიკვდილის// შემდეგ მომავალ გაზაფხულს.
საყოველთაოდ აღიარებულია რომ პიესის კულმინაციური მომენტია მესამე მოქმედება როდესაც მხირულებისა და ცეკვის დროს სცენის უკან წყდება ალუბლის ბაღის ბედი.
მაგრამ ავტორის აზრის გადმოცემის თვალსაზრისით ჩვენ ყველაზე მთავრად მიგვაჩნია მეორე მოქმედება. სწორედ ამ მოქმედებაში გამოვიდნენ გმირები გარეთ.
მნიშვნელოვანია რომ ისინი სხედან სასაფლაოზე. სიმბოლურია დეკორაცია ალუბლის ბაღი, გზა და ძალიან შორს ჰორიზონტზე ჩნდება დიდი ქალაქი რომელიც ჩანს ხოლმე მხოლოდ ძალიან კარგ ამინდში.
სასაფლაოზე მსხდომი ადამიანები არიან კაცობრიობის წარსულს და მომავალს შორის: ალუბლის ბაღი-ედემის სამოთხე //კაცობრიობის წარსული// -ცოცხალი მაგრამ სასაფლაოზე მსხდომი ადამიანები ელიან სიკვდილს, წინ კი არის მომავალი - საკვირველი ქალაქი....
"და ვიხილე ახალი ცა და ახალი დედამიწა ვინაიდან პირველმა ცამ და პირველმა დედამიწამ გადაიარეს და ზღვა აღარ არის.
და ვიხილე წმინდა ქალაქი ახალი იერუსალიმი,რომელიც ღმერთიგსგან გადმოდიოდა ციდან გამზადებული, როგორც თავისი ქმრისთვის მორთული პატარძალი.
და მოვისმინე ტახტიდან დიდი ხმა, რომელიც ამბობდა: აი, ღმერთის კარავი, ადამიანებთან, და ის დამკვიდრდება მათთან ისინი იქნებიან მისი ხალხი და თვით ღმერთი მათთან იქნება" //გამოცხადება იოანესი 21,1-3//.
ჩეხოვს შემთხვევით არ შეჰყავს თავისი თხზულების მხატვრულ ქსოვილში ქალაქი რომელიც ჩანს კარგ,მზიან ამინდში: "ნეტარ არიან გულით სუფთანი,ვინაიდან ისინი ღმერთს იხილავენ".//მათე 5,8//.
გმირები სხედან სასაფლაოზე, და მზის ჩასვლის //სიკვდილის// წინ ლაპარაკობენ სისულელეებზე და აკეთებენ სისულელეებს. შარლოტა ჯიბიდან იღებს და ახრამუნებს კიტრს, ეპიხოდოვი უკრავს გიტარაზე და რაღაცას მღერის, იაშა ამთქნარებს და ცეცხლს უკიდებს სიგარეტს, ვიღაც იხსენებს ბოკლს, ვიღაც ამბობს რომ უნდა თავის მოკვლა, ვიღაცა ამბობს რომ უნდა გათხოვება. ისინი ფიქრობენ და ლაპარაკობენ იმაზე რაზეც ფიქრობს და ლაპარაკობს ყველა ადამიანი.
ღმერთო, რა წვრილმანია ეს ყველაფერი,რაზე ვხარჯავთ ძვირფას საჩუქარს, სიცოცხლეს... გმირებს არ ესმით ერთმანეთისა - ასეა ყოველთვის ამქვეყნად.
ლოპახინი საკმაოდ მრისხანედ შეახსენებს რომ უნდა გადაწყდეს ალუბლის ბაღის ბედი.
ალუბლის ბაღი აქ ხდება სიმბოლო ადამიანის სულისა რომელიც ადრე თუ გვიან უნდა წარდგეს ღმერთის წინაშე სასამართლოზე.
