Hortus conclusus, ბაღი XII-XV საუკუნეების ფრანგულ ლიტერატურაში,მხატვრობაში და ხუროთმოძღვრებაში:

ესეც ევროპაა, ამსოფლიური დამთრგუნველი ყაყანისგან გადაქანცული ევროპელები თავს აფარებდნენ მყუდრო და მშვენიერ ბაღს...

Brou - Rhône-Alpes -ის სამეფო
მონასტერი,საფრანგეთი 

თქვა რუქამ არაკი:
მთიული და კაკლის ხე
კაცი ვინმე იყო, ზეგანთა ალაგთა მყოფი, რომელსა წალკოტი არა ენახა.
ჩამოვიდა ბართა ადგილთა, წალკოტი ნახა. შევიდა შიგან. ყოველივე ნახა: ხეხილი, მწვანვილი. დია მოეწონა და ღმერთს მადლი მისცა: ყველა კარგად გაგირიგებია და ეს ავადო; ცოტას ბალახისათვის ნესვი მოგიბამს და დიდის ხისათვის ნიგოზიო!
მიიარ-მოიარა და ნიგოზთა ძირსა დაეძინა. მოვიდა ყვავი, ზე შემოჯდა, კაკალი ჩამოაგდო. მას კაცსა შუბლს დაეცა და გაუტეხა. აღდგა კაცი იგი და თქვა: ღმერთო, შენ უკეთ გაგირიგებიაო. თუ იქ ამისგან უდიდესი ბმოდა, თავს გამიჭყლეტდაო!
- ეგება, ის კაცი უკეთ იქმოდეს და ისრე სჯობდეს, და შენ მეფის წინ სრულ მის აუგს იტყვი.

სვეტლანა გორბოვსკაია მილევსკაია

როგორც ფრანგულ ისე საერთოევროპულ ლიტერატურაში ფართოდ გავრცელებული ყვავილების სიმბოლიკა დაკავშირებულია "სიყვარულის ბაღის" და "დახურული ბაღის" ორმაგ ცნებასთან. 

დ.ს. ლიხაჩოვის აზრით შუა საუკუნეების ევროპულ ტრადიციაზე ძირითადი გავლენა მოახდინა აღმოსავლურმა ტრადიციამ და მაგალითად მას მოჰყავს საადის "გიულისტანის" // სურნელთა ბაღის// და "ბუსტანის" //ყვავილთა ბაღი// სუფიური ტრადიცია. გავლენას ახდენდა ესპანეთის არაბული კულტურაც რომელიც საფრანგეთის ტერიტორიაზე აღწევდა ვაჭრების და ჯვაროსნების წყალობით.
ევროპულ ნიადაგზე ეს გავლენა უკვე უერთდებოდა ქრისტიანულ წარმოდგენებს, კერძოდ სამოთხის სიმბოლიკას.

შუა საუკუნეებში "დახურული ბაღები" იყო მონასტრებთან, სახლებთან, ციხე-სიმაგრეებთან, სასწავლო დაწესებულებებთნ //ოქსფორდი,კემბრიჯი//.

ასეთი ბაღი იყო ანტიკური ატრიუმის, "უსახურავო ითახის" გაგრძელება, ესე იგი ეზოს როგორც სახლის გაგრძელების, კიდევ ერთი ოღონდ უსახურავო ოთახის აღქმის გაგრძელება.

დასავლეთ ევროპის შუა საუკუნეების მონასტრებში ეზო იქცა ლოცვისთვის და ღვთისმოსავი ფიქრისთვის განკუთვნილ სივრცედ. ძირითადი სიმბოლური მნიშვნელობა იყო ორი: 1. ღვთისმშობელი //უბიწობა//, 2. მარადიული გაზაფხულის, მარადიული ბედნიერების,სიუხვის,საკმარისობის, ადამიანის სულის უცოდველი, წმინდა მდგომარეობის სიმბოლო სამოთხე.

მონასტრებთან იყო დეკორატიული ბაღები და უტილიტარული ბოსტნები.

ანტიკური «cavum aedium»-ისგან მომდინარე დეკორატიული ბაღი,ერთადერთი შუა საუკუნეების ბაღებს შორის, დაკავშირებული იყო მის ირგვლივ მდგარ სამონასტრო შენობებთან. მონასტრის გალერეების ოთხკუთხედში აწერილი დეკორატიული ბაღის ირგვლივ იყო ბილიკები,შუაში კი იყო ჭა ან შადრევანი //მარადიული სიცოცხლის სიმბოლო//, ხე ან დეკორატიული ბუჩქი //მსოფლიო ხე, სიკეთისა და ბოროტების შეცნობის ხე//.

