ოცნება სირიის და პალესტინის ვლადიმირის თუ ხარკოვის გუბერნიად გადაქცევის შესახებ...
1882 წლის 21 მაისს პეტერბურგში შექმნეს რუსეთის საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საოგადოება რომელსაც უნდა გაუემჯობესებინა რუს მლოცველთა ყოფა წმინდა მიწაზე. თავისი არსებობის წლებში საზოგადოებამ იერუსალიმის რუსულ მიასთან ერთად შეიძინა ორი მილიონი ოქროს რუბლის ღირებულების უძრავი ქონება. მაგრამ პალესტინის გადაქცევა რუსეთის იმპერიის გავლენის ზონად ვერ მოხერხდა.
რუსეთის იმპერია, როგორც ეკადრება კიდეც დიდ სახელმწიფოს განუწყვეტლად ცდილობდა თავისი გავლენის სფეროს გაფართოებას. მაგრამ თავის მიზნებს ის ყველაზე ხშირად აღწევდა სამხედრო თუ დიპლომატიური საშუალებებით.
ექსპანსიის ისეთ ინსტრუმენტებს როგორიცაა ეკონომიკური ზეწოლა, კულტურული გავლენა და რელიგიური პროპაგანდა ფართოდ იყენებდნენ დასავლეთის სახელმწიფოები მაგრამ არა რუსეთი.
ერთადერთი გამონაკლისია რუსეთის შეღწევა მახლობელ აღმოსავლეთში, რისი მთავარი ინსტრუმენტიც იყო რუსეთის საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინური საოგადოება.
მისი მეშვეობით რუსეთი ცდილობდა თავისი პოლიტიკური ამოცანების გადაწყვეტას და მნიშვნელოვანი წარმატებებიც მოიპოვა.
თუმცა რუსეთის ყველა ინიციატივა მახლობელ აღმოსავლეთში ტრადიციულად იხრჩობოდა სამეურნეო სუბიექტების უწყებათაშორის დავა-კამათში. ეს ბედი ეწია აღნიშნულ საზოგადოებასაც.
იმაზე რომ წმინდა მიწას რაღაც უნდა უქნან პეტერბურგში დაფიქრდნენ 1840-ან წლებში, როდესაც ცხადი გახდა რომ თუ კი რუსეთი არ მივიდოდა იერუსალიმში იქ მივიდოდნენ საფრანგეთი, ინგლისი ან ავსტრია.
მე-19 საუკუნეში პალესტინა და სირია შედიოდნენ დაბერებული ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში. ამ იმპერიას კი რუსეთთან ძველი ანგარიშები ჰქონდა.
რუსეთი იცავდა თურქეთის ქრისტიანი ხალხების ინტერესებს რაც მას მუდამ აძლევდა თურქეთის საქმეებში ჩარევის საბაბს.
ამასთან რუსეთის მთავრობა არც უსაფუძვლოდ თვლიდა თურქეთის ქრისტიანებს თავის მეხუთე კოლონად ოსმალთა ზურგში.
იმპერიებს შორის ყოველი ომის ატეხვისას თურქეთის ქვეშევრდომი ქრისტიანები რუსეთის ჯარს უჭერდნენ მხარს.
ამასობაში მართლმადიდებელთა თემი მახლობელ აღმოსავლეთში თვალშისაცემად სუსტდებოდა და პეტერბურგმა გადაწყვიტა ჩარევა,
მე-19 საუკუნის დასაწყისში რუსეთი დიდად არ დარდობდა პალესტინაში არსებულ მდგომარეობაზე, მაგრამ პრობლემები დაიწყო უკვე მაშინ. ადგილობრივი მართლმადიდებელი სამღვდელოება დიდ ყურადღებას არ აქცევდა თავის მრევლს.
პალესტინელ მართლმადიდებლებს ხელმძღვანელობდა იერუსალიმის პატრიარქი, რომელსაც ტრადიციულად ირჩევდნენ ეთნიკური ბერძნებისგან. ეპისკოპოსებიც და არქიმანდრიტებიც ბერძნები იყვნენ.
მაშინ როდესაც მათი მრევლის უმრავლესობას წარმოშობით არაბები შეადგენდნენ.
ბერძენი იერარქები პრინციპულად არ სწავლობდნენ არაბულ ენას, არ აძლევდნენ მართლმადიდებელ არაბებს შემოსავლიან თანამდებობებს და თვითონ დაკავებულები იყვნენ გაუთავებელი პოლიტიკური ინტრიგებით.
საერთო ვითარება იერუსალიმის საპატრიარქოში აღწერა მოსკოვში მომუშავე პალესტინელმა მეცნიერმა გიორგი მურკოსმა რომელიც 1882 წელს წერდა:
დასავლური პროზელიტიზმის შედეგები შთამბეჭდავი იყო:
1840 წელს წმინდა მიწაზე ცხოვრობდა დაახლოებით ორი ათასი კათოლიკე, 40 წლის შემდეგ კი მათი რაოდენობა 6-ჯერ გაიზარდა. 1842 წელს განგაში ატეხა რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა გრაფმა ნესელროდემ რომელმაც იმპერატორს მიართვა მოხსენება პალესტინაში შექმნილი მდგომარეობის შესახებ. მოხსენებაში ნათქვამი იყო:
"სამწუხაროდ ქრისტიანული ეკლესიის უბედურებების მიზეზი არაა მარტო მაჰმადიანური ბატონობა. უბედურებათა წყაროა კათოლიკეების და პროტესტანტების მისწრაფებაც მათი სარწმუნოებების გავრცელებისკენ. ბერძენ სამღვდელოებას კი არ ყოფნის ზნეობრივი და მატერიალური რესურსები დამღუპველი პროზელიტიზმის მოსაგერიებლად".
ნესელროდემ შესთავაზა მლოცველის სახით პალესტინაში კომპეტენტური სასულიერო პირის გაგზავნა. ამ პირს უნდა მოეპოვებინა იქაური სამღვდელოების ნდობა და გაეგო თუ რისი გაკეთებაა შესაძლებელი იქ მართლმადიდებლობის განსამტკიცებლად. მას მოხსენებები უნდა გაეგზავნა რუსეთის მთავრობისთვის.
ერთი სიტყვით რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი სთავაზობდა სასულიერო წოდების მქონე ჯაშუშის გაგზავნას რათა ბოლოს და ბოლოს გარკვეულიყო თუ რატომ იღებდნენ ბერძნები ფულს რუსეთიდან, მაგრამ ამავე დროს პოზიციებს უთმობდნენ არამართლმადიდებელ ქადაგებს.
ამ როლისთვის შეარჩიეს არქიმანდრიტი პორფირი უსპენსკი რომელიც პალესტინაში გაემგზავრა 1843 წელს.
მისი დასკვნები არ იყო სანუგეშო. გაირკვა რომ რუსეთის მატერიალური დახმარების მიუხედავად პალესტინური ეკლესიები ნახევრად დანგრეულია,მრევლი კი გაიფანტა და ბერძენ სამღვდელოებასა და არაბ მრევლს შორის გაჩნდა ნამდვილი უფსკრული.
ერთ-ერთმა ადგილობრივმა მიტროპოლიტმა კი, გამხეცებულმა, პორფირის უყვირა რომ არამზადა არაბები ვერ იტანენ მათ და რომ ბერძნები არ იღებენ თავისთან არაბ მღვდლებს იმიტომ რომ არ დასცენ სასულიერო წოდების ღირსება.
ბერძნებმა არ იცოდნენ არაბული ენა და არაბთა თხოვნებს მათ მოახსენებდა დრაგომანი //თარჯიმანი//.
ნანახიდან უსპენსკიმ დაასკვნა რომ ბერძენი სამღვდელოება ვერ გაუწევდა წინააღმდეგობას დასავლელ ქადაგებს და რუსეთმა თვითონ უნდა მოკიდოს საქმეს ხელი, ბერძნების გავლენა კი მინიმუმამდე შეამციროს.
ამისთვის არქიმანდრიტის წინადადებით იერუსალიმში უნდა შექმნილიყო რუსული სასულიერო მისია რომელიც გააკონტროლებდა რუსეთიდან ჩასული ფულის ხარჯვას,
შეიძენდა უძრავ ქონებას წმინდა მიწაზე და დაეხმარებოდა ჩასულ რუს მლოცველებს.
მთავრობამ მოიწონა პორფირის იდეა, მაგრამ ის რაც აქედან გამოვიდა შორს იყო იდეალისგან.
მისია იერუსალიმში გაიხსნა 1847 წელს და მას სათავეში ჩაუდგა პორფირი. მაგრამ ის დახურეს უკვე 1853 წელს ყირიმის ომის დაწყების გამო.
ყირიმის ომის საბაბად კი იქცა რუსეთის და საფრანგეთის კამათი იმის თაობაზე თუ ვის უნდა ეკუთვნოდეს ქრისტეს შობის ტაძარი ბეთლემში, მართლმადიდებლებს თუ კათოლიკეებს.
მისიის მოქმედება აღდგა მხოლოდ 1858 წელს მელიტპოლის ეპისკოპოსი კირილეს
მაგრამ რომანოვების ეკლესიას დიდი გეგმები ჰქონდა და ისიც გავიხსენოთ. ლუბიანკასტანის მადა დიდია და ალბათ ის სარგებლობს რომანოვთა ამ სტრატეგიით:
Кирилл Новиков, 21 мая 2007 г.
[ Архив публикац ]
"КОММЕРСАНТ":Русская Палестина как инструмент экспансии. К 125-летию со дня основания Императорского православного палестинского общества
125 лет назад, 21 мая 1882 года, в Петербурге было основано Императорское российское православное палестинское общество, которое должно было способствовать улучшению быта русских паломников в Святой земле. За годы своего существования общество вместе с духовной миссией в Иерусалиме приобрело недвижимости на два миллиона золотых рублей. Однако превратить Палестину в зону стратегического влияния Российской империи так и не удалось.
Тяжкие греки
Российская империя, как и подобает великой державе, постоянно стремилась расширить сферу своего влияния, но своих целей она чаще всего добивалась чисто военными или дипломатическими средствами. Такие инструменты экспансии, как экономическое давление, культурное влияние и религиозная пропаганда, широко использовались западными державами, но не Россией. Единственное исключение -- российское проникновение на Ближний Восток, главным инструментом которого стало Императорское православное палестинское общество (ИППО). С его помощью Россия пыталась решить свои политические задачи и немало преуспела в этом. Впрочем, все ближневосточные инициативы России традиционно тонули в межведомственных склоках и спорах хозяйствующих субъектов, и со временем та же участь постигла ИППО.
О том, что со Святой землей надо что-то делать, в Петербурге задумались в 40-х годах XIX века, когда стало ясно, что если в Иерусалим не придет Россия, то туда придут Франция, Англия или Австрия. В XIX веке Палестина и Сирия входили в состав дряхлевшей Османской империи, с которой у России были старые счеты. Россия защищала интересы христианских народов Турции, что давало ей постоянный предлог для вмешательства в турецкие дела. К тому же российское правительство не без оснований считало турецких христиан своей пятой колонной в османском тылу. Всякий раз, когда между двумя империями вспыхивала война, российские войска находили поддержку среди единоверцев -- турецких подданных. Между тем православная община на Ближнем Востоке слабела на глазах, и Россия решила вмешаться.
В начале XIX века Россия не слишком беспокоилась положением дел в Палестине, однако проблемы начались уже тогда. Прежде всего местное православное духовенство не слишком радело о своей пастве. Управлял палестинскими православными патриарх иерусалимский, традиционно избиравшийся из числа этнических греков. Епископы и архимандриты тоже были греками, в то время как основная масса прихожан имела арабское происхождение. Греческие иерархи принципиально не учили арабского языка, не давали арабам доходных должностей, а сами занимались бесконечными политическими интригами. Общую ситуацию в иерусалимской патриархии описал работавший в Москве палестинский ученый Георгий Муркос, который в 1882 году писал: "Иерусалимские патриархи то были свергаемы с престола и как преступники отправляемы в ссылку, то на старейший патриарший престол выбирается 28-летний юноша; каждый выбор нового патриарха не обходился просто, как это делается в других восточных патриархатах, а сопровождался всевозможными интригами... Естественно возникает вопрос: почему же эти неурядицы происходят только в Иерусалимской, а не в иной восточной церкви? Ответ ясен: Иерусалимская церковь обладает величайшими святынями всего христианского мира, туда стекаются пожертвования со всех концов вселенной; удивительно ли, что в наш 'коммерческий' век эти отовсюду стекающиеся в Иерусалим капиталы порождают и массу интриг за право распоряжаться ими по своему усмотрению и для своих целей?"
Борьба за пост патриарха иерусалимского не прекращалась ни на минуту, а на это были нужны деньги, поэтому греческие иерархи нередко запускали руку в церковный карман. В 1808 году по чьей-то халатности сгорел храм Воскресения в Иерусалиме. На восстановление святыни было потрачено около миллиона золотых рублей -- сумма, на которую в те времена можно было построить целый город. Очевидный перерасход средств стал тяжелым ударом для патриаршего бюджета, но настоящие беды были еще впереди. В 1820 году Греция восстала против турецкого господства, и приток пожертвований и паломников из-за войны практически прекратился. Долги оказалось нечем платить, и патриарх был вынужден распродать всю свою сокровищницу -- 40 пудов золота и 2 тыс. пудов серебра. Но даже этого не хватило. Встал вопрос о распродаже монастырских земель, и только дипломатический нажим России позволил иерусалимскому патриархату получить 10-летнюю отсрочку по долгам. В 1834 году в России начался сбор пожертвований в пользу палестинских единоверцев, и за пять лет казна иерусалимского патриарха пополнилась на 300 тыс. русских рублей. Но чем больше денег уходило из России в Иерусалим, тем чаще в Петербурге задумывались о том, как и на что эти деньги тратятся.
Несмотря на финансовую помощь России, греческие патриархи теряли паству. С начала 20-х годов XIX века в Палестине активно действовали протестантские миссионеры, в основном англичане и американцы. В 1837 году у англикан в Иерусалиме была собственная духовная миссия, и вскоре их примеру последовали католики, которые в 1846 году основали Латинский иерусалимский патриархат. Католики и протестанты активно строили школы и больницы и общались с арабскими христианами с куда большей охотой, чем греческие епископы, так что многие местные православные обращались в новую веру. Результаты западного прозелитизма были впечатляющи: если в 1840 году в Святой земле проживало около 2 тыс. католиков, то через 40 лет их было уже в шесть раз больше. В 1842 году тревогу забил министр иностранных дел России граф Нессельроде, который подал государю доклад о состоянии дел в Палестине. В нем говорилось: "К сожалению, бедствия христианской церкви происходят не от одного лишь мусульманского владычества; они также имеют причиною: 1) стремление католиков и протестантских миссионеров к распространению своих вероисповеданий; 2) недостаточность нравственных и материальных средств греческого духовенства для предупреждения пагубного их прозелитизма". Нессельроде предложил отправить в Палестину под видом паломника компетентное духовное лицо, которое могло бы, "исполняя все обязанности богомольца, стараться снискать доверие тамошнего духовенства, постепенно вникать в положение православной церкви, сообразить на месте, какие всего удобнее было бы принять меры к поддержанию православия, доносить о том российскому правительству".
Словом, глава МИДа предлагал послать в Иерусалим шпиона, обличенного духовным саном, дабы разобраться, наконец, почему греки получают из России деньги, но при этом сдают позиции инославным проповедникам. На эту роль был выбран архимандрит Порфирий Успенский, который и отправился в Палестину в 1843 году. Выводы "тайного агента России", как Порфирий сам себя называл, оказались неутешительными. Оказалось, что, несмотря на материальную помощь России, палестинские церкви стоят полуразрушенные, прихожане разбегаются, а между греческим клиром и арабской паствой разверзлась настоящая пропасть. Когда Порфирий спросил у одного из местных митрополитов, почему в Палестине так плохо поставлена работа с населением, тот в гневе закричал: "Арабы -- злодеи. Они ненавидят нас и поносят... Мы не принимаем к себе арабских священников, дабы не уронить архиерейское достоинство. А о просьбах их докладывает нам драгоман (переводчик.-- 'Деньги'). Мы не понимаем их языка".
Из всего увиденного Успенский сделал вывод, что местное духовенство не способно противостоять западным проповедникам, а значит, Россия должна сама взяться за дело, сведя влияние греков к возможному минимуму. Для этого архимандрит предлагал создать в Иерусалиме русскую духовную миссию, которая наблюдала бы за расходом денег, приходящих из России, приобретала бы недвижимость на Святой земле и помогала бы с размещением русских паломников. Правительство взяло идею Порфирия на вооружение, но то, что в итоге получилось, оказалось далеким от идеала.