გარეგნულად გმირები არავითარ რეაქციას არ ახდენენ ლოპახინის გაფრთხილებაზე, მაგრამ ყოველი მათგანი ალბათ ფიქრობს ამაზე. შემთხვივითი არაა რომ აქ არის ძალიან ბევრი პაუზა. ამ პაუზების დროს გმირები არა მარტო დუმან არამედ ფიქრობენ არსებითზე, იმაზე რაზეც ფიქრობდა მომაკვდავი ჩეხოვი....
მეორე მოქმედების მხატვრულ ნახატში ძალიან მნიშვნელოვანია ბაღიდან ციური ქალაქისკენ მიმავალ ცხოვრებისეულ გზაზე მიმავალი გამვლელის ხატი. ისაა ერთ-ერთი ჩვენგანის კრებითი სახე.
შემთვრალი გამვლელი წარმოთქვამს ვიღაც მწერლის რომელიღაც
თხზულების ფრაგმენტს და ითხოვს ფულს. რანევსკაია მას აძლევს ოქროს რუბლს. ვარია ტირის და ამბობს რომ ამით ხუმრობა არ შეიძლება. მაგრამ ფული ვერც ვერავის აბედნიერებს და ვერც ვერავის აზარალებს ვინაიდან რა არის ფული?
მოქმედება ისევ მთავრდება წასვლის მოტივით,რაღაც უკეთესისკენ წასვლის მოტივით. ანია მოუწოდებს მდინარისკენ წასვლისკენ, იქ კარგია. ტროფიმოვი თანხმდება. მიდიან.
მესამე მოქმედებაა "ნადიმი შავი ჭირის დროს", მოახლოებული სიკვდილის წინ ყურების დაცობის და თვალების დახუჭვის სურვილი.
ალუბლის ბაღი აქ უკვე ხდება ადამიანის ამქვეყნიური ცხოვრების სიმბოლო. ეს ცხოვრება კი უნდა დამთავრდეს.
გაევის და ლოპახინის ჩამოსვლა და ამბავი ალუბლის ბაღის თუნდაც ლოპახინისთვის მიყიდვის შესახებ ფხიზლებს ადამიანებს, ისინი აცნობიერებენ საკუთარი დასასრულის გარდაუვალობას, რაზეც უეჭველად ბევრს ფიქრობდა ჭლექისაგან მომაკვდავი ავტორი.
არა! მიწიერი ცხოვრება არ იქნება მარადიული, ისევე როგორც არაა მარადიული ხან აყავებული და ხან ნყოფიერი ლუბლის ბაღი. და რა სამწუხაროც არ უნდა იყოს ფიქრი წასვლაზე ის გარდაუვალია.
კითხვა მხოლოდ ისაა თუ რა იქნება შემდეგ, წყვდიადი, არარაობა თუ ახალი ბაღი?
ავტორი ერთმნიშვნელოვნად პასუხობს რომ იქნება ახალი ბაღი, უფრო ზუსტად ქალაქი. და ისევ წასვლის მოტივი და შემთხვევითი არაა რომ ის ისევ წყდება ოპტიმისტურად.
ანია დედას ეუბნება რომ არაა საჭირო ტირილი, ალუბლის ბაღი გაყიდულია, ის აღარაა, მაგრამ წინაა ცხოვრება, დარჩა კარგი, წმინდა სული და ისინი გააშენებენ ახალ,ძველზე უკეთეს ახალ ბაღს. საღამოს მზესავით მოვა ღრმა სიხარული. ანია დედას მოუწოდებს წასვლისკენ...
მე-4 მოქმედება მწუხრისაა. ავტორი შეეგუა სიკვდილის გარდაუვალობას და მისი გმირები შეურიგდნენ ალუბლის ბაღის გაყიდვას //სიკვდილს// და თავის გამგზავრებას // წასვლას//. ყველა წუხს და ამავე დროს სავსეა იმედით.
ისინი იმედოვნებენ რომ ამ ჩვეულებრივი ცხოვრების გარდა არის სხვანაირი ცხოვრება იქ - წმინდა ქალაქში. ყველა ემშვიდობება ერთმანეთს, იგრძნობა რაღაც ნაღვლიანი, მაგრამ ნათელი.