Палестинский конфликт
В 1847 году духовная миссия в Иерусалиме была открыта, и возглавил ее Порфирий Успенский, но уже в 1853 году ее пришлось закрыть из-за начала Крымской войны. Кстати, поводом к войне стал спор между Россией и Францией о том, кому должен принадлежать храм Рождества Христова в Вифлееме -- православным или католикам. Действие миссии возобновилось только в 1858 году под руководством епископа Мелитопольского Кирилла (Наумова). Тут-то и оказалось, что желающих контролировать финансовые потоки, направленные из России в Палестину, хватает помимо греческих иерархов.
В 1856 году в Одессе было учреждено Русское общество пароходства и торговли (РОПИТ), которое должно было связать черноморские порты России с восточным Средиземноморьем. Это было чисто коммерческое предприятие, за которым стоял брат государя великий князь Константин Николаевич, возглавлявший морское ведомство империи. В 1857 году Константин Николаевич направил в Палестину своего эмиссара -- Бориса Мансурова, в задачу которого входило изучение местных реалий. Мансуров пришел к выводу, что поток паломников в Святую землю можно и нужно увеличить, если иметь в Палестине сеть собственных гостиниц. Увеличение же числа паломников означало и увеличение прибыли пароходства, которое их перевозило. Мансуров был уверен, что финансировать строительство гостиниц можно за счет пожертвований, и предполагал, что при надлежащей постановке дела с верующих можно было бы собирать по 500 тыс. рублей в год. Расход средств, естественно, должен был оставаться в руках РОПИТ. Великому князю идея понравилась, и в 1859 году он отправил Мансурова скупать участки в Палестине. На эти цели ему был открыт кредит в размере 40 тыс. рублей из кассы РОПИТ, "в ожидании получения в Петербурге доходов от сборов и пожертвований". Именно Мансуров стал первым российским представителем, купившим землю в Иерусалиме. Это был участок площадью 637 кв. м рядом с храмом Гроба Господня. Итог миссии Мансурова поразил императора: он постановил учредить особый Палестинский комитет, в который вошли обер-прокурор Синода, министр финансов, представитель МИДа, а также директор РОПИТ. В задачу комитета входило собирать пожертвования и тратить их на строительство объектов в Святой земле. Это было, конечно, не совсем то, чего добивалось РОПИТ, жаждавшее полного контроля над финансовыми потоками, но, в конце концов, скупка участков и строительство оставались в его руках.
Палестинский комитет начал свою деятельность в 1859 году с капиталом 500 тыс. рублей, которые были выданы ему из государственной казны. Но уже в 1860 году благодаря пожертвованиям бюджет комитета превысил 900 тыс. рублей. Интересы комитета и, соответственно, РОПИТ лоббировал лично Константин Николаевич, который ездил в Иерусалим на паломничество и попутно утрясал с местным патриархом и турецкими властями имущественные вопросы. Результат деятельности комитета был впечатляющим: к 1864 году в Иерусалиме были уже построены здание духовной миссии, консульства, госпиталь, мужской и женский приюты на 800 человек и две церкви. Но тут оказалось, что представители церкви в лице епископа Кирилла хотят сами участвовать в распределении поступавших из России средств. Кирилл стал забрасывать МИД жалобами на действия Мансурова и РОПИТ. Он, в частности, указывал на то, что пароходству вообще нечего делать в Иерусалиме, который, как известно, стоит вдалеке от морских путей. "Единственное дело,-- возмущался глава духовной миссии,-- которое оно (РОПИТ) может усвоить себе,-- это хлопоты по будущим постройкам для миссии и поклонников: оно и ухватилось за это дело, ревниво усиливаясь выгородить его себе в исключительное достояние". В церкви у Кирилла нашлись сторонники. Митрополит московский Филарет всецело встал на его сторону: "Что делает или хочет делать пароходство? -- восклицал он.-- Не видно. Оно хочет строить церкви, помещения и больницу для поклонников... Но это не больше ли принадлежит Духовной миссии, нежели Обществу пароходства и торговли? А между тем деньги, собираемые на богоугодные заведения в Иерусалиме, Общество пароходства и торговли имеет в своих руках и заботится, как бы и впредь в большом количестве получать их в свои руки". Зато на стороне Палестинского комитета и РОПИТ выступил российский консул в Иерусалиме Карцев, которому не нравилось, что епископ Кирилл стремится вести самостоятельную политическую игру в регионе. В итоге духовные чины были вынуждены уступить мирским чиновникам. Карцев написал в Петербург донос о якобы имевшем место аморальном поведении Кирилла, после чего епископ был снят с должности. Однако борьба за палестинские земли и русские деньги на этом не закончилась.
"Приобретатели разных земельных углов"
В 1864 году первый этап строительства русской Палестины был завершен и Палестинский комитет был распущен. Число паломников действительно увеличилось, как увеличились и прибыли РОПИТ. Теперь руководство всеми палестинскими делами перешло в руки Палестинской комиссии при Азиатском департаменте МИДа. Комиссия располагала постоянным капиталом в размере 130 тыс. рублей и доходом от пожертвований порядка 80 тыс. рублей в год, но пускать эти деньги в оборот не спешила, и процесс русского строительства в Палестине замер на долгие годы. Однако представители церкви не собирались сдаваться. В 1865 году уже упомянутый Филарет продвинул на должность главы духовной миссии в Иерусалиме архимандрита Антонина (Капустина), который начал действовать в обход Палестинской комиссии, консула и их мидовского начальства.
Антонин начал скупать земли в Иерусалиме и по всей Палестине, причем делал свои приобретения за счет средств, собранных самыми богатыми людьми России. Деньгами его обеспечивал Павел Мельников -- первый русский министр путей сообщения, который, выйдя в отставку в 1869 году, посвятил себя благотворительности. Мельников подтянул к делу солидных спонсоров, среди которых оказались владелец металлургических заводов Путилов, хозяева знаменитых гастрономических магазинов братья Елисеевы и другие не менее обеспеченные и влиятельные люди. Антонин стремился покупать земли, имевшие отношение к священной истории, дабы эти участки не перехватили католики и протестанты. Например, Капустин приобрел неподалеку от Хеврона участок с древним дубом, под которым, по преданию, Авраам и Сара встречали Святую Троицу. Самоуправство Антонина приводило мидовцев в ярость. Ко всему прочему, им приходилось успокаивать турок, обеспокоенных активной скупкой земли духовной миссией. Посол в Константинополе граф Игнатьев писал Антонину: "Спасибо, что в турецких владениях существует лишь одна Русская Духовная миссия, а не несколько. Если бы было несколько 'Духовных миссий' или несколько приобретателей разных земельных углов, право, бежать пришлось бы из Турции -- не туркам, а русскому представителю". Общая стоимость недвижимости, приобретенной Антонином, составляла по ревизии 1899 года 860 тыс. рублей.
Между тем в русском обществе стали появляться энтузиасты, готовые начать собственный крестовый поход за обладание палестинскими святынями. Самым активным из них был Василий Хитрово -- отставной чиновник морского министерства и министерства финансов. Как бывший сотрудник министерства Константина Николаевича, Хитрово был неплохо осведомлен о положении дел в Палестине. К тому же он поддерживал связи с арабскими священниками, которые искали в России союзников в своей бесконечной борьбе против греческих епископов. Хитрово предложил организовать общество, которое бы не зависело ни от министерств, ни от церкви, но которое бы своими силами собирало пожертвования и помогало русским паломникам в Святой земле. Идея заинтересовала Константина Николаевича, который обещал поддержку его начинаниям. Вскоре к делу подключился и другой великий князь -- брат Александра III Сергей Александрович, который в 1881 году посетил Иерусалим и был поражен достижениями Антонина. Имея за спиной поддержку сразу двух великих князей, Хитрово смог обратиться к обер-прокурору Синода Победоносцеву, который пользовался неограниченным доверием Александра III, поскольку в свое время был его воспитателем. Победоносцев легко убедил государя в необходимости создания общества. 21 мая 1882 года было объявлено о создании Православного палестинского общества, во главе которого встал Сергей Александрович. Хитрово же стал его помощником. Общество состояло из 100 почетных членов, внесших единовременно 5 тыс. рублей, 300 действительных членов, внесших не менее 500 рублей, и неограниченного количества членов-сотрудников, вносивших от 200 рублей или уплачивавших по 10 рублей ежегодно.
Формально общество не подчинялось ни министерствам, ни Синоду, но деньги оно переправляло духовной миссии в Иерусалим, так что Капустин и его сторонники среди церковных иерархов могли праздновать победу. В 1886 году общество получило право собирать пожертвования, и его доходы еще более увеличились, и в первый же год ему удалось собрать таким образом 130 тыс. рублей. Вскоре Палестинское общество не только финансировало приобретательскую деятельность духовной миссии, но и само открывало в Святой земле школы, больницы, ремонтировало церкви и т. п. Часть денег, правда, продолжала уходить в песок из-за того, что греческое духовенство в конце XIX века вело себя ничуть не лучше, чем в его начале. В 1895 году современник писал: "Когда его блаженство (патриарх иерусалимский Никодим.-- 'Деньги') в 1885 году обратился к Августейшему Председателю общества с просьбой о вспомоществовании в 10 000 руб. на постройку церквей в Святой Земле, Общество послало 12 000 руб. с просьбой употребить необходимую сумму именно на возобновление разрушающейся церкви в Раме: все эти деньги были израсходованы неизвестно на что; церкви в Раме не досталось ничего, в ней с 1883 года не прибавилось ни одного камня".
И все же к 1897 году в Палестине и Сирии действовали уже 50 школ, основанных обществом, а к 1907 году -- уже 101 школа и две учительские семинарии, было открыто несколько гостиниц для паломников, строились больницы и амбулатории. К 1914 году русская духовная миссия и ИППО вместе владели примерно 150 гектарами земли, причем Православному палестинскому обществу принадлежало 23 гектара. В 1907 году в высочайшем рескрипте по случаю 25-летия деятельности общества Николай II писал: "Ныне, обладая в Палестине владениями ценностью почти в 2 миллиона рублей, ИППО имеет 8 подворий, где находят приют до 10 тысяч паломников, больницу, 6 лечебниц для приходящих больных и 101 учебное заведение с 10 400 учащихся; за 25 лет им выпущено в свет 347 изданий по палестиноведению". К тому времени общая стоимость недвижимости, принадлежащей ИППО, оценивалась в 2 млн золотых рублей. Правда, проблемы с финансированием всего этого гигантского хозяйства оставались, но их преодолевали с помощью государства. С 1912 года правительство ежегодно тратило 150 тыс. рублей на поддержание многочисленных школ, находившихся на балансе ИППО.
Духовная миссия тоже не сидела сложа руки. Архимандрит Леонид (Кавелин), возглавив миссию в 1903 году, начал скупать земли по всей Палестине, невзирая на постоянный рост цен на недвижимость. К 1914 году площадь купленной им земли составляла 130 тыс. кв. саженей (591 760 кв. м). Из-за этих приобретений к началу первой мировой войны миссия стояла на краю банкротства, и банки закрыли ей кредит, но Леонид, похоже, не сомневался, что правительство придет ему на помощь. Однако грядущее не сулило русской Палестине ничего хорошего.
Апельсиновая сделка
В начавшейся первой мировой войне Турция выступила на стороне Германии и Австро-Венгрии, и все население русской Палестины оказалось на территории враждебного государства. Большая часть персонала, паломников и монахов была выслана в Египет, где и оставалась все время войны. Между тем в самой Палестине происходили серьезные перемены. После начала военных действий большая часть русских подворий была занята турецкими войсками. Здесь были размещены казармы, военные учреждения и т. п. Но в декабре 1917 года Иерусалим был занят британскими войсками, которые начали использовать русские постройки точно таким же образом. Когда же в России произошла большевистская революция, остававшиеся в Египте обитатели русской Палестины поняли, что возвращение на родину откладывается на неопределенный срок. После войны они получили возможность вернуться в Иерусалим, однако было ясно, что к старым временам возврата уже не будет.
Теперь существование русских подворий в Палестине представляло собой крупную юридическую проблему. Прежде всего на собственность духовной миссии и ИППО претендовала советская власть. Дело в том, что по законам уже не существовавшей к тому времени Османской империи общественные организации не могли становиться собственниками недвижимости, и все земли и постройки приобретались на имя того или иного физического лица. В большинстве случаев собственность была зарегистрирована на имя Сергея Александровича, а его вдова и наследница Елизавета Федоровна была убита большевиками в 1918 году. Новая российская власть требовала передать ей собственность, зарегистрированную на имя членов царской семьи, на основании собственных декретов об экспроприации имущества Романовых. Кроме того, ИППО продолжало существовать, хотя и называлось просто Палестинским обществом и преследовало теперь исключительно научные цели, так что требования большевиков не были лишены оснований.
С другой стороны, на собственность претендовали эмигранты. Русская православная церковь за рубежом (РПЦЗ) в лице своего лидера митрополита Антония считала себя правопреемницей. В то же время на Западе действовал митрополит Евлогий, который, хотя и был самым настоящим эмигрантом, утверждал, что действует от лица оставшегося в Москве патриарха Тихона. Евлогий требовал передать палестинскую собственность под свое управление. В самом же Иерусалиме оставались бывший глава духовной миссии архимандрит Иероним, а также бывший распорядитель ИППО Селезнев, которые напрямую общались с британскими властями и не слишком хорошо представляли, как им теперь быть. Реальными хозяевами положения теперь были британцы, которые сами имели виды на спорную недвижимость. Меньше всего им хотелось видеть на своей мандатной территории красных комиссаров, поэтому требования большевиков они выполнять не собирались. Но создавать у себя под боком белоэмигрантское гнездо англичанам не хотелось. А главное, они уже использовали здание миссии под здание суда, да и другим зданиям нашли подобное применение. Юридическую проблему англичане решили просто: приняли закон, согласно которому любая собственность, доходы от которой идут на благотворительные нужды, может быть отдана под опеку британской администрации. Соответственно, русская собственность была взята британцами под опеку, а арендная плата за ее использование стала распределяться ими между оставшимися в Палестине русскими монахами и священниками. На эти деньги, они, собственно, и жили. Те же постройки и храмы, что не были использованы британцами, остались во владении Русской зарубежной церкви.
Ситуация не менялась вплоть до создания Государства Израиль, которое в первые годы своего существования находилось в прекрасных отношениях с Советским Союзом. Когда границы нового государства были очерчены, оказалось, что на его территории остаются 30 участков площадью 54,8 гектара и 150 различных сооружений русской Палестины. Первый шаг в сторону удовлетворения советских притязаний на это имущество был сделан даже раньше, чем Израиль был объявлен независимым государством. В 1948 году, когда британские войска уже выводились из страны, английская администрация решила передать часть русской собственности православной церкви за рубежом. Желая заработать очки в отношениях с СССР, зарождавшиеся спецслужбы еще не родившегося Израиля провели спецоперацию. Отряд еврейских диверсантов прокрался ночью в здание типографии, где лежали свеженапечатанные номера правительственной газеты с указом, и выкрал их все. В ту же ночь будущие израильтяне вырезали из похищенных газет все вклейки с указом и подчистили все передовицы. К утру "отредактированные" газеты уже лежали на своем месте и разошлись с уже измененным содержанием. После провозглашения независимости Израиля к советскому послу Ершову явился израильский представитель Ицхак Рабинович, назвавшийся уполномоченным по делам русского имущества, поведал ему эту историю и заверил советскую сторону, что Израиль готов передать эту собственность Советскому Союзу. Однако тот же Рабинович заявил, что он отныне подписывает контракты на сдачу православного имущества гражданам молодого еврейского государства. И действительно, место британского суда занял Верховный суд Израиля, и другие здания ожидала аналогичная судьба.
Впрочем, Израиль признал советскую собственность над несколькими объектами, включая дом российского генконсула, несколько подворий, домов и незастроенных участков. 12 участков площадью 35,4 гектара были переданы СССР, хотя многие из них оставались в пользовании у израильтян, включая территорию парка в Иерусалиме, который юридически был признан советской собственностью. Представители зарубежной православной церкви были выдворены из страны, а храмы были переданы представителям Московской патриархии. Передача имущества не всегда происходила мирно, о чем свидетельствовал один из священников-эмигрантов: "Многие монахи и монахини были просто выдворены из страны. Передача же Свято-Троицкого собора в Иерусалиме была осуществлена на основании записки от 1 декабря 1948 г., составленной по-русски, за печатью военного губернатора Иерусалима, в которой сказано: 'Господину иеродиакону Мефодию: Настоящим предлагаем Вам передать ключи и все другие вещи Русской Духовной Миссии представителям православной Церкви, прибывшим из Москвы...' ...Эта записка была доставлена отцу Мефодию названными представителями МП в сопровождении группы крепких молодых мужчин в штатском из советского посольства и нескольких наблюдателей от израильского правительства. Отец Мефодий наотрез отказался сдавать ключи вверенного ему храма. Тогда молодые люди в штатском окружили священнослужителя и стали его избивать. Израильские наблюдатели в избиении не участвовали, но и не защищали его. Сила взяла свое: избитого до потери сознания о. Мефодия бросили в канаву, ключи от храма сорвали с его пояса, и 'передача имущества' состоялась".