ესაა ნათელი დარდი იმიტომ რომ ავტორს სწამს იმ, სხვა, უკეთესი ცხოვრებისა.
ამ ნაღვლიანი კომედიის ნაღვლიან ფინალად მოსჩანს ის რომ დაავიწყდათ ფირსი. მაგრამ მან თავისი იცხოვრა, და არა იმიტომ რომ ის მოხუცია არამედ იმიტომ რომ მისი დღეები დათვლილია. ასე გადაწყვიტა ბრძენმა ჩეხოვმა. მაგრამ წასვლა უწევთ ბევრად უფრო ახალგაზრდებსაც...
“ფირსი. ცხოვრებამ ისე გაიარა თითქოს არც მიცხოვრია. //წვება// და ვიწვები... ძალა უკვე არ გაქვს. არაფერი დაგრჩა... ეხ შე ბედოვლათო! (წევს უძრავად)” [1, 175].
მთელი მიწიერი ცხოვრება ჩანს მხოლოდ კომედიად - მეტისმეტად ბევრი იყო მასში უაზრო. მაგრამ ესაა მხოლოდ ხილული ნაწილი იმ აისბერგისა რომელსაც ჰქვია სიცოცხლე.
ჭეშმარიტი სიცოცხლე არის სიკვდილის შემდეგ - ცის ქალაქში, ეს ირწმუნა ავტორმა და ეს დაშიფრა თავის იდუმალ ნაღვლიან კომედიაში.
სამუდამოდ დაკარგული ბაღი-ედემიდან - ნაღვლიანი კომედია ცხოვრებით - ცის ქალაქისკენ. ციდან ჩამომავალი იერუსალიმისკენ...
http://www.runyweb.com/articles/travel/traveler-notices/longwood-gardens.html
დიუპონის ბაღები. სამოთხის ნაწილაკი ნიუორკიდან 2 საათში.
Сады Дюпона. Кусочек рая в двух часах езды от Нью Йорка
17 Декабря, 2012, Инна Липницкая. ინა ლიპნიცკაია
ორანჟერეა დიუპონის ბაღებში შობის წინ.
Оранжерея в Садах Дюпона перед Рождеством. Фото с сайта sicklesmarket.com
 |
შუქრჩდილის თამაშისთვის ანგარიშის გაწევისას,ლანდშაფტის თავისებურებების ოსტატურად ასახვისას,საპარკო არქიტექტურის ოსტატები თავის შედევრებს ქმნიან ურჩი ყლორტებისგან,ფეთიანი ბალახებისგან და მალე ჭკნობადი ჭირვეული ყვავილებისგან. ყოველი ბაღის უკან დგას დაგეგმვა,სტილი,ფილოსოფია,უზარმაზარი ფული და უზომო შრომა. მაგრამ ბაღში მისვლისას ჩვენ უბრალოდ ვტკბებით სილამაზით და დიდად არ ვუფიქრდებით იმას თუ რა შრომის ფასად დაჯდა მისი შექმნა.
სამოთხის ბაღიდან გაძევების შემდეგ ადამიანი ოცნებობს ბაღში ცხოვრებაზე. პარკი ჩვენთვის არის დასვენების,მედიტაციის,ქმედების ადგილი.
დიუპონის ბაღები ზაფხულში. ყველაზე საკვირველი ბაღები არის ნიუ იორკიდან ორ საათში,პენსილვანიის და დელავერის საზღვარზე, ამ ადგილს ჰქვიაLongwood Gardens, ანუ დიუპონის ბაღები.
1906 წლისთვის პიერ დიუპონმა შეიძინა მიგდებული ფერმა. მისი მიზანი იყო იქ დარგული ხეების გადარჩენა გაჩეხვისგან. მაგრამ უკვე 20 წელიწადში იქ გაიშალა შესანისნავი პარკი. ეხლა დიუპონის ბაღები არის კომპლექსი სადაც იზრდება მცენარეთა დაახლოებით 11 000 სახეობა. აქ შეიძლება ყველანაირი ლანსაფტური სტილის და ფორმის ნახვა. პარკის ტერიტორიაზე არის 380 შადრევანი რომელსაც საღამოობით ფერადი სინათლით ანათებენ!
დიუპონის ბაღებში შეიძლება ყოველ დღე მისვლა. მაგრამ ყველაზე ლამაზი დროა მადლიერების დღის შემდეგ როდესაც ბაღი გარდაიქმნება. ინთება ხეებზე გაკიდული ურიცხვი ნათურა და ორანჟერეებში ყველა ელფერით იფურჩქნება მრავალი პუანსეტია.
Создание сада - это творческий процесс, настолько растянутый во времени, что только самым счастливым удается увидеть результат своего труда. Большинство садовников работает для потомков. Создавая композиции, учитывая игру света и тени, искусно отражая особенности ландшафта, мастера парковой архитектуры создают свои шедевры из непокорных ростков, буйных трав и быстро вянущих капризных цветов. За каждым садом стоит планирование, стиль, философия, огромные деньги и непомерный труд. Но мы, приходя в сад, обычно просто наслаждаемся красотой, не особенно задумываясь о «закулисной» работе.
Жить в саду – извечная мечта человечества, которая у нас в крови с момента изгнания из рая, поскольку рай был садом. Парк для нас – место отдыха, медитации, действа.
Сады Дюпона в летнее время
Сады Дюпона в летнее время
В 1906 годы Пьер Дюпон приобрел заброшенную ферму только для того, чтобы спасти от вырубки высаженные там деревья, но уже через двадцать лет на ее месте раскинулся первоклассный парк. Ныне Сады Дюпона – это комплекс, где растет около 11 000 видов растений. Здесь в котором можно найти все ландшафтные стили и формы. На территории парка бьют 380 фонтанов, подсвечиваемые в вечернее время суток разными цветами!
Предновогоднее убранство оранжереи в Садах Дюпона
В Сады Дюпона можно приезжать ежедневно, и каждый раз видеть этот удивительный парк другим! Однако, самое красивое время наступает после Дня Благодарения, когда сад преображается, загораясь миллионами огней, развешанных на ветвях деревьев, а в оранжереях всеми оттенками расцветают многочисленные пуансеттии.
Рождественские огни на деревьях в Садах Дюпона
Это невозможно и не нужно описывать – это нужно увидеть, что очень просто сделать с компанией My Starlight Tours. Уже не первый год турагентство организует рождественские программы, которая включает не только путешествие в живописную долину под названием Брендивайн (Brandywine Valley) и прогулку по Садам Дюпона, но и посещение музея знаменитого американского художника Эндрю Уайета. Присоединяйтесь!
Инна Липницкая | Трэвел агентство «My Starlight Tours» |
Проблема влияния религии на творчество отдельных писателей и на литературу в целом остаётся одной из самых сложных как в литературоведении, так и в методике преподавания. Истолкование произведения сквозь призму христианства (особенно православия) делается подчас столь прямолинейно, “в лоб” и сопровождается таким количеством явных натяжек, что вызывает невольное отторжение у читателя (особенно у читателяподростка). Учителю, решившемуся в классе обсуждать религиозные мотивы в художественном произведении, стоит быть очень и очень осторожным, чтобы не превратиться в проповедника, своими неумелыми (или неуёмными) действиями калечащего литературный текст.
Особенно это касается таких “сдержанных” в религиозных вопросах писателей, как Чехов. При том, что у него много произведений, тематически или сюжетно связанных с христианством, назвать его писателемхристианином (в том смысле, в каком говорят, например, о Достоевском или Лескове) всё же нельзя.