Что же касается остального имущества, Израиль все же надеялся когда-нибудь заполучить его под свой контроль. В начале 60-х годов, когда в Советском Союзе большинство решений принималось быстро и под горячую руку, у Израиля такой шанс появился. В октябре 1964 года между Москвой и Тель-Авивом был заключен договор об уступке СССР Израилю 22 объектов из числа так называемых "Русских построек" общей площадью 167 тыс. кв. м за $4,5 млн. В договоре было записано, что большая часть этих денег будет использоваться Советским Союзом "на закупку в Государстве Израиль товаров, представляющих интерес для советских организаций, или оплаты услуг, по соглашению сторон, включая оплату расходов советских организаций в Государстве Израиль". В итоге СССР получил деньгами только $1,5 млн, а остальное -- поставками израильских апельсинов.
Но на этом борьба за палестинскую собственность не закончилась. Владения русской Палестины, оставшиеся на территории Иордании, находились в собственности Русской зарубежной церкви, но в 1967 году часть иорданской территории была оккупирована израильтянами. Поскольку в то время отношения Израиля и СССР были безнадежно испорчены, объекты в Восточном Иерусалиме, Силуане и Хевроне остались во владении зарубежной церкви вплоть до создания Палестинской автономии. Когда же на Западном берегу Иордана водворился Арафат, положение начало быстро меняться. Арафат отобрал у зарубежной церкви монастырь Св. Троицы в Хевроне и подворье в Иерихоне, в обоих случаях монахов и монахинь выпроваживали силами палестинской полиции. Отобранные объекты были переданы палестинцами Московской патриархии и остаются в ее руках до сих пор.
Сейчас имущественный спор между РПЦ и РПЦЗ может быть улажен в связи с объединением обеих русских православных церквей. Впрочем, вековая борьба за контроль над финансовыми потоками, идущими на Святую землю, вряд ли прекратится в обозримом будущем.
Кирилл Новиков, 21 мая 2007 г.
« ... არ მომწონს მე დევიზი «თურქების განდევნა ევროპიდან».
რა არის ევროპა? ვის რათ უნდა ეს ევროპა? რა ზნეობრივ ღირებულებებს ემთხვევა ეს გეოგრაფიული ცნება?
თურქების განდევნა ევროპიდან და მათთვის მთელი მართლმდიდებელი ანატოლიის, წმინდა მიწის, ანტიოქიის საპატრიარქოს დატოვება?
მთელი მართლმდიდებელი აღმოსავლეთი უნდა გავანთავისუფლოთ და არა ევროპა. უნდა გავანთავიუფლოთ უფლის საფლავი, გოლოგოთა, ბეთლემი, დამასკი, ბეირუთი და საერთოდ ყველა მართლმადიდებელი ეპარქიები.
ამ ომში რომ მოვახერხოთ კონსტანტინეპოლის განთავისუფლება ამას უნდა შევხედოთ როგორც ქრისტიანობის განთავისუფლების პირველ ეტაპს და ძლიერად და უწყვეტად უნდა შევუტიოთ თურქეთის იმ მხარეებს რომლებიც დასახლებულია მართლმადიდებელი ბერძნებით და მართლმადიდებელი არაბებით.
ეს შესაძლებელი იქნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ კი რუსეთი აღადგენს ბიზანტიის იმპერიას და დღევანდელ თავისუფალ საბერძნეთს გააერთიანებს ცარგრადთან. ამ იმპერიის საერო ხელისუფალი უნდა იყოს ბერძენი თვითმპყრობელი მონარქი და სულიერი წინამძღოლი უნდა იყოს მსოფლიო პატრიარქი.
ამით რუსეთი ელინ ხალხს მადლობას ეტყვის იმისთვის რომ მან გაგვაქრისტიანა და ამით გაგვანთავისუფლა ეშმაკის მონობისგან, გვაქცია ღვთის თავისუფალ შვილებად.
მაშინ რუსეთი მიიღებს ერთგულ მოკავშირეს მახლობელ აღმოსავლეთში თავისი სხვა ამოცანის შესრულებისთვის.
რუსეთმა უნდა დაიპყროს მიწის ფართო ზოლი სამხრეთ კავკასიიდან დამასკამდე და იაფამდე,მან უნდა დაიპყროს სირია და პალესტინა და ხმელთაშუა ზღვის სანაპირო.
რუსეთმა ხმელთაშუა ზღვის სანაპირო რკინიგზებით უნდა დააკავშიროს კავკასიასთან...
აქ ორ საპატრიარქოში არის 560 000 მართლმადიდებელი ქრისტიანი, ისინი თითქმის ყველანი არაბები არიან.
რა თქმა უნდა უნდა დავიცვათ მათი ენაც და მათი თემებიც, მაგრამ ამან ხელი არ უნდა შეუშალოს იქ რუსი მიწათმოქმედი გლეხების და ხელოსნების დასახლებას.
რუსი მიწათმოქმედებისთვის და ხელოსნებისთვის უნდა გაიწმინდოს უდაბნოები და მაჰმადიანური დასახლებები რომლებიც თვითონაც მალე დაიცლებიან რუსული მბრძანებლობის ქვეშ.
ეს თუ გაკეთდება ათი წელიც არ იქნება გასული და მთელი პალესტინა და სირია გადაიქცევა ვლადიმირის ან ხარკოვის გუბერნიად.
ჩვენი ხალხი გაექანება და დასახლდება იქ სადაც ცხოვრობდნენ ჩვენი მაცხოვარი, მისი უწმინდესი დედა, მოციქულები, წინასწარმეტყველები და მარტვილები.
იქ უკვე იქნება ადგილი წმინდა რუსული კულტურისთვის, რუსული ენისთვის, რუსული ვაჭრობისთვის და მრეწველობისთვის... უდაბური ადგილი ისევ აყვავდება როგორც «თაფლით და რძით მდინარი მიწა». და ყოველი რუსი ქრისტიანი ცხოვრებაში ერთხელ მაინც წავა მაცოცხლებელი საფლავისთვის თაყვანის საცემად.
ჩვენი დიდებული ბატონები და ქალბატონები კი დაივიწყებენ კარლსბადებს და პარიზებს და გაიცნობენ იერუსალიმს, ბეთლეემს, ნაზარეთს.
და მაშინ კი მთელი ძალით გაიღვიძებს რუსული თვითცნობიერება,რუსული მეცნიერება და პოეზია მსოფლიოს შეატყობინებენ რუსული სულის გრძნობებისა და ლოცვების შესახებ და განხორციელდება უკანასკნელი რიურიკოვიჩების და პირველი რომანოვების ოცნება იმის შესახებ რომ მოსკოვის სამეფო უნდა გადაიქცეს მესამე რომად და მეოთხე რომი კი ვერ იქნება» (ამას წერდა 1916 წელს მთავარეპიკოპოსი ანტონი (ხრაპრპროვიცკი). მის წაკითხვა შეგიძლიათ რუსულად გამოცემულ წიგნში « რუსეთი მეორედ მოსვლის წინ», წმინდა სამების სერგის ლავრას გამოცემა,1993,გვ. 213-217) .
1882 წლის 21 მაისს პეტერბურგში შექმნეს რუსეთის საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საოგადოება რომელსაც უნდა გაუემჯობესებინა რუს მლოცველთა ყოფა წმინდა მიწაზე. თავისი არსებობის წლებში საზოგადოებამ იერუსალიმის რუსულ მიასთან ერთად შეიძინა ორი მილიონი ოქროს რუბლის ღირებულების უძრავი ქონება. მაგრამ პალესტინის გადაქცევა რუსეთის იმპერიის გავლენის ზონად ვერ მოხერხდა.
რუსეთის იმპერია, როგორც ეკადრება კიდეც დიდ სახელმწიფოს განუწყვეტლად ცდილობდა თავისი გავლენის სფეროს გაფართოებას. მაგრამ თავის მიზნებს ის ყველაზე ხშირად აღწევდა სამხედრო თუ დიპლომატიური საშუალებებით.
ექსპანსიის ისეთ ინსტრუმენტებს როგორიცაა ეკონომიკური ზეწოლა, კულტურული გავლენა და რელიგიური პროპაგანდა ფართოდ იყენებდნენ დასავლეთის სახელმწიფოები მაგრამ არა რუსეთი.
ერთადერთი გამონაკლისია რუსეთის შეღწევა მახლობელ აღმოსავლეთში, რისი მთავარი ინსტრუმენტიც იყო რუსეთის საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინური საოგადოება.
მისი მეშვეობით რუსეთი ცდილობდა თავისი პოლიტიკური ამოცანების გადაწყვეტას და მნიშვნელოვანი წარმატებებიც მოიპოვა.
თუმცა რუსეთის ყველა ინიციატივა მახლობელ აღმოსავლეთში ტრადიციულად იხრჩობოდა სამეურნეო სუბიექტების უწყებათაშორის დავა-კამათში. ეს ბედი ეწია აღნიშნულ საზოგადოებასაც.
იმაზე რომ წმინდა მიწას რაღაც უნდა უქნან პეტერბურგში დაფიქრდნენ 1840-ან წლებში, როდესაც ცხადი გახდა რომ თუ კი რუსეთი არ მივიდოდა იერუსალიმში იქ მივიდოდნენ საფრანგეთი, ინგლისი ან ავსტრია.
მე-19 საუკუნეში პალესტინა და სირია შედიოდნენ დაბერებული ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში. ამ იმპერიას კი რუსეთთან ძველი ანგარიშები ჰქონდა.
რუსეთი იცავდა თურქეთის ქრისტიანი ხალხების ინტერესებს რაც მას მუდამ აძლევდა თურქეთის საქმეებში ჩარევის საბაბს.
ამასთან რუსეთის მთავრობა არც უსაფუძვლოდ თვლიდა თურქეთის ქრისტიანებს თავის მეხუთე კოლონად ოსმალთა ზურგში.
იმპერიებს შორის ყოველი ომის ატეხვისას თურქეთის ქვეშევრდომი ქრისტიანები რუსეთის ჯარს უჭერდნენ მხარს.
ამასობაში მართლმადიდებელთა თემი მახლობელ აღმოსავლეთში თვალშისაცემად სუსტდებოდა და პეტერბურგმა გადაწყვიტა ჩარევა,
მე-19 საუკუნის დასაწყისში რუსეთი დიდად არ დარდობდა პალესტინაში არსებულ მდგომარეობაზე, მაგრამ პრობლემები დაიწყო უკვე მაშინ. ადგილობრივი მართლმადიდებელი სამღვდელოება დიდ ყურადღებას არ აქცევდა თავის მრევლს.
პალესტინელ მართლმადიდებლებს ხელმძღვანელობდა იერუსალიმის პატრიარქი, რომელსაც ტრადიციულად ირჩევდნენ ეთნიკური ბერძნებისგან. ეპისკოპოსებიც და არქიმანდრიტებიც ბერძნები იყვნენ.
მაშინ როდესაც მათი მრევლის უმრავლესობას წარმოშობით არაბები შეადგენდნენ.
ბერძენი იერარქები პრინციპულად არ სწავლობდნენ არაბულ ენას, არ აძლევდნენ მართლმადიდებელ არაბებს შემოსავლიან თანამდებობებს და თვითონ დაკავებულები იყვნენ გაუთავებელი პოლიტიკური ინტრიგებით.
საერთო ვითარება იერუსალიმის საპატრიარქოში აღწერა მოსკოვში მომუშავე პალესტინელმა მეცნიერმა გიორგი მურკოსმა რომელიც 1882 წელს წერდა:
"იერუსალიმის პატრიარქებს მაშინ ხან ამხობდნენ და როგორც დამნაშავეებს ასახლებდნენ და ხან პატრიარქად ირჩევდნენ 28 წლის ვაჟს."
ყოველი არჩევანი არ ხდებოდა უბრალოდ, როგორც ეს ხდება აღმოსავლეთის სხვა საპატრიარქოებში. მას თან ახლდა ყველანაირი ინტრიგები...
ბუნებრივად ჩნდება კითხვა თუ რატომაა ასეთი არეულობები მარტო იერუსალიმის ეკლესიაში და არა სხვა აღმოსავლურ ეკლესიაში? პასუხი ცხადია: იერუსალიმის ეკლესიას აქვს მთელი ქრისტიანული სამყაროს უდიდესი სიწმინდეები, იქ ჩადის შეწირულობები მსოფლიოს ყველა კუთხიდან; განა საკვირველია რომ ჩვენს «კომერციულ» საუკუნეში იერუსალიმში ყველა მხრიდან ჩადენილი კაპიტალები აჩენენ ინტრიგების მასას? ერთმანეთს ებრძვიან ამ კაპიტალების საკუთარი ნებით და საკუთარი მიზნებით ხარჯვის უფლებისთვის».
რძოლა იერუსალიმის პატრიარქის თანამდებობისთვის არ შეწყვეტილა არც ერთი წუთით. ამისთვის საჭირო იყო ფული და ამიტომ ბერძენი იერარქები ხშირად ხელს ყოფდნენ ეკლესიის ჯიბეში.
1808 წელს ვიღაცის დაუდევრობის გამო დაიწვა იერუსალიმის აღდგომის ტაძარი. მის აღსადგენად დაიხარჯა დაახლოებით მილიონი ოქროს რუბლი, ამ ფულით კი მაშინ მთელი ქალაქის აშენება შეიძლებოდა.
აშკარა გადახარჯვა მძიმე დარტყმა იყო პატრიარქის ბიუჯეტისთვის, მაგრამ ნამდვილი უბედურებები წინ იყო. 1820 წელს საბერძნეთი აჯანყდა თურქული ბატონობის წინააღმდეგ და ომის გამო შეწირულობათა და მლოცველთა ნაკადი პრაქტიკულად შეწყდა. ვალების გადახდა შეუძლებელი აღმოჩნდა და პატრიარქი იძულებული გახდა გაეყიდა მთელი თავისი საგანძური... 40 ფუთი ოქრო და 2000 ფუთი ვერცხლი. მაგრამ ესეც არ აღმოჩნდა საკმარისი. დადგა მონასტრის მიწების გაყიდვის საკითხიც და მხოლოდ რუსეთის დიპლომატიურმა დაწოლამ მისცა იერუსალიმის საპატრიარქოს ვალებში ათწლიანი გადავადების მიღების საშუალება.
1834 წელს რუსეთში დაიწყეს მსხვერპლშეწირვების შეგროვება პალესტინელ ერთმორწმუნეთა სასარგებლოდ და ხუთ წელიწადში იერუსალიმის პატრიარქის ხაზინა შეივსო სამასი ათასი რუსული რუბლით. მაგრამ რუსეთიდან იერუსალიმში დიდი ფულის წასვლამ პეტერბურგი დააფიქრა იმაზე თუ რაში იხარჯებოდა ეს ფული.
მიუხედავად რუსეთის ფინანსური დახმარებისა ბერძენი პატრიარქები კარგავდნენ მრევლს. 1820-ანი წლების დასაწყისიდან პალესტინაში აქტიურად საქმიანობდნენ პროტესტანტი მისიონერები, ძირითადად ინგლისელები და ამერიკელები.
1837 წელს ანგლიკანებს იერუსალიმში ჰქონდათ საკუთარი სასულიერო მისია და მალე მათ მაგალითს მიბაძეს კათოლიკებმა რომლებმაც დააარსეს იერუსალიმის ლათინური საპატრიარქო. კათოლიკები და პროტესტანტები აქტიურად აშენებდნენ სკოლებს და საავადმყოფოებს და ისეთი ხალისით ურთიერთობებდნენ არაბ ქრისტიანებთან რომ მრავალი ადგილობრივი მართლმადიდებელი გაკათოლიკდა და გაპროტესტანტდა.
დასავლური პროზელიტიზმის შედეგები შთამბეჭდავი იყო:
1840 წელს წმინდა მიწაზე ცხოვრობდა დაახლოებით ორი ათასი კათოლიკე, 40 წლის შემდეგ კი მათი რაოდენობა 6-ჯერ გაიზარდა. 1842 წელს განგაში ატეხა რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა გრაფმა ნესელროდემ რომელმაც იმპერატორს მიართვა მოხსენება პალესტინაში შექმნილი მდგომარეობის შესახებ. მოხსენებაში ნათქვამი იყო:
"სამწუხაროდ ქრისტიანული ეკლესიის უბედურებების მიზეზი არაა მარტო მაჰმადიანური ბატონობა. უბედურებათა წყაროა კათოლიკეების და პროტესტანტების მისწრაფებაც მათი სარწმუნოებების გავრცელებისკენ. ბერძენ სამღვდელოებას კი არ ყოფნის ზნეობრივი და მატერიალური რესურსები დამღუპველი პროზელიტიზმის მოსაგერიებლად".
ნესელროდემ შესთავაზა მლოცველის სახით პალესტინაში კომპეტენტური სასულიერო პირის გაგზავნა. ამ პირს უნდა მოეპოვებინა იქაური სამღვდელოების ნდობა და გაეგო თუ რისი გაკეთებაა შესაძლებელი იქ მართლმადიდებლობის განსამტკიცებლად. მას მოხსენებები უნდა გაეგზავნა რუსეთის მთავრობისთვის.