Публикуя материал Марины Лазаревой, который привлёк нас очень аккуратным обращением с этой проблемой, мы сознательно открываем дискуссию на тему «Чехов и религия». Думаем, что и у литературоведов, и у преподавателей есть что сказать по этому поводу.
а урок: 10-й класс
Марина ЛАЗАРЕВА
Марина Германовна ЛАЗАРЕВА — учитель русского языка и литературы лицея № 6 г. Иваново.
“Раю, мой раю...”
К вопросу об изучении пьесы А.П. Чехова «Вишнёвый сад»
Проблема влияния религии на творчество отдельных писателей и на литературу в целом остаётся одной из самых сложных как в литературоведении, так и в методике преподавания. Истолкование произведения сквозь призму христианства (особенно православия) делается подчас столь прямолинейно, “в лоб” и сопровождается таким количеством явных натяжек, что вызывает невольное отторжение у читателя (особенно у читателяподростка). Учителю, решившемуся в классе обсуждать религиозные мотивы в художественном произведении, стоит быть очень и очень осторожным, чтобы не превратиться в проповедника, своими неумелыми (или неуёмными) действиями калечащего литературный текст.
Особенно это касается таких “сдержанных” в религиозных вопросах писателей, как Чехов. При том, что у него много произведений, тематически или сюжетно связанных с христианством, назвать его писателемхристианином (в том смысле, в каком говорят, например, о Достоевском или Лескове) всё же нельзя.
Публикуя материал Марины Лазаревой, который привлёк нас очень аккуратным обращением с этой проблемой, мы сознательно открываем дискуссию на тему «Чехов и религия». Думаем, что и у литературоведов, и у преподавателей есть что сказать по этому поводу.Традиция изучения пьесы А.П. Чехова «Вишнёвый сад» в школе знает много различных подходов: социально-исторический, культурологический, философский... Кажется, наименее освоенным является подход религиозный. Именно на нём мы бы и хотели заострить внимание, так как рассмотрение этого произведения в духовно-религиозном аспекте представляется перспективным. Такой подход существенно дополнит представление о творческом замысле автора «Вишнёвого сада», о его мировоззрении в последний, предсмертный период творчества.
Вопрос о религиозности А.П. Чехова относится к числу наиболее дискутируемых; к однозначному ответу на него исследователи не приходят. И всё же атеистом писателя не может назвать большинство чеховедов. Так, А.Чудаков убеждён, что “Чехова нельзя назвать безучастным к религиозным вопросам, он понимал, что Бога нельзя обойти молчанием. Герои Чехова часто участвуют в религиозных разговорах, высказывают свои верования и сомнения, цитируют Библию, рассуждают на евангельские темы, часто исполняют религиозные таинства и обряды, присутствуют на богослужениях и крестных ходах и переживают глубокие волнения, ощущение Бога Живаго и радости сильной, восторженной, неземной. Писатель, безусловно, понимал и допускал возможность живого опыта веры” [4, с. 8–9].
Н.Капустин считает, что Чехов “находится в русле уравновешенного, хотя и драматически напряжённого от понимания несовершенства человеческой жизни, гуманизма, который не отрицает этических ценностей христианства, но не может примкнуть к его онтологии” [3, с. 119]. М.Эпштейн, называя Чехова одним из самых секулярных русских писателей, при этом парадоксально утверждает, что “всё его творчество представляет собой критику секулярности под именем «пошлости» и «мещанства»” [5, с. 34].
Известный православный литературовед М.Дунаев не соглашается с тем, что писатель был атеистом, отмечая, что “Чехов все свои интимно-духовные переживания тщательно укрывал от посторонних, нередко отделываясь шуткою, когда речь заходила о сущностно важном для него” [2, с. 13].