ერთი სიტყვით რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი სთავაზობდა სასულიერო წოდების მქონე ჯაშუშის გაგზავნას რათა ბოლოს და ბოლოს გარკვეულიყო თუ რატომ იღებდნენ ბერძნები ფულს რუსეთიდან, მაგრამ ამავე დროს პოზიციებს უთმობდნენ არამართლმადიდებელ ქადაგებს.
ამ როლისთვის შეარჩიეს არქიმანდრიტი პორფირი უსპენსკი რომელიც პალესტინაში გაემგზავრა 1843 წელს.
მისი დასკვნები არ იყო სანუგეშო. გაირკვა რომ რუსეთის მატერიალური დახმარების მიუხედავად პალესტინური ეკლესიები ნახევრად დანგრეულია,მრევლი კი გაიფანტა და ბერძენ სამღვდელოებასა და არაბ მრევლს შორის გაჩნდა ნამდვილი უფსკრული.
ერთ-ერთმა ადგილობრივმა მიტროპოლიტმა კი, გამხეცებულმა, პორფირის უყვირა რომ არამზადა არაბები ვერ იტანენ მათ და რომ ბერძნები არ იღებენ თავისთან არაბ მღვდლებს იმიტომ რომ არ დასცენ სასულიერო წოდების ღირსება.
ბერძნებმა არ იცოდნენ არაბული ენა და არაბთა თხოვნებს მათ მოახსენებდა დრაგომანი //თარჯიმანი//.
ნანახიდან უსპენსკიმ დაასკვნა რომ ბერძენი სამღვდელოება ვერ გაუწევდა წინააღმდეგობას დასავლელ ქადაგებს და რუსეთმა თვითონ უნდა მოკიდოს საქმეს ხელი, ბერძნების გავლენა კი მინიმუმამდე შეამციროს.
ამისთვის არქიმანდრიტის წინადადებით იერუსალიმში უნდა შექმნილიყო რუსული სასულიერო მისია რომელიც გააკონტროლებდა რუსეთიდან ჩასული ფულის ხარჯვას,
შეიძენდა უძრავ ქონებას წმინდა მიწაზე და დაეხმარებოდა ჩასულ რუს მლოცველებს.
მთავრობამ მოიწონა პორფირის იდეა, მაგრამ ის რაც აქედან გამოვიდა შორს იყო იდეალისგან.
მისია იერუსალიმში გაიხსნა 1847 წელს და მას სათავეში ჩაუდგა პორფირი. მაგრამ ის დახურეს უკვე 1853 წელს ყირიმის ომის დაწყების გამო.
ყირიმის ომის საბაბად კი იქცა რუსეთის და საფრანგეთის კამათი იმის თაობაზე თუ ვის უნდა ეკუთვნოდეს ქრისტეს შობის ტაძარი ბეთლემში, მართლმადიდებლებს თუ კათოლიკეებს.
მისიის მოქმედება აღდგა მხოლოდ 1858 წელს მელიტპოლის ეპისკოპოსი კირილეს
//ნაუმოვის// ხელმძღვანელობით.
და აი აღმოჩნდა რომ რუსეთიდან პალესტინაში მიმავალი ფინანსური ნაკადების გაკონტროლების სურვილი ბერძენ იერარქთა გარდა სხვებსაც ჰქონდათ.
1856 წელს ოდესაში დაარსდა ზღვაოსნობის და ვაჭრობის რუსული საზოგადოება რომელსაც რუსეთის შავი ზღვის კურორტები უნდა დაეკავშირებინა აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთთან.
ეს იყო წმინდა კომერციული წამოწყება რომლის უკანაც იდგა იმპერატორის ძმა, იმპერიის საზღვაო უწყების ხელმძღვანელი დიდი მთავარი კონსტანტინ ნიკოლაევიჩი.
1857 წელს კონსტანტინ ნიკოლაევიჩმა პალესტინაში გააგზავნა თავისი ემისარი ბორის მანსუროვი რომელსაც უნდა შეესწავლა ადგილობრივი რეალიები. მანსუროვმა დაასკვნა რომ პალესტინაში მლოცველთა ნაკადის გაზრდა შეიძლება თუ კი იქ რუსებს ექნებათ სასტუმროთა თავისი ქსელი.
მლოცველთა რაოდენობის ზრდა კი ნიშნავთა მათ გადამყვან ზღვაოსანთა შემოსავლის ზრდას.
მანსუროვი დარწმუნებული იყო რომ სასტუმროების მშენებლობის დაფინანსება შესაძლებელი იყო შემოწირულობებით და საქმის კარგად დაყენების შემთხვევაში მორწმუნეებისგან წლიურად 500 000-მდე რუბლი აიკრიფებოდა.
ფულის ხარჯვა რა თქმა უნდა ამ საზოგადოების ხელში უნდა ყოფილიყო.
დიდ მთავარს იდეა მოეწონა და 1859 წელს მან მანსუროვი გააგზავნა პალესტინაში მიწის ნაკვეთების საყიდლად.
ამისთვის მას მიეცა კრედიტიც.
სწორედ მანსუროვი გახდა რუსეთის პირველი წარმომადგენელი რომელმაც მიწა იყიდა იერუსალიმში.
ეს იყო 637 კვ.მეტრის ფართობის ნაკვეთი უფლის საფლავის ტაძრის გვერდით.
მანსუროვის მისიის შედეგმა განაცვიფრა იმპერატორი და მან დაარსა განსაკუთრებული პალესტინის კომიტეტი რომელშიც შევიდნენ სინოდის ობერ-პროკურორი, ფინანსთა მინისტრი, საგარეო საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენელი და აგრეთვე ზღვაოსნობის იმ საზოგადოების დირექტორი.
კომიტეტის ამოცანა იყო შეწირულობათა შეგროვება და მათი ხარჯვა წმინდა მიწაზე ობიექტების მშენებლობისთვის.
ზღვაოსნობის საზოგადოებას სურდა ფინანსურ ნაკადებზე სრული კონტროლის დაწესება, მაგრამ ამითაც დაკმაყოფილდა, ბოლოს და ბოლოს ნაკვეთთა ყიდვა და მშენებლობა მის ხელში რჩებოდა
პალესტინის კომიტეტმა დაიწყო საქმიანობა 1859 წელს. სახელმწიფო ხაზინამ მას კაპიტალად მისცა 500 000 რუბლი, მაგრამ უკვე 1860 წელს შეწირულობების წყალობით კომიტეტის ბიუჯეტმა გადააჭარბა 900 000 რუბლს. კომიტეტის და ამდენად ზღვაოსნობის საზოგადოების ინტერესების ლობისტი იყო
პირადად კონსტანტინ ნიკოლაევიჩი რომელიც სალოცავად დადიოდა იერუსალიმში და გზადაგზა ადგილობრივ პატრიარქთან და თურქეთის ხელისუფლებასთან აგვარებდა ქონებრივ საკითხებს.
კომიტეტის საქმიანობის შედეგი შთამბეჭდავი იყო. 1864 წლისთვის იერუსალიმში უკვე ააგეს სასულიერო მისიის შენობა,საკონსულოები, ჰოსპიტალი, მამაკაცთა და ქალთა თავშესაფრები 800 კაცზე და 2 ეკლესია.
მაგრამ ეკლესიის წარმომადგენლებმა ეპისკოპოსი კირილეს სახით თვითონ მოინდომეს მონაწილეობა რუსეთიდან ჩასული თანხების განაწილებაში. კირილე ჩიოდა მანსუროვის და საზოგადოების წინააღმდეგ და ამბობდა რომ ზღვაოსნობის საზოგადოებას საერთოდ არაფერი ესაქმება საზღვაო გზებისგან შორს მდებარე იერუსალიმში.
ეკლესიაში კირილეს გამოუჩნდნენ მომხრეები.
მის მხარეს დადგა მოსკოვის მიტროპოლიტი ფილარეტი...
სამაგიეროდ პალესტინის კომიტეტის და ზღვაოსნობის საზოგადოების მხარე დაიჭირა რუსეთის კონსულმა იერუსალიმში კარცევმა რომელსაც არ მოეწონა ის რომ ეპისკოპოს კირილეს უნდოდა რეგიონში დამოუკიდებელი პოლიტიკური თამაში.
ბოლოს და ბოლოს სასულიერო ჩინებმა დაუთმეს საერო ჩინოვნიკებს. კარცევმა პეტერბურგში გააგზავნა ბეზღობა კირილეს ვითომ ამორალური საქციელის შესახებ. ამის შემდეგ ეპისკოპოსი მოხსნეს თანამდებობიდან, მაგრამ ბრძოლა პალესტინური მიწებისთვის და რუსული ფულისთვის გაგრძელდა.
1864 წელს რუსული პალესტინის მშენებლობის პირველი ეტაპი დასრულდა და პალესტინის კომიტეტი დაშალეს. მლოცველთა რაოდენობა მართლაც გაიზარდა ისევე როგორც გაიზარდა საზოგადოების შემოსავლები.
ამიერიდან ყველა პალესტინურ საქმეს ხელმძღვანელობდა საგარეო საქმეთა სამინისტროს აზიური დეპარტამენტის პალესტინის კომისია რომელსაც ჰქონდა მუდმივი კაპიტალი წელიწადში 130 000 რუბლის ოდენობით და შეწირულობებისგან ჰქონდა წელიწადში დაახლოებით 80 000 რუბლი.
მაგრამ კომისია არ ჩქარობდა ამ ფულის დატრიალებას და პალესტინაში რუსული მშენებლობა მრავალი წლით გაშეშდა.
მაგრამ ეკლესიის წარმომადგენლები არ აპირებდნენ დანებებას და უკვე ნახსენებმა ფილარეტმა იერუსალიმში სასულიერო მისიის ხელმძღვანელად წარადგინა არქიმანდრიტი ანტონინი //კაპუსტინი// რომელმაც დაიწყო მოქმედება პალესტინის კომისიისთვის, კონსულისთვის და საგარეო საქმეთა სამინისტროსთვის გვერდის ავლით.
ანტონინმა რუსეთის უმდიდრესი კაცების მიერ შეგროვილი ფულით დაიწყო მიწების შეძენა იერუსალიმში და მთელ პალესტინაში. ფულით მას უზრუნველყოფდა რუსეთის გზების პირველი მინისტრი პაველ მელნიკოვი რომელიც 1869 წელს გადადგომის შემდეგ მიეცა ქველმოქმედებას.
მელნიკოვმა მიიზიდა სოლიდური სპონსორები, რომელთა შორის იყვნენ მეტალურგიულ ქარხანათა მფლობელი პუტილოვი, სახელგანთქმული გასტრონომიული მაღაზიების მფლობელები ძმები ელისეევები და სხვა არანაკლებ მდიდარი და გავლენიანი ადამიანები.
და აი აღმოჩნდა რომ რუსეთიდან პალესტინაში მიმავალი ფინანსური ნაკადების გაკონტროლების სურვილი ბერძენ იერარქთა გარდა სხვებსაც ჰქონდათ.
1856 წელს ოდესაში დაარსდა ზღვაოსნობის და ვაჭრობის რუსული საზოგადოება რომელსაც რუსეთის შავი ზღვის კურორტები უნდა დაეკავშირებინა აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთთან.
ეს იყო წმინდა კომერციული წამოწყება რომლის უკანაც იდგა იმპერატორის ძმა, იმპერიის საზღვაო უწყების ხელმძღვანელი დიდი მთავარი კონსტანტინ ნიკოლაევიჩი.
1857 წელს კონსტანტინ ნიკოლაევიჩმა პალესტინაში გააგზავნა თავისი ემისარი ბორის მანსუროვი რომელსაც უნდა შეესწავლა ადგილობრივი რეალიები. მანსუროვმა დაასკვნა რომ პალესტინაში მლოცველთა ნაკადის გაზრდა შეიძლება თუ კი იქ რუსებს ექნებათ სასტუმროთა თავისი ქსელი.
მლოცველთა რაოდენობის ზრდა კი ნიშნავთა მათ გადამყვან ზღვაოსანთა შემოსავლის ზრდას.
მანსუროვი დარწმუნებული იყო რომ სასტუმროების მშენებლობის დაფინანსება შესაძლებელი იყო შემოწირულობებით და საქმის კარგად დაყენების შემთხვევაში მორწმუნეებისგან წლიურად 500 000-მდე რუბლი აიკრიფებოდა.
ფულის ხარჯვა რა თქმა უნდა ამ საზოგადოების ხელში უნდა ყოფილიყო.
დიდ მთავარს იდეა მოეწონა და 1859 წელს მან მანსუროვი გააგზავნა პალესტინაში მიწის ნაკვეთების საყიდლად.
ამისთვის მას მიეცა კრედიტიც.
სწორედ მანსუროვი გახდა რუსეთის პირველი წარმომადგენელი რომელმაც მიწა იყიდა იერუსალიმში.
ეს იყო 637 კვ.მეტრის ფართობის ნაკვეთი უფლის საფლავის ტაძრის გვერდით.
მანსუროვის მისიის შედეგმა განაცვიფრა იმპერატორი და მან დაარსა განსაკუთრებული პალესტინის კომიტეტი რომელშიც შევიდნენ სინოდის ობერ-პროკურორი, ფინანსთა მინისტრი, საგარეო საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენელი და აგრეთვე ზღვაოსნობის იმ საზოგადოების დირექტორი.
კომიტეტის ამოცანა იყო შეწირულობათა შეგროვება და მათი ხარჯვა წმინდა მიწაზე ობიექტების მშენებლობისთვის.
ზღვაოსნობის საზოგადოებას სურდა ფინანსურ ნაკადებზე სრული კონტროლის დაწესება, მაგრამ ამითაც დაკმაყოფილდა, ბოლოს და ბოლოს ნაკვეთთა ყიდვა და მშენებლობა მის ხელში რჩებოდა
პალესტინის კომიტეტმა დაიწყო საქმიანობა 1859 წელს. სახელმწიფო ხაზინამ მას კაპიტალად მისცა 500 000 რუბლი, მაგრამ უკვე 1860 წელს შეწირულობების წყალობით კომიტეტის ბიუჯეტმა გადააჭარბა 900 000 რუბლს. კომიტეტის და ამდენად ზღვაოსნობის საზოგადოების ინტერესების ლობისტი იყო
პირადად კონსტანტინ ნიკოლაევიჩი რომელიც სალოცავად დადიოდა იერუსალიმში და გზადაგზა ადგილობრივ პატრიარქთან და თურქეთის ხელისუფლებასთან აგვარებდა ქონებრივ საკითხებს.
კომიტეტის საქმიანობის შედეგი შთამბეჭდავი იყო. 1864 წლისთვის იერუსალიმში უკვე ააგეს სასულიერო მისიის შენობა,საკონსულოები, ჰოსპიტალი, მამაკაცთა და ქალთა თავშესაფრები 800 კაცზე და 2 ეკლესია.
მაგრამ ეკლესიის წარმომადგენლებმა ეპისკოპოსი კირილეს სახით თვითონ მოინდომეს მონაწილეობა რუსეთიდან ჩასული თანხების განაწილებაში. კირილე ჩიოდა მანსუროვის და საზოგადოების წინააღმდეგ და ამბობდა რომ ზღვაოსნობის საზოგადოებას საერთოდ არაფერი ესაქმება საზღვაო გზებისგან შორს მდებარე იერუსალიმში.
ეკლესიაში კირილეს გამოუჩნდნენ მომხრეები.
მის მხარეს დადგა მოსკოვის მიტროპოლიტი ფილარეტი...
სამაგიეროდ პალესტინის კომიტეტის და ზღვაოსნობის საზოგადოების მხარე დაიჭირა რუსეთის კონსულმა იერუსალიმში კარცევმა რომელსაც არ მოეწონა ის რომ ეპისკოპოს კირილეს უნდოდა რეგიონში დამოუკიდებელი პოლიტიკური თამაში.
ბოლოს და ბოლოს სასულიერო ჩინებმა დაუთმეს საერო ჩინოვნიკებს. კარცევმა პეტერბურგში გააგზავნა ბეზღობა კირილეს ვითომ ამორალური საქციელის შესახებ. ამის შემდეგ ეპისკოპოსი მოხსნეს თანამდებობიდან, მაგრამ ბრძოლა პალესტინური მიწებისთვის და რუსული ფულისთვის გაგრძელდა.
1864 წელს რუსული პალესტინის მშენებლობის პირველი ეტაპი დასრულდა და პალესტინის კომიტეტი დაშალეს. მლოცველთა რაოდენობა მართლაც გაიზარდა ისევე როგორც გაიზარდა საზოგადოების შემოსავლები.
ამიერიდან ყველა პალესტინურ საქმეს ხელმძღვანელობდა საგარეო საქმეთა სამინისტროს აზიური დეპარტამენტის პალესტინის კომისია რომელსაც ჰქონდა მუდმივი კაპიტალი წელიწადში 130 000 რუბლის ოდენობით და შეწირულობებისგან ჰქონდა წელიწადში დაახლოებით 80 000 რუბლი.
მაგრამ კომისია არ ჩქარობდა ამ ფულის დატრიალებას და პალესტინაში რუსული მშენებლობა მრავალი წლით გაშეშდა.
მაგრამ ეკლესიის წარმომადგენლები არ აპირებდნენ დანებებას და უკვე ნახსენებმა ფილარეტმა იერუსალიმში სასულიერო მისიის ხელმძღვანელად წარადგინა არქიმანდრიტი ანტონინი //კაპუსტინი// რომელმაც დაიწყო მოქმედება პალესტინის კომისიისთვის, კონსულისთვის და საგარეო საქმეთა სამინისტროსთვის გვერდის ავლით.
ანტონინმა რუსეთის უმდიდრესი კაცების მიერ შეგროვილი ფულით დაიწყო მიწების შეძენა იერუსალიმში და მთელ პალესტინაში. ფულით მას უზრუნველყოფდა რუსეთის გზების პირველი მინისტრი პაველ მელნიკოვი რომელიც 1869 წელს გადადგომის შემდეგ მიეცა ქველმოქმედებას.
მელნიკოვმა მიიზიდა სოლიდური სპონსორები, რომელთა შორის იყვნენ მეტალურგიულ ქარხანათა მფლობელი პუტილოვი, სახელგანთქმული გასტრონომიული მაღაზიების მფლობელები ძმები ელისეევები და სხვა არანაკლებ მდიდარი და გავლენიანი ადამიანები.
ანტონინი ცდილობდა წმინდა ისტორიასთან დაკავშირებული მიწების ყიდვას რათა ეს ნაკვეთები უფრო ადრე არ ეყიდათ კათოლიკებს და პროტესტანტებს.
მაგალითად, კაპუსტინმა ხებრონთან ახლოს შეიძინა ნაკვეთი უხუცესი მუხით რომლის ქვეშაც გადმოცემით აბრაამი და სარა დახვდნენ წმინდა სამებას.
ანტონინის თვითნებობა აგიჟებდა საგარეო საქმეთა სამინისტროს მოხელეებს რომლებსაც უწევდათ სასულიერო მისიის მიერ მიწების აქტიურად შესყიდვით შეშფოთებული თურქების დამშვიდებაც.
ელჩი კონსტანტინეპოლში გრაფი იგნატიევი წერდა ანტონინს: "მადლობა რომ თურქთა სანფლობელოებში არის ერთადერთი რუსული სასულიერო მისია. რამოდენიმე ასეთი მისია ანუ მიწების რამოდენიმე შემსყიდველი რომ იყოს თურქეთიდან გაქცევა მოუწევდათ რუსეთის წარმომადგენლებს და არა თურქებს".
ანტონინმა საერთო ჯამში შეიძინა 860 000 რუბლის ღირებულების უძრავი ქონება.
ამასობაში რუსულ საზოგადოებაში გაჩნდნენ ენთუზიასტები რომლებიც მზად იყვნენ დაეწყოთ საკუთარი ჯვაროსნული ლაშქრობა პალესტინის სიწმინდეთა შესაძენად. მათ შორის ყველაზე აქტიური იყო საზღვაო სამინისტროს და ფინანსთა სამინისტროს ყოფილი მოხელე ვასილი ხიტროვო.
კონსტანტინ ნიკოლაევიჩის სამინისტროს ეს ყოფილი თანამშრომელი კარგად იცნობდა მდგომარეობას პალესტინაში. მას ურთიერთობები დამყარებული ჰქონდა არაბ მღვდლებთან რომლებიც რუსეთში ეძებდნენ მოკავშირეებს ბერძენ ეპისკოპოსთა წინააღმდეგ.
ხიტროვომ წამოაყენა სამინისტროებისგან და ეკლესიისგან დამოუკიდებელი საზოგადოების შექმნის წინადადება. ამ საზოგადოებას თავისი ძალებით უნდა შეეგროვებინა შემოწირულობები და მას დახმარება უნდა გაეწია რუსი მლოცველებისთვის წმინდა მიწაზე.
იდეა მოეწონა კონსტანტინ ნიკოლაევიჩს,რომელიც დაპირდა მხარდაჭერას. მალე საქმეს შეუერთდა მეორე დიდი მთავარიც, ალექსანდრე მესამის ძმა სერგეი ალექსანდროვიჩი რომელიც 1881 წელს ეწვია იერუსალიმს და გაოცებული დარჩა ანტონინის მიღწევებით.
ერთბაშათ ორი დიდი მთავრის მხარდაჭერის მქონე ხიტროვომ მიმართა სინოდის ობერ-პროკურორ პობედონოსცევს რომელსაც უსაზღვროდ ენდობოდა ალეკსანდრ მესამე.
პობედონოსცევმა იოლად დაარწმუნა ალეკსანდრ მესამე საზოგადოების შექმნის აუცილებლობაში.
1882 წლის 21 მაისს გამოცხადდა მართლმადიდებელი პალესტინური საზოგადოების შექმნა. საზოგადოების ხელმძღვანელად გახდა სერგეი ალეკსანდროვიჩი, ხიტროვო კი მისი თანაშემწე იყო.
საზოგადოება შედგებოდა 100 საპატიო წევრისგან რომელთაც ერთდროულად შეიტანეს 5000 რუბლი, 300 ნამდვილი წევრისგან, რომელთაც შეიტანეს არანაკლებ 500 რუბლისა და წევრი თანამშრომლებისგან რომელთაც შეჰქონდათ 200 რუბლიდან ან ყოველწლიურად - 10 რუბლი //მათი რაოდენობა განუსაზღვრელი იყო//.
ფორმალურად საოგადოება არ ემორჩილებოდა არც სამინიტროებს და არც სინოდს, მაგრამ ფულს ის უგზავნიდა სასულიერო მისიას იერუსალიმში, ასე რომ კაპუსტინს და მის მომხრეებს საეკლესიო იერარქებს შორის შეეძლოთ ეზეიმათ გამარჯვება.
1886 წელს საზოგადოებამ მიიღო შეწირულობათა შეგროვების უფლება და მისი შემოსავლები კიდევ უფრო გაიზარდა. პირველივე წელს მან ასე შეაგროვა 130 000 რუბლი. მალე თვითონ პალესტინურმა საზოგადოებამ დაიწყო წმინდა მიწაზე სკოლების, საავადმყოფოების გახსნა, ეკლესიების რემონტი და ა.შ.
მაგრამ ფულის ნაწილი იკარგებოდა იმიტომ რომ ბერძენი სამღვდელოება მე-19 საუკუნის ბოლოსაც ისეთივე უსაქციელო იყო როგორც საუკუნის დასაწყისში...
და მაინც 1897 წლისთვის პალესტინაში და სირიაში უკვე მოქმედებდა საზოგადოების მიერ დაარსებული 50 სკოლა, 1907 წლისთვის კი უკვე 101 სკოლა და 2 სამასწავლებლო სემინარია. გაიხსნა რამოდენიმე სასტუმრო მლოცველებისთვის,
შენდებოდა საავადმყოფოები და ამბულატორიები.
1914 წლისთვის რუსეთის სასულიერო მისია და საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საზოგადოება ერთად ფლობდნენ დაახლოებით 150 ჰექტარ მიწას, თანაც მართლმადიდებელ პალესტინის საზოგადოებას ეკუთვნოდა 23 ჰექტარი.
იმ დროისთვის საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საზოგადოების კუთვნილი უძრავი ქონების ფასი იყო 2 მილიონი ოქროს რუბლი. ამ გიგანტური მეურნეობის პრობლემებს ერეოდნენ სახელმწიფოს დახმარებით.
რუსეთის იმპერიის მთავრობა 1912 წლიდან ამ საზოგადოების ბალანსზე არსებული მრავალი სკოლის შენახვაზე ყოველწლიურად ხარჯავდა 150 000 რუბლს.
სასულიერო მისიაც არ იჯდა გულზე ხელებდაკრეფილი. არქიმანდრიტი ლეონიდი
მაგალითად, კაპუსტინმა ხებრონთან ახლოს შეიძინა ნაკვეთი უხუცესი მუხით რომლის ქვეშაც გადმოცემით აბრაამი და სარა დახვდნენ წმინდა სამებას.
ანტონინის თვითნებობა აგიჟებდა საგარეო საქმეთა სამინისტროს მოხელეებს რომლებსაც უწევდათ სასულიერო მისიის მიერ მიწების აქტიურად შესყიდვით შეშფოთებული თურქების დამშვიდებაც.
ელჩი კონსტანტინეპოლში გრაფი იგნატიევი წერდა ანტონინს: "მადლობა რომ თურქთა სანფლობელოებში არის ერთადერთი რუსული სასულიერო მისია. რამოდენიმე ასეთი მისია ანუ მიწების რამოდენიმე შემსყიდველი რომ იყოს თურქეთიდან გაქცევა მოუწევდათ რუსეთის წარმომადგენლებს და არა თურქებს".
ანტონინმა საერთო ჯამში შეიძინა 860 000 რუბლის ღირებულების უძრავი ქონება.
ამასობაში რუსულ საზოგადოებაში გაჩნდნენ ენთუზიასტები რომლებიც მზად იყვნენ დაეწყოთ საკუთარი ჯვაროსნული ლაშქრობა პალესტინის სიწმინდეთა შესაძენად. მათ შორის ყველაზე აქტიური იყო საზღვაო სამინისტროს და ფინანსთა სამინისტროს ყოფილი მოხელე ვასილი ხიტროვო.
კონსტანტინ ნიკოლაევიჩის სამინისტროს ეს ყოფილი თანამშრომელი კარგად იცნობდა მდგომარეობას პალესტინაში. მას ურთიერთობები დამყარებული ჰქონდა არაბ მღვდლებთან რომლებიც რუსეთში ეძებდნენ მოკავშირეებს ბერძენ ეპისკოპოსთა წინააღმდეგ.
ხიტროვომ წამოაყენა სამინისტროებისგან და ეკლესიისგან დამოუკიდებელი საზოგადოების შექმნის წინადადება. ამ საზოგადოებას თავისი ძალებით უნდა შეეგროვებინა შემოწირულობები და მას დახმარება უნდა გაეწია რუსი მლოცველებისთვის წმინდა მიწაზე.
იდეა მოეწონა კონსტანტინ ნიკოლაევიჩს,რომელიც დაპირდა მხარდაჭერას. მალე საქმეს შეუერთდა მეორე დიდი მთავარიც, ალექსანდრე მესამის ძმა სერგეი ალექსანდროვიჩი რომელიც 1881 წელს ეწვია იერუსალიმს და გაოცებული დარჩა ანტონინის მიღწევებით.
ერთბაშათ ორი დიდი მთავრის მხარდაჭერის მქონე ხიტროვომ მიმართა სინოდის ობერ-პროკურორ პობედონოსცევს რომელსაც უსაზღვროდ ენდობოდა ალეკსანდრ მესამე.
პობედონოსცევმა იოლად დაარწმუნა ალეკსანდრ მესამე საზოგადოების შექმნის აუცილებლობაში.
1882 წლის 21 მაისს გამოცხადდა მართლმადიდებელი პალესტინური საზოგადოების შექმნა. საზოგადოების ხელმძღვანელად გახდა სერგეი ალეკსანდროვიჩი, ხიტროვო კი მისი თანაშემწე იყო.
საზოგადოება შედგებოდა 100 საპატიო წევრისგან რომელთაც ერთდროულად შეიტანეს 5000 რუბლი, 300 ნამდვილი წევრისგან, რომელთაც შეიტანეს არანაკლებ 500 რუბლისა და წევრი თანამშრომლებისგან რომელთაც შეჰქონდათ 200 რუბლიდან ან ყოველწლიურად - 10 რუბლი //მათი რაოდენობა განუსაზღვრელი იყო//.
ფორმალურად საოგადოება არ ემორჩილებოდა არც სამინიტროებს და არც სინოდს, მაგრამ ფულს ის უგზავნიდა სასულიერო მისიას იერუსალიმში, ასე რომ კაპუსტინს და მის მომხრეებს საეკლესიო იერარქებს შორის შეეძლოთ ეზეიმათ გამარჯვება.
1886 წელს საზოგადოებამ მიიღო შეწირულობათა შეგროვების უფლება და მისი შემოსავლები კიდევ უფრო გაიზარდა. პირველივე წელს მან ასე შეაგროვა 130 000 რუბლი. მალე თვითონ პალესტინურმა საზოგადოებამ დაიწყო წმინდა მიწაზე სკოლების, საავადმყოფოების გახსნა, ეკლესიების რემონტი და ა.შ.
მაგრამ ფულის ნაწილი იკარგებოდა იმიტომ რომ ბერძენი სამღვდელოება მე-19 საუკუნის ბოლოსაც ისეთივე უსაქციელო იყო როგორც საუკუნის დასაწყისში...
და მაინც 1897 წლისთვის პალესტინაში და სირიაში უკვე მოქმედებდა საზოგადოების მიერ დაარსებული 50 სკოლა, 1907 წლისთვის კი უკვე 101 სკოლა და 2 სამასწავლებლო სემინარია. გაიხსნა რამოდენიმე სასტუმრო მლოცველებისთვის,
შენდებოდა საავადმყოფოები და ამბულატორიები.
1914 წლისთვის რუსეთის სასულიერო მისია და საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საზოგადოება ერთად ფლობდნენ დაახლოებით 150 ჰექტარ მიწას, თანაც მართლმადიდებელ პალესტინის საზოგადოებას ეკუთვნოდა 23 ჰექტარი.
იმ დროისთვის საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საზოგადოების კუთვნილი უძრავი ქონების ფასი იყო 2 მილიონი ოქროს რუბლი. ამ გიგანტური მეურნეობის პრობლემებს ერეოდნენ სახელმწიფოს დახმარებით.
რუსეთის იმპერიის მთავრობა 1912 წლიდან ამ საზოგადოების ბალანსზე არსებული მრავალი სკოლის შენახვაზე ყოველწლიურად ხარჯავდა 150 000 რუბლს.
სასულიერო მისიაც არ იჯდა გულზე ხელებდაკრეფილი. არქიმანდრიტი ლეონიდი
//კაველინი // მისიას სათავეში ჩაუდგა 1903 წელს და მან დაიწყო მიწების შესყიდვა მთელ პალესტინაში //და ეს მუდმივი გაძვირების მიუხედავად//.
1914 წელს მის მიერ ნაყიდი მიწის ფართი უდრიდა 591 760 კვ.მ.-ს.
ამ შეძენათა გამო პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისთვის მისია გაკოტრების პირას იყო და ბანკებმა დაუხურეს მას კრედიტი, მაგრამ ლეონიდი თითქოს არ ეჭვობდა რომ მთავრობა გაუწევდა დახმარებას.
მაგრამ მომავალი არაფერ კარგს არ პირდებოდა რუსულ პალესტინას.
პირველი მსოფლიო ომის დროს თურქეთი იყო გერმანიის და ავსტრია-უნგრეთის მხარეს და რუსული პალესტინის მთელი მოსახლეობა აღმოჩნდა მტრული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე.
პერსონალის, მლოცველთა და ბერთა დიდი ნაწილი გაასახლეს ეგვიპტეში სადაც ის დარჩა ომის დროს. ამასობაში თვითონ რუსულ პალესტინაში ხდებოდა სერიოზული ცვლილებები.
სამხედრო მოქმედებათა დაწყების შემდეგ რუსულ დაწესებულებათა დიდი ნაწილი დაიკავეს თურქულმა ჯარებმა. იქ განალაგეს ყაზარმები, სამხედრო დაწესებულებები და ა.შ. მაგრამ 1917 წლის დეკემბერში იერუსალიმი აიღეს ბრიტანულმა ჯარებმა რომლებმაც დაიწყეს რუსული ნაგებობების ზუსტად ისევე გამოყენება.
ბოლშევიკური რევოლუციის შემდეგ კი რუსული პალესტინის ეგვიპტეში ჩარჩენილი მკვიდრები მოხვდნენ რომ სამშობლოში დაბრუნება გადაიდო გაურკვეველი დროით.
ომის შემდეგ მათ მიიღეს იერუსალიმში დაბრუნების შესაძლებლობა, მაგრამ ცხადი იყო რომ ძველი დრო ვეღარ დაბრუნდებოდა.
გაჩნდა დიდი სამართლებრივი პრობლემა.
ოსმალეთის იმპერიის კანონებით საზოგადოებრივი ორგანიზაციები ვერ ხდებოდნენ უძრავი ქონების მესაკუთრეები და მიწებს და ნაგებობებს ყიდულობდნენ ამა თუ იმ ფიზიკური პირის სახელზე.
უმრავლეს შემთხვევაში საკუთრება გაფორმებული იყო სერგეი ალეკსანდროვიჩის სახელზე, მისი ქვრივი და მემკვიდრე ელიზავეტა ფიოდოროვნა კი ბოლშევიკებმა მოკლეს 1918 წელს.