Нам бы хотелось отметить, что у Чехова, как у человека ищущего, был свой духовный путь, и отношение к Богу, вере, религии у него менялось на протяжении жизненного пути, то есть его духовно-религиозное сознание, как у многих, претерпело эволюцию. Его путь лежал от цельной, сердечной детской веры (вспомним глубоко религиозное воспитание в семье, опыт участия в богослужениях в качестве церковного певца) через безусловное испытание атеизмом в молодости (на что повлияла его учёба на медицинском факультете и общая духовная обстановка в России) к трудному обретению веры в последние годы жизни. Мы также убеждены: нельзя не согласиться с М.Дунаевым в том, что свои духовные переживания Чехов тщательно скрывал от посторонних, сознательно или подсознательно “зашифровывая” их в своих произведениях.
Это особенно ярко проявляется в “закатном” творении Чехова — пьесе «Вишнёвый сад». Умирающий, угасающий Чехов, прекрасно понимая, что подошёл к последней черте, напряжённо думает о том, что есть кончина, смерть и что будет после смерти. И все эти мысли говорят, на наш взгляд, об одном — о вере автора в будущую жизнь и вообще — о вере автора. Попробуем это показать, проанализировав в заявленном ключе комедию «Вишнёвый сад», концентрируя внимание не на технологическом, а на содержательном аспекте изучения данной пьесы в школе.
Умирающий Чехов сознательно или подсознательно показал в своей гениальной пьесе историческое движение человечества и одновременно движение души человеческой от первозданного чистого состояния через грешную земную жизнь к Небесному Иерусалиму — причалу человеческих душ, очистившихся страданием и покаянием от грехов. Ключевым образом в комедии является, безусловно, образ вишнёвого сада. Первое действие символически раскрывает детство человечества — его невинность — через образ цветущего сада (рая). “И насадил Господь Бог рай в Едеме на востоке, и поместил там человека, которого создал <...> И взял Господь Бог человека и поселил его в саду Едемском, чтобы возделывать его и хранить его” [Быт. 2, 8,15], — читаем мы на первых страницах Книги Книг. Это утро как человечества в целом, так и каждой отдельной человеческой души запечатлено именно в 1-м действии пьесы, что проявляется уже в первой ремарке, характеризующей место действия: “Комната, которая до сих пор называется детской <...> Рассвет, скоро взойдёт солнце. Уже май, цветут вишнёвые деревья...” [1,125]. Эдем — цветущий сад — поистине утро человечества, его детство.
Дальше появляются герои, которые вспоминают своё детство: это прежде всего Раневская, Гаев. Вспоминает своё детство и Лопахин. Но уже здесь начинает разворачиваться великий “седьмой день” — земная человеческая жизнь, полная грехов и просто нелепых поступков, которые неумолимо отдаляют человека от рая, от состояния невинности и цельности души. Герои постоянно напоминают друг другу о времени — так в пьесу входит увиденный и отмеченный всеми мотив уходящего времени. О времени наиболее часто и конкретно напоминают Лопахин и Варя — герои, живущие настоящим. Лопахин, кажется, вообще контролирует время: его постоянные напоминания о точном времени как бой часов, они заставляют действующих лиц памятовать о том, что время неумолимо уходит, приближая всех к последней черте — переходу в вечность.
Здесь, в 1-м действии, также завязывается главный узелок, связывающий действие комедии, оформляется тот стержень, на котором держится её конфликт — решение судьбы вишнёвого сада. И хоть вопрос о судьбе его остаётся пока открытым, ответ, пожалуй, ясен: вишнёвый сад не сохранится. Он не может сохраниться, ибо человечество было изгнано из Эдема за грехи. Мотив искупления грехов звучит пронзительно и настойчиво; он прежде всего связан с образом Раневской. Почему же так не понимают друг друга Лопахин, с одной стороны, и Раневская с Гаевым — с другой? Всё становится предельно ясным, если рассматривать соответствующие диалоги и сцены в религиозном ключе, не забывая о той высокой символике, которой исполнен образ вишнёвого сада: рай-Эдем утерян, человечество потеряло его за свою греховность. Тоска по раю объяснима, но Эдема не будет больше в истории человечества — такова воля Божия. Напоминание о том, что сад невозможно сохранить в прежнем состоянии, автор вкладывает в уста трезво мыслящего Лопахина. А Раневская и Гаев похожи на детей, надеющихся на чудо. И они тоже правы! Да, Эдема не будет, но райское блаженство возможно: оно обетовано тем, кто искупит свои грехи. И оттого так оптимистично завершается 1-е действие.