ბოლშევიკებმა გამოსცეს დეკრეტი რომანოვების ქონების ექსპროპრიაციის შესახებ და ახალი რუსეთის მთავრობამ მოითხოვა მეფის ოჯახის წევრების სახელზე გაფორმებული ქონების მისთვის გადაცემა.
ამას გარდა ისევ არსებობდა საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საზოგადოება,თუმცა მას უბრალოდ პალესტინის საზოგადოება ერქვა და ეხლა ისახავდა მხოლოდ მეცნიერულ მიზნებს. ასე რომ ბოლშევიკების მოთხოვნები არ ყოფილა სრულებით უსაფუძვლო.
საკუთრებაზე პრეტენზია ჰქონდათ ემიგრანტებსაც. რუსული მართლმადიდებელი ეკლესია საზღვარგარეთ მისი ლიდერი მიტროპოლიტი ანტონის სახით თავს თვლიდა სამართალმემკვიდრედ. ამავე დროს დასავლეთში მოქმედებდა მიტროპოლიტი ევლოგი რომელიც ნამდვილი ემიგრანტი იყო, მაგრამ აცხადებდა რომ მოქმედებს მოსკოვში დარჩენილი პატრიარქი ტიხონის სახელით. ევლოგი მოითხოვდა პალესტინური საკუთრების მისთვის როგორც მმართველისთვის გადაცემას.
თვითონ იერუსალიმში რჩებოდნენ სასულიერო მისიის ყოფილი ხელმძღვანელი არქიმანდრიტი იერონიმი და საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საზოგადოების ყოფილი გამგებელი სელეზნიოვი რომლებიც უშუალოდ ურთიერთობდნენ ბრიტანულ ხელისუფლებასთან. მათ აღარ იცოდნენ თუ რა უნდა გაეკეთებინათ.
მდგომარეობის რეალური ბატონ-პატრონები ეხლა იყვნენ ბრიტანელები რომლებსაც თვითონ უნდოდათ საკამათო ქონება. თავის სამანდატო ტერიტორიაზე მათ ყველაზე ნაკლებად სურდათ წითელი კომისრების დანახვა და ამიტომ არ აპირებდნენ ბოლშევიკთა მოთხოვნების შესრულებას. მაგრამ ინგლისელებს არ სურდათ გვერდით ემიგრანტული ბუდის შექმნაც. მისიის შენობას ინგლისელები უკვე იყენებდნენ სასამართლოდ რუსების მიერ აგებულ სხვა შენობებსაც მოუნახეს დანიშნულება. იურიდიული პრობლემა ინგლისელებმა მარტივად გადაჭრეს, მიიღეს კანონი რომლის თანახმადაც ნებისმიერი საკუთრება რომლის შემოსავალიც იხარჯება ქველმოქმედებაზე შეიძლება გადაეცეს სამეურვეოდ ბრიტანეტის ადმინისტრაციას.
შესაბამისად რუსული საკუთრების მეურვეებად იქცნენ ბრიტანელები და ქირა მისი გამოყენებისთვის ნაწილდებოდა რუს ბერებსა და მღვდლებს შორის. ისინი კი ამ ფულით ცხოვრობდნენ. ის შენობები რომლებსაც ბრიტანელები არ იყენებდნენ დარჩა რუსეთის საზღვარგარეთის ეკლესიის ხელში.
ვითარება არ იცვლებოდა სახელმწიფო იზრაელის შექმნამდე. იზრაელი კი მისი არსებობის პირველ წლებში საბჭოთა კავშირის დიდი მეგობარი იყო. ახალი სახელმწიფოს საზღვრების დადგენის შემდეგ აღმოჩნდა რომ მის ტერიტორიაზე რჩებოდა რუსული პალესტინის 54,8 ჰექტარის ფართის 30 ნაკვეთი და 150 სხვადასხვა შენობა.
ამ ქონებაზე საბჭოთა პრეტენზიების დაკმაყოფილებისკენ პირველი ნაბიჯი გადაიდგა მაშინ როდესაც იზრაელი ჯერ არ იყო გამოცხადებული დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ.
1948 წელს, როდესაც ბრიტანული ჯარები უკვე გაჰყავდათ ქვეყნიდან, ინგლისის ადმინისტრაციამ გადაწყვიტა საზღვარგარეთის რუსული ეკლესიის ქონების ნაწილის გადაცემა საბჭოთა კავშირისთვის და ამით დაემსახურებინა კრემლის წყალობა....
იზრაელის დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ საბჭოთა ელჩ ერშოვს ეახლა იზრაელის წარმომადგენელი იცხაკ რაბინოვიჩი, თავი გამოაცხადა რწმუნებულად რუსული ქონების საკითხებში და აღუთქვა საბჭოთა მხარეს რომ იზრაელი მზადაა ამ ქონების საბჭოთა კავშირისთვის გადასაცემად.
მაგრამ იმავე რაბინოვიჩმა განაცხადა რომ ის ამიერიდან ხელს აწერს კონტრაქტებზე მართლმადიდებელთა ქონების ახალგაზრდა ებრაული სახელმწიფოს მოქალაქეებისთვის გადასაცემად. და მართლაც, ბრიტანული სასამართლოს ადგილი დაიკავა იზრაელის უზენაესმა სასამართლომ და სხვა შენობებსაც ელოდა იგივე ბედი.
თუმცა იზრაელმა საბჭოთა საკუთრებად აღიარა რამოდენიმე ობიექტი, მათ შორის რუსეთის გენერალური კონსულის სახლი, რამოდენიმე შენობა და ცარიელი ნაკვეთი. ისინი გადაეცა საბჭოთა კავშირს თუმცა მრავალი ობიექტი, მათ შორის იურიდიულად საბჭოთა საკუთრებად აღიარებული იერუსალიმის პარკის ტერიტორია, დარჩა იზრაელელთა სარგებლობაში.
რუსეთის საზღვარგარეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენლები გაყარეს იზრაელიდან და ეკლესიები გადასცეს მოსკოვის საპატრიარქოს წარმომადგენლებს.
ქონების გადაცემა ყოველთვის არ ხდებოდა მშვიდობიანად. ბევრი ბერი და მონაზონი უბრალოდ გაყარეს ქვეყნიდან. იერუსალიმის სამების ტაძარი კი გადასცეს 1948 წლის 1 დეკემბრის ბარათის საფუძველზე. რუსულად დაწერილ ამ ბარათს ერტყა იერუსალიმის სამხედრო გუბერნატორის ბეჭედი და მასში ნათქვამი იყო:
"ბატონო იეროდიაკვანო მეთოდი რუსული სასულიერო მისიის გასაღებები და სხვა ნივთები გადაეცით მართლმადიდებელი ეკლესიის მოსკოვიდან ჩამოსულ წარმომადგენლებს..."
ეს ბარათი მამა მეთოდის მიუტანეს მოსკოვის საპატრიარქოს დასახელებულმა წარმომადგენლებმა რომელთაც თან ახლდნენ რამოდენიმე დაკუნთული ახალგაზრდა საბჭოთა საელჩოდან და იზრაელის მთავრობის რამოდენიმე დამკვირვებელი.
მამა მეთოდიმ კატეგორიული უარი თქვა მისთვის ჩაბარებული ტაძრის გასაღებების გადაცემაზე და მაშინ სამოქალაქო ტანისამოსში გამოწყობილმა დაკუნთულმა ბიჭებმა ის ალყაში მოაქციეს და დაიწყეს მისი ცემა. იზრაელის მთავრობის დამკვირვებლები არ ცემდნენ, მაგრამ არც იცავდნენ, განზე იდგნენ და აკვირდებოდნენ.
ცემისგან გონებადაკარგული და გულწასული მამა მეთოდი ჩააგდეს რაღაც თხრილში, ქამრიდან მას მოგლიჯეს გასაღებები და ქონების გადაცემა ასე შედგა.
რაც შეეხება დანარჩენ ქონებას იზრაელი მაინც იმედოვნებდა მის ოდესმე ხელში ჩაგდებას.
1960-ანი წლების დასაწყისში, როდესაც საბჭოთა კავშირში გადაწყვეტილებათა უმრავლესობას ჰაჩი ჰაჩი იღებდნენ იზრაელს ასეთი შანსი მიეცა. 1964 წლის ოქტომბერში საბჭოთა კავშირმა იზრაელს 4,5 მილიონ დოლარად დაუთმო 22 ე.წ. რუსული ობიექტი რომელთა საერთო ფართი იყო 167 000 კვ.მ.
ხელშეკრულების თანახმად საბჭოთა კავშირს ამ ფულის დიდი ნაწილით იზრაელში უნდა ეყიდა საბჭოთა დაწესებულებებისთვის საინტერესო საქონელი და გაესტუმრა ხარჯები.
ბოლოს და ბოლოს საბჭოთა კავშირმა მიიღო ფულით მხოლოდ 1,5 მილიონი დოლარი და იზრაელის ფორთოხლები.
მაგრამ ბრძოლა პალესტინური ქონებისთვის ამით არ დამთავრებულა. რუსული პალესტინის სამფლობელოთა ნაწილი იყო იორდანიაშიც და მათი მფლობელი იყო საზღვარგარეთის რუსული ეკლესია.
1967 წელს კი იორდანიის ტერიტორიის ნაწილი დაიპყრო იზრაელმა რომლის ურთიერთობებიც საბჭოთა კავშირთან უიმედოდ გაფუჭებული იყო.
ამიტომ რუსული პალესტინის ობიექტები აღმოსავლეთ იერუსალიმში, სილუანში და ჰებრონში პალესტინის ავტონომიის შექმნამდე დარჩა საზღვარგარეთის რუსული ეკლესიის ხელში.
მდგომარეობამ სწრაფად შეცვლა დაიწყო მას შემდეგ რაც იორდანის დასავლეთ სანაპიროზე დამკვიდრდა //საბჭოთა ამხედრო დაზვერვა გრუს მიერ მოსკოვთან ბალაშიხაში გაწვრთნილი, გ.მ.// არაფატი.
ამ არაფატმა საზღვარგარეთის რუსულ ეკლესიას წაართვა წმინდა სამების მონასტერი ჰებრონში და იერიქონის საკუთრება, ორივე შემთხვევაში ბერებს და მონაზვნებს აძევებდა პალესტინის პოლიცია.
წართმეული ობიექტები პალესტინელებმა გადასცეს მოსკოვის აპატრიარქოს და ასეა დღემდე.
რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის და საზღვარგარეთის რუსული ეკლესიის ქონებრივი დავა შეიძლება გადაწყდეს ორივე რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის გაერთიანებით.
თუმცა საუკუნოვანი ბრძოლა წმინდა მიწაზე მიმავალი ფინანსური ნაკადების კონტროლისთვის ალბათ ვერ გადაწყდება ახლო მომავალში.
კირილ ნოვიკოვი, 2007 წლის 21 მაისი.
1914 წელს მის მიერ ნაყიდი მიწის ფართი უდრიდა 591 760 კვ.მ.-ს.
ამ შეძენათა გამო პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისთვის მისია გაკოტრების პირას იყო და ბანკებმა დაუხურეს მას კრედიტი, მაგრამ ლეონიდი თითქოს არ ეჭვობდა რომ მთავრობა გაუწევდა დახმარებას.
მაგრამ მომავალი არაფერ კარგს არ პირდებოდა რუსულ პალესტინას.
პირველი მსოფლიო ომის დროს თურქეთი იყო გერმანიის და ავსტრია-უნგრეთის მხარეს და რუსული პალესტინის მთელი მოსახლეობა აღმოჩნდა მტრული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე.
პერსონალის, მლოცველთა და ბერთა დიდი ნაწილი გაასახლეს ეგვიპტეში სადაც ის დარჩა ომის დროს. ამასობაში თვითონ რუსულ პალესტინაში ხდებოდა სერიოზული ცვლილებები.
სამხედრო მოქმედებათა დაწყების შემდეგ რუსულ დაწესებულებათა დიდი ნაწილი დაიკავეს თურქულმა ჯარებმა. იქ განალაგეს ყაზარმები, სამხედრო დაწესებულებები და ა.შ. მაგრამ 1917 წლის დეკემბერში იერუსალიმი აიღეს ბრიტანულმა ჯარებმა რომლებმაც დაიწყეს რუსული ნაგებობების ზუსტად ისევე გამოყენება.
ბოლშევიკური რევოლუციის შემდეგ კი რუსული პალესტინის ეგვიპტეში ჩარჩენილი მკვიდრები მოხვდნენ რომ სამშობლოში დაბრუნება გადაიდო გაურკვეველი დროით.
ომის შემდეგ მათ მიიღეს იერუსალიმში დაბრუნების შესაძლებლობა, მაგრამ ცხადი იყო რომ ძველი დრო ვეღარ დაბრუნდებოდა.
გაჩნდა დიდი სამართლებრივი პრობლემა.
ოსმალეთის იმპერიის კანონებით საზოგადოებრივი ორგანიზაციები ვერ ხდებოდნენ უძრავი ქონების მესაკუთრეები და მიწებს და ნაგებობებს ყიდულობდნენ ამა თუ იმ ფიზიკური პირის სახელზე.
უმრავლეს შემთხვევაში საკუთრება გაფორმებული იყო სერგეი ალეკსანდროვიჩის სახელზე, მისი ქვრივი და მემკვიდრე ელიზავეტა ფიოდოროვნა კი ბოლშევიკებმა მოკლეს 1918 წელს.
ბოლშევიკებმა გამოსცეს დეკრეტი რომანოვების ქონების ექსპროპრიაციის შესახებ და ახალი რუსეთის მთავრობამ მოითხოვა მეფის ოჯახის წევრების სახელზე გაფორმებული ქონების მისთვის გადაცემა.
ამას გარდა ისევ არსებობდა საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საზოგადოება,თუმცა მას უბრალოდ პალესტინის საზოგადოება ერქვა და ეხლა ისახავდა მხოლოდ მეცნიერულ მიზნებს. ასე რომ ბოლშევიკების მოთხოვნები არ ყოფილა სრულებით უსაფუძვლო.
საკუთრებაზე პრეტენზია ჰქონდათ ემიგრანტებსაც. რუსული მართლმადიდებელი ეკლესია საზღვარგარეთ მისი ლიდერი მიტროპოლიტი ანტონის სახით თავს თვლიდა სამართალმემკვიდრედ. ამავე დროს დასავლეთში მოქმედებდა მიტროპოლიტი ევლოგი რომელიც ნამდვილი ემიგრანტი იყო, მაგრამ აცხადებდა რომ მოქმედებს მოსკოვში დარჩენილი პატრიარქი ტიხონის სახელით. ევლოგი მოითხოვდა პალესტინური საკუთრების მისთვის როგორც მმართველისთვის გადაცემას.
თვითონ იერუსალიმში რჩებოდნენ სასულიერო მისიის ყოფილი ხელმძღვანელი არქიმანდრიტი იერონიმი და საიმპერატორო მართლმადიდებელი პალესტინის საზოგადოების ყოფილი გამგებელი სელეზნიოვი რომლებიც უშუალოდ ურთიერთობდნენ ბრიტანულ ხელისუფლებასთან. მათ აღარ იცოდნენ თუ რა უნდა გაეკეთებინათ.
მდგომარეობის რეალური ბატონ-პატრონები ეხლა იყვნენ ბრიტანელები რომლებსაც თვითონ უნდოდათ საკამათო ქონება. თავის სამანდატო ტერიტორიაზე მათ ყველაზე ნაკლებად სურდათ წითელი კომისრების დანახვა და ამიტომ არ აპირებდნენ ბოლშევიკთა მოთხოვნების შესრულებას. მაგრამ ინგლისელებს არ სურდათ გვერდით ემიგრანტული ბუდის შექმნაც. მისიის შენობას ინგლისელები უკვე იყენებდნენ სასამართლოდ რუსების მიერ აგებულ სხვა შენობებსაც მოუნახეს დანიშნულება. იურიდიული პრობლემა ინგლისელებმა მარტივად გადაჭრეს, მიიღეს კანონი რომლის თანახმადაც ნებისმიერი საკუთრება რომლის შემოსავალიც იხარჯება ქველმოქმედებაზე შეიძლება გადაეცეს სამეურვეოდ ბრიტანეტის ადმინისტრაციას.
შესაბამისად რუსული საკუთრების მეურვეებად იქცნენ ბრიტანელები და ქირა მისი გამოყენებისთვის ნაწილდებოდა რუს ბერებსა და მღვდლებს შორის. ისინი კი ამ ფულით ცხოვრობდნენ. ის შენობები რომლებსაც ბრიტანელები არ იყენებდნენ დარჩა რუსეთის საზღვარგარეთის ეკლესიის ხელში.
ვითარება არ იცვლებოდა სახელმწიფო იზრაელის შექმნამდე. იზრაელი კი მისი არსებობის პირველ წლებში საბჭოთა კავშირის დიდი მეგობარი იყო. ახალი სახელმწიფოს საზღვრების დადგენის შემდეგ აღმოჩნდა რომ მის ტერიტორიაზე რჩებოდა რუსული პალესტინის 54,8 ჰექტარის ფართის 30 ნაკვეთი და 150 სხვადასხვა შენობა.
ამ ქონებაზე საბჭოთა პრეტენზიების დაკმაყოფილებისკენ პირველი ნაბიჯი გადაიდგა მაშინ როდესაც იზრაელი ჯერ არ იყო გამოცხადებული დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ.
1948 წელს, როდესაც ბრიტანული ჯარები უკვე გაჰყავდათ ქვეყნიდან, ინგლისის ადმინისტრაციამ გადაწყვიტა საზღვარგარეთის რუსული ეკლესიის ქონების ნაწილის გადაცემა საბჭოთა კავშირისთვის და ამით დაემსახურებინა კრემლის წყალობა....
იზრაელის დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ საბჭოთა ელჩ ერშოვს ეახლა იზრაელის წარმომადგენელი იცხაკ რაბინოვიჩი, თავი გამოაცხადა რწმუნებულად რუსული ქონების საკითხებში და აღუთქვა საბჭოთა მხარეს რომ იზრაელი მზადაა ამ ქონების საბჭოთა კავშირისთვის გადასაცემად.
მაგრამ იმავე რაბინოვიჩმა განაცხადა რომ ის ამიერიდან ხელს აწერს კონტრაქტებზე მართლმადიდებელთა ქონების ახალგაზრდა ებრაული სახელმწიფოს მოქალაქეებისთვის გადასაცემად. და მართლაც, ბრიტანული სასამართლოს ადგილი დაიკავა იზრაელის უზენაესმა სასამართლომ და სხვა შენობებსაც ელოდა იგივე ბედი.
თუმცა იზრაელმა საბჭოთა საკუთრებად აღიარა რამოდენიმე ობიექტი, მათ შორის რუსეთის გენერალური კონსულის სახლი, რამოდენიმე შენობა და ცარიელი ნაკვეთი. ისინი გადაეცა საბჭოთა კავშირს თუმცა მრავალი ობიექტი, მათ შორის იურიდიულად საბჭოთა საკუთრებად აღიარებული იერუსალიმის პარკის ტერიტორია, დარჩა იზრაელელთა სარგებლობაში.
რუსეთის საზღვარგარეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენლები გაყარეს იზრაელიდან და ეკლესიები გადასცეს მოსკოვის საპატრიარქოს წარმომადგენლებს.
ქონების გადაცემა ყოველთვის არ ხდებოდა მშვიდობიანად. ბევრი ბერი და მონაზონი უბრალოდ გაყარეს ქვეყნიდან. იერუსალიმის სამების ტაძარი კი გადასცეს 1948 წლის 1 დეკემბრის ბარათის საფუძველზე. რუსულად დაწერილ ამ ბარათს ერტყა იერუსალიმის სამხედრო გუბერნატორის ბეჭედი და მასში ნათქვამი იყო:
"ბატონო იეროდიაკვანო მეთოდი რუსული სასულიერო მისიის გასაღებები და სხვა ნივთები გადაეცით მართლმადიდებელი ეკლესიის მოსკოვიდან ჩამოსულ წარმომადგენლებს..."
ეს ბარათი მამა მეთოდის მიუტანეს მოსკოვის საპატრიარქოს დასახელებულმა წარმომადგენლებმა რომელთაც თან ახლდნენ რამოდენიმე დაკუნთული ახალგაზრდა საბჭოთა საელჩოდან და იზრაელის მთავრობის რამოდენიმე დამკვირვებელი.
მამა მეთოდიმ კატეგორიული უარი თქვა მისთვის ჩაბარებული ტაძრის გასაღებების გადაცემაზე და მაშინ სამოქალაქო ტანისამოსში გამოწყობილმა დაკუნთულმა ბიჭებმა ის ალყაში მოაქციეს და დაიწყეს მისი ცემა. იზრაელის მთავრობის დამკვირვებლები არ ცემდნენ, მაგრამ არც იცავდნენ, განზე იდგნენ და აკვირდებოდნენ.
ცემისგან გონებადაკარგული და გულწასული მამა მეთოდი ჩააგდეს რაღაც თხრილში, ქამრიდან მას მოგლიჯეს გასაღებები და ქონების გადაცემა ასე შედგა.
რაც შეეხება დანარჩენ ქონებას იზრაელი მაინც იმედოვნებდა მის ოდესმე ხელში ჩაგდებას.
1960-ანი წლების დასაწყისში, როდესაც საბჭოთა კავშირში გადაწყვეტილებათა უმრავლესობას ჰაჩი ჰაჩი იღებდნენ იზრაელს ასეთი შანსი მიეცა. 1964 წლის ოქტომბერში საბჭოთა კავშირმა იზრაელს 4,5 მილიონ დოლარად დაუთმო 22 ე.წ. რუსული ობიექტი რომელთა საერთო ფართი იყო 167 000 კვ.მ.
ხელშეკრულების თანახმად საბჭოთა კავშირს ამ ფულის დიდი ნაწილით იზრაელში უნდა ეყიდა საბჭოთა დაწესებულებებისთვის საინტერესო საქონელი და გაესტუმრა ხარჯები.
ბოლოს და ბოლოს საბჭოთა კავშირმა მიიღო ფულით მხოლოდ 1,5 მილიონი დოლარი და იზრაელის ფორთოხლები.
მაგრამ ბრძოლა პალესტინური ქონებისთვის ამით არ დამთავრებულა. რუსული პალესტინის სამფლობელოთა ნაწილი იყო იორდანიაშიც და მათი მფლობელი იყო საზღვარგარეთის რუსული ეკლესია.
1967 წელს კი იორდანიის ტერიტორიის ნაწილი დაიპყრო იზრაელმა რომლის ურთიერთობებიც საბჭოთა კავშირთან უიმედოდ გაფუჭებული იყო.
ამიტომ რუსული პალესტინის ობიექტები აღმოსავლეთ იერუსალიმში, სილუანში და ჰებრონში პალესტინის ავტონომიის შექმნამდე დარჩა საზღვარგარეთის რუსული ეკლესიის ხელში.
მდგომარეობამ სწრაფად შეცვლა დაიწყო მას შემდეგ რაც იორდანის დასავლეთ სანაპიროზე დამკვიდრდა //საბჭოთა ამხედრო დაზვერვა გრუს მიერ მოსკოვთან ბალაშიხაში გაწვრთნილი, გ.მ.// არაფატი.
ამ არაფატმა საზღვარგარეთის რუსულ ეკლესიას წაართვა წმინდა სამების მონასტერი ჰებრონში და იერიქონის საკუთრება, ორივე შემთხვევაში ბერებს და მონაზვნებს აძევებდა პალესტინის პოლიცია.
წართმეული ობიექტები პალესტინელებმა გადასცეს მოსკოვის აპატრიარქოს და ასეა დღემდე.
რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის და საზღვარგარეთის რუსული ეკლესიის ქონებრივი დავა შეიძლება გადაწყდეს ორივე რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის გაერთიანებით.
თუმცა საუკუნოვანი ბრძოლა წმინდა მიწაზე მიმავალი ფინანსური ნაკადების კონტროლისთვის ალბათ ვერ გადაწყდება ახლო მომავალში.
კირილ ნოვიკოვი, 2007 წლის 21 მაისი.
---------------------------------------------------
მაგრამ რომანოვების ეკლესიას დიდი გეგმები ჰქონდა და ისიც გავიხსენოთ. ლუბიანკასტანის მადა დიდია და ალბათ ის სარგებლობს რომანოვთა ამ სტრატეგიით:
Кирилл Новиков, 21 мая 2007 г.
[ Архив публикац ]
"КОММЕРСАНТ":Русская Палестина как инструмент экспансии. К 125-летию со дня основания Императорского православного палестинского общества
125 лет назад, 21 мая 1882 года, в Петербурге было основано Императорское российское православное палестинское общество, которое должно было способствовать улучшению быта русских паломников в Святой земле. За годы своего существования общество вместе с духовной миссией в Иерусалиме приобрело недвижимости на два миллиона золотых рублей. Однако превратить Палестину в зону стратегического влияния Российской империи так и не удалось. Тяжкие греки
Российская империя, как и подобает великой державе, постоянно стремилась расширить сферу своего влияния, но своих целей она чаще всего добивалась чисто военными или дипломатическими средствами. Такие инструменты экспансии, как экономическое давление, культурное влияние и религиозная пропаганда, широко использовались западными державами, но не Россией. Единственное исключение -- российское проникновение на Ближний Восток, главным инструментом которого стало Императорское православное палестинское общество (ИППО). С его помощью Россия пыталась решить свои политические задачи и немало преуспела в этом. Впрочем, все ближневосточные инициативы России традиционно тонули в межведомственных склоках и спорах хозяйствующих субъектов, и со временем та же участь постигла ИППО.
О том, что со Святой землей надо что-то делать, в Петербурге задумались в 40-х годах XIX века, когда стало ясно, что если в Иерусалим не придет Россия, то туда придут Франция, Англия или Австрия. В XIX веке Палестина и Сирия входили в состав дряхлевшей Османской империи, с которой у России были старые счеты. Россия защищала интересы христианских народов Турции, что давало ей постоянный предлог для вмешательства в турецкие дела. К тому же российское правительство не без оснований считало турецких христиан своей пятой колонной в османском тылу. Всякий раз, когда между двумя империями вспыхивала война, российские войска находили поддержку среди единоверцев -- турецких подданных. Между тем православная община на Ближнем Востоке слабела на глазах, и Россия решила вмешаться.
В начале XIX века Россия не слишком беспокоилась положением дел в Палестине, однако проблемы начались уже тогда. Прежде всего местное православное духовенство не слишком радело о своей пастве. Управлял палестинскими православными патриарх иерусалимский, традиционно избиравшийся из числа этнических греков. Епископы и архимандриты тоже были греками, в то время как основная масса прихожан имела арабское происхождение. Греческие иерархи принципиально не учили арабского языка, не давали арабам доходных должностей, а сами занимались бесконечными политическими интригами. Общую ситуацию в иерусалимской патриархии описал работавший в Москве палестинский ученый Георгий Муркос, который в 1882 году писал: "Иерусалимские патриархи то были свергаемы с престола и как преступники отправляемы в ссылку, то на старейший патриарший престол выбирается 28-летний юноша; каждый выбор нового патриарха не обходился просто, как это делается в других восточных патриархатах, а сопровождался всевозможными интригами... Естественно возникает вопрос: почему же эти неурядицы происходят только в Иерусалимской, а не в иной восточной церкви? Ответ ясен: Иерусалимская церковь обладает величайшими святынями всего христианского мира, туда стекаются пожертвования со всех концов вселенной; удивительно ли, что в наш 'коммерческий' век эти отовсюду стекающиеся в Иерусалим капиталы порождают и массу интриг за право распоряжаться ими по своему усмотрению и для своих целей?"
Борьба за пост патриарха иерусалимского не прекращалась ни на минуту, а на это были нужны деньги, поэтому греческие иерархи нередко запускали руку в церковный карман. В 1808 году по чьей-то халатности сгорел храм Воскресения в Иерусалиме. На восстановление святыни было потрачено около миллиона золотых рублей -- сумма, на которую в те времена можно было построить целый город. Очевидный перерасход средств стал тяжелым ударом для патриаршего бюджета, но настоящие беды были еще впереди. В 1820 году Греция восстала против турецкого господства, и приток пожертвований и паломников из-за войны практически прекратился. Долги оказалось нечем платить, и патриарх был вынужден распродать всю свою сокровищницу -- 40 пудов золота и 2 тыс. пудов серебра. Но даже этого не хватило. Встал вопрос о распродаже монастырских земель, и только дипломатический нажим России позволил иерусалимскому патриархату получить 10-летнюю отсрочку по долгам. В 1834 году в России начался сбор пожертвований в пользу палестинских единоверцев, и за пять лет казна иерусалимского патриарха пополнилась на 300 тыс. русских рублей. Но чем больше денег уходило из России в Иерусалим, тем чаще в Петербурге задумывались о том, как и на что эти деньги тратятся.
Несмотря на финансовую помощь России, греческие патриархи теряли паству. С начала 20-х годов XIX века в Палестине активно действовали протестантские миссионеры, в основном англичане и американцы. В 1837 году у англикан в Иерусалиме была собственная духовная миссия, и вскоре их примеру последовали католики, которые в 1846 году основали Латинский иерусалимский патриархат. Католики и протестанты активно строили школы и больницы и общались с арабскими христианами с куда большей охотой, чем греческие епископы, так что многие местные православные обращались в новую веру. Результаты западного прозелитизма были впечатляющи: если в 1840 году в Святой земле проживало около 2 тыс. католиков, то через 40 лет их было уже в шесть раз больше. В 1842 году тревогу забил министр иностранных дел России граф Нессельроде, который подал государю доклад о состоянии дел в Палестине. В нем говорилось: "К сожалению, бедствия христианской церкви происходят не от одного лишь мусульманского владычества; они также имеют причиною: 1) стремление католиков и протестантских миссионеров к распространению своих вероисповеданий; 2) недостаточность нравственных и материальных средств греческого духовенства для предупреждения пагубного их прозелитизма". Нессельроде предложил отправить в Палестину под видом паломника компетентное духовное лицо, которое могло бы, "исполняя все обязанности богомольца, стараться снискать доверие тамошнего духовенства, постепенно вникать в положение православной церкви, сообразить на месте, какие всего удобнее было бы принять меры к поддержанию православия, доносить о том российскому правительству".
Словом, глава МИДа предлагал послать в Иерусалим шпиона, обличенного духовным саном, дабы разобраться, наконец, почему греки получают из России деньги, но при этом сдают позиции инославным проповедникам. На эту роль был выбран архимандрит Порфирий Успенский, который и отправился в Палестину в 1843 году. Выводы "тайного агента России", как Порфирий сам себя называл, оказались неутешительными. Оказалось, что, несмотря на материальную помощь России, палестинские церкви стоят полуразрушенные, прихожане разбегаются, а между греческим клиром и арабской паствой разверзлась настоящая пропасть. Когда Порфирий спросил у одного из местных митрополитов, почему в Палестине так плохо поставлена работа с населением, тот в гневе закричал: "Арабы -- злодеи. Они ненавидят нас и поносят... Мы не принимаем к себе арабских священников, дабы не уронить архиерейское достоинство. А о просьбах их докладывает нам драгоман (переводчик.-- 'Деньги'). Мы не понимаем их языка".
Из всего увиденного Успенский сделал вывод, что местное духовенство не способно противостоять западным проповедникам, а значит, Россия должна сама взяться за дело, сведя влияние греков к возможному минимуму. Для этого архимандрит предлагал создать в Иерусалиме русскую духовную миссию, которая наблюдала бы за расходом денег, приходящих из России, приобретала бы недвижимость на Святой земле и помогала бы с размещением русских паломников. Правительство взяло идею Порфирия на вооружение, но то, что в итоге получилось, оказалось далеким от идеала.
Палестинский конфликт
В 1847 году духовная миссия в Иерусалиме была открыта, и возглавил ее Порфирий Успенский, но уже в 1853 году ее пришлось закрыть из-за начала Крымской войны. Кстати, поводом к войне стал спор между Россией и Францией о том, кому должен принадлежать храм Рождества Христова в Вифлееме -- православным или католикам. Действие миссии возобновилось только в 1858 году под руководством епископа Мелитопольского Кирилла (Наумова). Тут-то и оказалось, что желающих контролировать финансовые потоки, направленные из России в Палестину, хватает помимо греческих иерархов.
В 1856 году в Одессе было учреждено Русское общество пароходства и торговли (РОПИТ), которое должно было связать черноморские порты России с восточным Средиземноморьем. Это было чисто коммерческое предприятие, за которым стоял брат государя великий князь Константин Николаевич, возглавлявший морское ведомство империи. В 1857 году Константин Николаевич направил в Палестину своего эмиссара -- Бориса Мансурова, в задачу которого входило изучение местных реалий. Мансуров пришел к выводу, что поток паломников в Святую землю можно и нужно увеличить, если иметь в Палестине сеть собственных гостиниц. Увеличение же числа паломников означало и увеличение прибыли пароходства, которое их перевозило. Мансуров был уверен, что финансировать строительство гостиниц можно за счет пожертвований, и предполагал, что при надлежащей постановке дела с верующих можно было бы собирать по 500 тыс. рублей в год. Расход средств, естественно, должен был оставаться в руках РОПИТ. Великому князю идея понравилась, и в 1859 году он отправил Мансурова скупать участки в Палестине. На эти цели ему был открыт кредит в размере 40 тыс. рублей из кассы РОПИТ, "в ожидании получения в Петербурге доходов от сборов и пожертвований". Именно Мансуров стал первым российским представителем, купившим землю в Иерусалиме. Это был участок площадью 637 кв. м рядом с храмом Гроба Господня. Итог миссии Мансурова поразил императора: он постановил учредить особый Палестинский комитет, в который вошли обер-прокурор Синода, министр финансов, представитель МИДа, а также директор РОПИТ. В задачу комитета входило собирать пожертвования и тратить их на строительство объектов в Святой земле. Это было, конечно, не совсем то, чего добивалось РОПИТ, жаждавшее полного контроля над финансовыми потоками, но, в конце концов, скупка участков и строительство оставались в его руках.