“Варя. Пойдём, родная, пойдём... <...>
Трофимов (в умилении). Солнышко моё! Весна моя!”
Нет дороги назад к Эдему, к цветущему саду, где блаженствовал человек на заре человечества, когда был невинен, как дитя. Но блаженство — в будущем, оно обещано, Христос вернул рай тем, кто верит в Него и Ему, кто готов к покаянию. Надо идти радостно, а не уныло по жизненной дороге, ожидая ту, новую весну, которая придёт после зимы (смерти).
Общепризнано, что кульминационным в пьесе является 3-е действие, где во время веселья и пляски за сценой решается судьба вишнёвого сада. Однако нам наиболее важным в плане выражения основной мысли автора видится действие второе. Именно здесь герои вышли из стен усадебного дома на волю. Знаменательно, что они сидят на кладбище: “...большие камни, когда-то бывшие, по-видимому, могильными плитами...” [1, с. 141]. Символична декорация: вишнёвый сад, дорога, и далеко-далеко на горизонте обозначается большой город, который бывает виден только в очень хорошую, ясную погоду [1, с. 141]. Люди на кладбище — между прошлым человечества и человека и будущим их: вишнёвый сад — Эдемский рай (прошлое человечества) — люди, живые, но сидящие на кладбище (в преддверии кончины), а впереди — будущее — удивительный город...
“И увидел я новое небо и новую землю. Ибо прежнее небо и прежняя земля миновали, и моря уже нет. И я, Иоанн, увидел святой город Иерусалим, сходящий от Бога с неба, приготовленный как невеста, украшенная для мужа своего. И услышал я громкий голос с неба, говорящий: се, скиния Бога с человеками, и Он будет обитать с ними, они будут Его народом, и Сам Бог будет Богом их”, — вещает апостол Иоанн [Откр. 21, 13]. Чехов не случайно вводит в художественную ткань своего произведения образ города, видимого в ясную погоду: “Блаженны чистые сердцем, ибо они Бога узрят” [Мр. 5, 8].
Герои сидят на кладбище в преддверии заката (кончины) и говорят и делают, кажется, какие-то нелепости. Вот Шарлотта достаёт из кармана и ест огурец, Епиходов играет на гитаре и что-то поёт, Дуняша пудрится, Яша зевает и закуривает сигарету. Кто-то вспоминает про Бокля, кто-то говорит, что хочет застрелиться, кто-то — что выйти замуж. Они говорят и думают о том, о чём думают и говорят все люди. Боже, как всё это мелко, на что мы тратим драгоценный дар — жизнь... Герои не слышат друг друга — как всегда и мы в этой жизни. Лопахин довольно грозно напоминает о том, что должна решиться участь вишнёвого сада. Здесь вишнёвый сад становится символом души человеческой, которая рано или поздно предстанет пред Господом на суд. Внешне герои не реагируют на предупреждение Лопахина, но, наверное, каждый из них размышляет об этом. Не случайно здесь очень много пауз, во время которых герои не просто молчат, а думают. О чём? Наверняка о сущностном, о том,
о чём размышлял умирающий Чехов...
Чрезвычайно важен в художественном рисунке 2-го действия образ прохожего, идущего по жизненной дороге от сада к небесному Граду. Это собирательный образ... одного из нас. Немножко пьяненький, он декламирует что-то из кого-то и просит денег. Раневская даёт ему золотой. Варя плачет: “Этим, мама, шутить нельзя” [1, с. 151]. Но через золотой (деньги) никто не осчастливлен и никто не пострадал — ни прохожий, ни Варя с присными, ибо что есть деньги?..