Палестинский комитет начал свою деятельность в 1859 году с капиталом 500 тыс. рублей, которые были выданы ему из государственной казны. Но уже в 1860 году благодаря пожертвованиям бюджет комитета превысил 900 тыс. рублей. Интересы комитета и, соответственно, РОПИТ лоббировал лично Константин Николаевич, который ездил в Иерусалим на паломничество и попутно утрясал с местным патриархом и турецкими властями имущественные вопросы. Результат деятельности комитета был впечатляющим: к 1864 году в Иерусалиме были уже построены здание духовной миссии, консульства, госпиталь, мужской и женский приюты на 800 человек и две церкви. Но тут оказалось, что представители церкви в лице епископа Кирилла хотят сами участвовать в распределении поступавших из России средств. Кирилл стал забрасывать МИД жалобами на действия Мансурова и РОПИТ. Он, в частности, указывал на то, что пароходству вообще нечего делать в Иерусалиме, который, как известно, стоит вдалеке от морских путей. "Единственное дело,-- возмущался глава духовной миссии,-- которое оно (РОПИТ) может усвоить себе,-- это хлопоты по будущим постройкам для миссии и поклонников: оно и ухватилось за это дело, ревниво усиливаясь выгородить его себе в исключительное достояние". В церкви у Кирилла нашлись сторонники. Митрополит московский Филарет всецело встал на его сторону: "Что делает или хочет делать пароходство? -- восклицал он.-- Не видно. Оно хочет строить церкви, помещения и больницу для поклонников... Но это не больше ли принадлежит Духовной миссии, нежели Обществу пароходства и торговли? А между тем деньги, собираемые на богоугодные заведения в Иерусалиме, Общество пароходства и торговли имеет в своих руках и заботится, как бы и впредь в большом количестве получать их в свои руки". Зато на стороне Палестинского комитета и РОПИТ выступил российский консул в Иерусалиме Карцев, которому не нравилось, что епископ Кирилл стремится вести самостоятельную политическую игру в регионе. В итоге духовные чины были вынуждены уступить мирским чиновникам. Карцев написал в Петербург донос о якобы имевшем место аморальном поведении Кирилла, после чего епископ был снят с должности. Однако борьба за палестинские земли и русские деньги на этом не закончилась.
"Приобретатели разных земельных углов"
В 1864 году первый этап строительства русской Палестины был завершен и Палестинский комитет был распущен. Число паломников действительно увеличилось, как увеличились и прибыли РОПИТ. Теперь руководство всеми палестинскими делами перешло в руки Палестинской комиссии при Азиатском департаменте МИДа. Комиссия располагала постоянным капиталом в размере 130 тыс. рублей и доходом от пожертвований порядка 80 тыс. рублей в год, но пускать эти деньги в оборот не спешила, и процесс русского строительства в Палестине замер на долгие годы. Однако представители церкви не собирались сдаваться. В 1865 году уже упомянутый Филарет продвинул на должность главы духовной миссии в Иерусалиме архимандрита Антонина (Капустина), который начал действовать в обход Палестинской комиссии, консула и их мидовского начальства.
Антонин начал скупать земли в Иерусалиме и по всей Палестине, причем делал свои приобретения за счет средств, собранных самыми богатыми людьми России. Деньгами его обеспечивал Павел Мельников -- первый русский министр путей сообщения, который, выйдя в отставку в 1869 году, посвятил себя благотворительности. Мельников подтянул к делу солидных спонсоров, среди которых оказались владелец металлургических заводов Путилов, хозяева знаменитых гастрономических магазинов братья Елисеевы и другие не менее обеспеченные и влиятельные люди. Антонин стремился покупать земли, имевшие отношение к священной истории, дабы эти участки не перехватили католики и протестанты. Например, Капустин приобрел неподалеку от Хеврона участок с древним дубом, под которым, по преданию, Авраам и Сара встречали Святую Троицу. Самоуправство Антонина приводило мидовцев в ярость. Ко всему прочему, им приходилось успокаивать турок, обеспокоенных активной скупкой земли духовной миссией. Посол в Константинополе граф Игнатьев писал Антонину: "Спасибо, что в турецких владениях существует лишь одна Русская Духовная миссия, а не несколько. Если бы было несколько 'Духовных миссий' или несколько приобретателей разных земельных углов, право, бежать пришлось бы из Турции -- не туркам, а русскому представителю". Общая стоимость недвижимости, приобретенной Антонином, составляла по ревизии 1899 года 860 тыс. рублей.
Между тем в русском обществе стали появляться энтузиасты, готовые начать собственный крестовый поход за обладание палестинскими святынями. Самым активным из них был Василий Хитрово -- отставной чиновник морского министерства и министерства финансов. Как бывший сотрудник министерства Константина Николаевича, Хитрово был неплохо осведомлен о положении дел в Палестине. К тому же он поддерживал связи с арабскими священниками, которые искали в России союзников в своей бесконечной борьбе против греческих епископов. Хитрово предложил организовать общество, которое бы не зависело ни от министерств, ни от церкви, но которое бы своими силами собирало пожертвования и помогало русским паломникам в Святой земле. Идея заинтересовала Константина Николаевича, который обещал поддержку его начинаниям. Вскоре к делу подключился и другой великий князь -- брат Александра III Сергей Александрович, который в 1881 году посетил Иерусалим и был поражен достижениями Антонина. Имея за спиной поддержку сразу двух великих князей, Хитрово смог обратиться к обер-прокурору Синода Победоносцеву, который пользовался неограниченным доверием Александра III, поскольку в свое время был его воспитателем. Победоносцев легко убедил государя в необходимости создания общества. 21 мая 1882 года было объявлено о создании Православного палестинского общества, во главе которого встал Сергей Александрович. Хитрово же стал его помощником. Общество состояло из 100 почетных членов, внесших единовременно 5 тыс. рублей, 300 действительных членов, внесших не менее 500 рублей, и неограниченного количества членов-сотрудников, вносивших от 200 рублей или уплачивавших по 10 рублей ежегодно.
Формально общество не подчинялось ни министерствам, ни Синоду, но деньги оно переправляло духовной миссии в Иерусалим, так что Капустин и его сторонники среди церковных иерархов могли праздновать победу. В 1886 году общество получило право собирать пожертвования, и его доходы еще более увеличились, и в первый же год ему удалось собрать таким образом 130 тыс. рублей. Вскоре Палестинское общество не только финансировало приобретательскую деятельность духовной миссии, но и само открывало в Святой земле школы, больницы, ремонтировало церкви и т. п. Часть денег, правда, продолжала уходить в песок из-за того, что греческое духовенство в конце XIX века вело себя ничуть не лучше, чем в его начале. В 1895 году современник писал: "Когда его блаженство (патриарх иерусалимский Никодим.-- 'Деньги') в 1885 году обратился к Августейшему Председателю общества с просьбой о вспомоществовании в 10 000 руб. на постройку церквей в Святой Земле, Общество послало 12 000 руб. с просьбой употребить необходимую сумму именно на возобновление разрушающейся церкви в Раме: все эти деньги были израсходованы неизвестно на что; церкви в Раме не досталось ничего, в ней с 1883 года не прибавилось ни одного камня".
И все же к 1897 году в Палестине и Сирии действовали уже 50 школ, основанных обществом, а к 1907 году -- уже 101 школа и две учительские семинарии, было открыто несколько гостиниц для паломников, строились больницы и амбулатории. К 1914 году русская духовная миссия и ИППО вместе владели примерно 150 гектарами земли, причем Православному палестинскому обществу принадлежало 23 гектара. В 1907 году в высочайшем рескрипте по случаю 25-летия деятельности общества Николай II писал: "Ныне, обладая в Палестине владениями ценностью почти в 2 миллиона рублей, ИППО имеет 8 подворий, где находят приют до 10 тысяч паломников, больницу, 6 лечебниц для приходящих больных и 101 учебное заведение с 10 400 учащихся; за 25 лет им выпущено в свет 347 изданий по палестиноведению". К тому времени общая стоимость недвижимости, принадлежащей ИППО, оценивалась в 2 млн золотых рублей. Правда, проблемы с финансированием всего этого гигантского хозяйства оставались, но их преодолевали с помощью государства. С 1912 года правительство ежегодно тратило 150 тыс. рублей на поддержание многочисленных школ, находившихся на балансе ИППО.
Духовная миссия тоже не сидела сложа руки. Архимандрит Леонид (Кавелин), возглавив миссию в 1903 году, начал скупать земли по всей Палестине, невзирая на постоянный рост цен на недвижимость. К 1914 году площадь купленной им земли составляла 130 тыс. кв. саженей (591 760 кв. м). Из-за этих приобретений к началу первой мировой войны миссия стояла на краю банкротства, и банки закрыли ей кредит, но Леонид, похоже, не сомневался, что правительство придет ему на помощь. Однако грядущее не сулило русской Палестине ничего хорошего.
Апельсиновая сделка
В начавшейся первой мировой войне Турция выступила на стороне Германии и Австро-Венгрии, и все население русской Палестины оказалось на территории враждебного государства. Большая часть персонала, паломников и монахов была выслана в Египет, где и оставалась все время войны. Между тем в самой Палестине происходили серьезные перемены. После начала военных действий большая часть русских подворий была занята турецкими войсками. Здесь были размещены казармы, военные учреждения и т. п. Но в декабре 1917 года Иерусалим был занят британскими войсками, которые начали использовать русские постройки точно таким же образом. Когда же в России произошла большевистская революция, остававшиеся в Египте обитатели русской Палестины поняли, что возвращение на родину откладывается на неопределенный срок. После войны они получили возможность вернуться в Иерусалим, однако было ясно, что к старым временам возврата уже не будет.
Теперь существование русских подворий в Палестине представляло собой крупную юридическую проблему. Прежде всего на собственность духовной миссии и ИППО претендовала советская власть. Дело в том, что по законам уже не существовавшей к тому времени Османской империи общественные организации не могли становиться собственниками недвижимости, и все земли и постройки приобретались на имя того или иного физического лица. В большинстве случаев собственность была зарегистрирована на имя Сергея Александровича, а его вдова и наследница Елизавета Федоровна была убита большевиками в 1918 году. Новая российская власть требовала передать ей собственность, зарегистрированную на имя членов царской семьи, на основании собственных декретов об экспроприации имущества Романовых. Кроме того, ИППО продолжало существовать, хотя и называлось просто Палестинским обществом и преследовало теперь исключительно научные цели, так что требования большевиков не были лишены оснований.
С другой стороны, на собственность претендовали эмигранты. Русская православная церковь за рубежом (РПЦЗ) в лице своего лидера митрополита Антония считала себя правопреемницей. В то же время на Западе действовал митрополит Евлогий, который, хотя и был самым настоящим эмигрантом, утверждал, что действует от лица оставшегося в Москве патриарха Тихона. Евлогий требовал передать палестинскую собственность под свое управление. В самом же Иерусалиме оставались бывший глава духовной миссии архимандрит Иероним, а также бывший распорядитель ИППО Селезнев, которые напрямую общались с британскими властями и не слишком хорошо представляли, как им теперь быть. Реальными хозяевами положения теперь были британцы, которые сами имели виды на спорную недвижимость. Меньше всего им хотелось видеть на своей мандатной территории красных комиссаров, поэтому требования большевиков они выполнять не собирались. Но создавать у себя под боком белоэмигрантское гнездо англичанам не хотелось. А главное, они уже использовали здание миссии под здание суда, да и другим зданиям нашли подобное применение. Юридическую проблему англичане решили просто: приняли закон, согласно которому любая собственность, доходы от которой идут на благотворительные нужды, может быть отдана под опеку британской администрации. Соответственно, русская собственность была взята британцами под опеку, а арендная плата за ее использование стала распределяться ими между оставшимися в Палестине русскими монахами и священниками. На эти деньги, они, собственно, и жили. Те же постройки и храмы, что не были использованы британцами, остались во владении Русской зарубежной церкви.
Ситуация не менялась вплоть до создания Государства Израиль, которое в первые годы своего существования находилось в прекрасных отношениях с Советским Союзом. Когда границы нового государства были очерчены, оказалось, что на его территории остаются 30 участков площадью 54,8 гектара и 150 различных сооружений русской Палестины. Первый шаг в сторону удовлетворения советских притязаний на это имущество был сделан даже раньше, чем Израиль был объявлен независимым государством. В 1948 году, когда британские войска уже выводились из страны, английская администрация решила передать часть русской собственности православной церкви за рубежом. Желая заработать очки в отношениях с СССР, зарождавшиеся спецслужбы еще не родившегося Израиля провели спецоперацию. Отряд еврейских диверсантов прокрался ночью в здание типографии, где лежали свеженапечатанные номера правительственной газеты с указом, и выкрал их все. В ту же ночь будущие израильтяне вырезали из похищенных газет все вклейки с указом и подчистили все передовицы. К утру "отредактированные" газеты уже лежали на своем месте и разошлись с уже измененным содержанием. После провозглашения независимости Израиля к советскому послу Ершову явился израильский представитель Ицхак Рабинович, назвавшийся уполномоченным по делам русского имущества, поведал ему эту историю и заверил советскую сторону, что Израиль готов передать эту собственность Советскому Союзу. Однако тот же Рабинович заявил, что он отныне подписывает контракты на сдачу православного имущества гражданам молодого еврейского государства. И действительно, место британского суда занял Верховный суд Израиля, и другие здания ожидала аналогичная судьба.
Впрочем, Израиль признал советскую собственность над несколькими объектами, включая дом российского генконсула, несколько подворий, домов и незастроенных участков. 12 участков площадью 35,4 гектара были переданы СССР, хотя многие из них оставались в пользовании у израильтян, включая территорию парка в Иерусалиме, который юридически был признан советской собственностью. Представители зарубежной православной церкви были выдворены из страны, а храмы были переданы представителям Московской патриархии. Передача имущества не всегда происходила мирно, о чем свидетельствовал один из священников-эмигрантов: "Многие монахи и монахини были просто выдворены из страны. Передача же Свято-Троицкого собора в Иерусалиме была осуществлена на основании записки от 1 декабря 1948 г., составленной по-русски, за печатью военного губернатора Иерусалима, в которой сказано: 'Господину иеродиакону Мефодию: Настоящим предлагаем Вам передать ключи и все другие вещи Русской Духовной Миссии представителям православной Церкви, прибывшим из Москвы...' ...Эта записка была доставлена отцу Мефодию названными представителями МП в сопровождении группы крепких молодых мужчин в штатском из советского посольства и нескольких наблюдателей от израильского правительства. Отец Мефодий наотрез отказался сдавать ключи вверенного ему храма. Тогда молодые люди в штатском окружили священнослужителя и стали его избивать. Израильские наблюдатели в избиении не участвовали, но и не защищали его. Сила взяла свое: избитого до потери сознания о. Мефодия бросили в канаву, ключи от храма сорвали с его пояса, и 'передача имущества' состоялась".
Что же касается остального имущества, Израиль все же надеялся когда-нибудь заполучить его под свой контроль. В начале 60-х годов, когда в Советском Союзе большинство решений принималось быстро и под горячую руку, у Израиля такой шанс появился. В октябре 1964 года между Москвой и Тель-Авивом был заключен договор об уступке СССР Израилю 22 объектов из числа так называемых "Русских построек" общей площадью 167 тыс. кв. м за $4,5 млн. В договоре было записано, что большая часть этих денег будет использоваться Советским Союзом "на закупку в Государстве Израиль товаров, представляющих интерес для советских организаций, или оплаты услуг, по соглашению сторон, включая оплату расходов советских организаций в Государстве Израиль". В итоге СССР получил деньгами только $1,5 млн, а остальное -- поставками израильских апельсинов.
Но на этом борьба за палестинскую собственность не закончилась. Владения русской Палестины, оставшиеся на территории Иордании, находились в собственности Русской зарубежной церкви, но в 1967 году часть иорданской территории была оккупирована израильтянами. Поскольку в то время отношения Израиля и СССР были безнадежно испорчены, объекты в Восточном Иерусалиме, Силуане и Хевроне остались во владении зарубежной церкви вплоть до создания Палестинской автономии. Когда же на Западном берегу Иордана водворился Арафат, положение начало быстро меняться. Арафат отобрал у зарубежной церкви монастырь Св. Троицы в Хевроне и подворье в Иерихоне, в обоих случаях монахов и монахинь выпроваживали силами палестинской полиции. Отобранные объекты были переданы палестинцами Московской патриархии и остаются в ее руках до сих пор.
Сейчас имущественный спор между РПЦ и РПЦЗ может быть улажен в связи с объединением обеих русских православных церквей. Впрочем, вековая борьба за контроль над финансовыми потоками, идущими на Святую землю, вряд ли прекратится в обозримом будущем.
Кирилл Новиков, 21 мая 2007 г.
No comments:
Post a Comment