И опять завершается действие мотивом ухода, причём ухода к чему-то лучшему.
“Аня. Что ж? Пойдёмте к реке. Там хорошо.
Трофимов. Пойдёмте.
(Идут.)”.
Действие 3-е — “пир во время чумы”, желание заткнуть уши и закрыть глаза в преддверии и предчувствии надвигающейся смерти. Здесь вишнёвый сад уже становится символом земной жизни человека, которая должна оборваться. Приезд Гаева с Лопахиным и известие о продаже вишнёвого сада (пусть — Лопахину) отрезвляют людей, они осознают неминуемость собственной кончины, о чём так много, безусловно, думал сам автор, угасающий от чахотки. Нет! Жизнь земная не будет вечной, как не вечен вишнёвый сад — то цветущий, то плодоносящий. И как бы ни был прискорбен вывод о неминуемом уходе, последний неизбежен. Вопрос только в том — а что потом? Тьма, небытие или новый сад? Ответ автора однозначен: новый Сад, точнее Град. И снова — мотив ухода. И не случайно он вновь решается оптимистично.
“Аня. Мама!.. Мама, ты плачешь? Милая, добрая, хорошая моя мама, моя прекрасная, я люблю тебя... я благословляю тебя. Вишнёвый сад продан, его уже нет, это правда, правда, но не плачь, мама, у тебя осталась жизнь впереди, осталась твоя хорошая, чистая душа... Пойдём со мной, пойдём, милая отсюда, пойдём!.. Мы насадим новый сад, роскошнее прежнего, ты увидишь его, поймёшь, и радость, тихая, глубокая радость опустится на твою душу, как солнце в вечерний час, и ты улыбнёшься, мама! Пойдём, милая, пойдём!..” [1, 165].
Действие 4-е — закатное. Автор примирился с неизбежностью кончины, а его герои — с продажей (смертью) вишнёвого сада и своим отъездом (уходом). Доминирующий мотив здесь пустота. Все горестны и в то же время полны надежды. Надежды на то, что кроме этой, привычной жизни, есть жизнь иная — там — в Святом Граде. Все прощаются, ощущается что-то печальное, грустное, но светлое! Это светлая грусть, ибо есть у автора вера в ту, иную, лучшую жизнь.
Печальным финалом этой печальной комедии кажется то, что забыли Фирса. Но он отжил своё. И не потому, что стар, а потому, что его дни сочтены, ему пора уходить совсем. То, что он стар, как-то смягчает горечь ситуации. Так решил мудрый Чехов. Но уходить приходится и гораздо более молодым...
“Фирс. Жизнь-то прошла, словно и не жил. (Ложится.) И полежу... Силушки-то у тебя нету, ничего не осталось, ничего... Эх ты... недотёпа!.. (Лежит неподвижно.)” [1, 175].
Вся прожитая земная жизнь кажется всего лишь комедией — слишком много в ней было нелепого. Но это лишь видимая часть того айсберга, имя которому — жизнь. Там, за смертью, ждёт истинная жизнь — в Граде Небесном, и в это уверовал автор, и это зашифровал в своей загадочной несмешной комедии.
От навсегда потерянного сада-Эдема — через грустную комедию-жизнь — к Граду Небесному, Иерусалиму, с Неба сходящему...
Литература
1. Чехов А.П. Дядя Ваня. Три сестры. Вишнёвый сад. Северо-Западное книжное издательство, 1973.2. Дунаев М.М. Испытание веры (О творчестве А.П.Чехова) // Литература в школе. 1993. № 6.
3. Капустин Н.В. “Чужое слово” в прозе А.П. Чехова: Жанровые трансформации. Иваново, 2003.
4. Чудаков А.П. Между “есть Бог” и “нет Бога” лежит громадное поле // Новый мир. 1996. № 9.
5. Эпштейн М. Русская культура на распутье (секуляризация и переход от двоечной модели к троичной) // 3везда. 1999. № 1. С. 34.
No comments:
Post a Comment