ზოგჯერ დეკორატიულ ბაღს უწოდებდნენ "სამოთხეს", "სამოთხის ეზოს".

უტილიტარული ბაღ-ბოსტნები სადაც მოყავდათ სამკურნალო და საკვები მცენარეები მონასტრის შენობების გარეთ იყო,მაგრამ მათ ირგვლივ ერტყა საერთო კედელი. ისინი იყოფოდა კვადრატებად და სწორკუთხედებად და სწორედ მათში გაჩნდება დეკორატიული პარკი აღორძინების ხანაში.

განსაკუთრებული ხასიათი ჰქონდათ ბაღებს ციხე-სიმაგრეებში და სასახლეებში.

დიასახლისის განსაკუთრებული მზრუნველობის ობიექტი ეს ბაღები იყო სიმშვიდისა და დუმილის მცირე ოაზისი რომელსაც თავს აფარებდნენ ციხე-სიმაგრეებში და სასახლეებში მყოფი ხმაურიანი ბრბოსგან დაქანცული ადამიანები.

აქ მოჰყავდათ სამკურნალო მცენარეები,შხამიანი მცენარეები, ბალახები სამკაულებისთვის და სიმბოლური მნიშვნელობის მქონე მცენარეები.

მცენარეთა სიმბოლიკა ხშირად დაკავშირებული იყო მათ სამკურნალო თვისებებთან-გულის სიმბოლო იყო გულის ავადმყოფობათა წამალი,

ჯანმრთელობის სიმბოლოს უნდა განემტკიცებინსა საერთო იმუნიტეტი და ა.შ.
ამის კარგი მაგალითია სცენა "ჰამლეტიდან" როდესაც გაგიჟებული ოფელია მცენარეებს ურიგებს პერსონაჟებს მათი სიმბოლური ავადმყოფობების შესაბამისად.

ქალაქები და ციხე-სასახლეები ცუდი სანიტარული პირობების თუ ეპიდემიების გამო აქოთებული იყო ხოლმე და ამიტომ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა სურნელოვან მცენარეებს.

ამის მაგალითია ბოკაჩოს "დეკამერონის" შესავლის სცენა სადაც ავტორი ყვება რომ ფლორენციის მცხოვრებნი დადიოდნენ სურნელოვანი ყვავილების თაიგულებით რათა ამ სურნელებით ჩაეხშოთ ყველგან არსებული ავადმყოფობის და სიდამპლის სუნი. შემდეგ "დეკამერონის" მონაწილენი მიდიან ფიეზოლეს ბორცვებზე სადაც პალმიერის ვილაში განმარტოვდებიან ყვავილებში,ბალახებში,ფორთოხლისა და ლიმონის ხეებში ჩაფლულ ბაღში. ყველაფერი ეს ბოკაჩოს თქმით სიამოვნებას ანიჭებდა თვალსაც და ყნოსვასაც.

ციხე-სასახლეებში განსაკუთრებით უფრთხილდებოდნენ დეკორატიულ ყვავილებს და ბუჩქებს, განსაკუთრებით ჯვაროსნების მიერ მახლობელი აღმოსავლეთიდან ჩატანილ ვარდებს //აქედან მომდინარეობს სახელი "ვარდისფერი ბაღი". "ვარდის ბაღი"//. ასეთ ბაღებში იზრდებოდა დადებითი სიმბოლიკის მქონე ხეები-ცაცხვი,მუხა,არყის ხე.

როგორც წერს ცნობილი ფრანგი ისტორიკოსი მიშელ პასტურო მის წიგნში "დასავლური შუა საუკუნეების სიმბოლოს ისტორია" არსებობდა დადებითი და უარყოფითი დატვირთვის მქონე ხეები.

უარყოფითებს შორის ის გამოყოფს ნაძვს, ტისს.

ციხე-სიმაგრის თავდაცვითი ნაგებობების შორიახლოს ტურნირებისთვის და საერო გართობებისთვის აკეთებდნენ "ყვავილების მინდვრებს". მაგრამ ლიტერატურაში «сhamp flori»-ს, როგორც ამაზე მიუთითებდა ა.ნ.ვესელოვსკი ესეში "ვარდის პოეტიკიდან" ჰქონდა უფრო უარყოფითი სიმბოლიკა. ის ასოცირებული იყო ადგილთან სადაც უნდა შედგეს საშინელი სამსჯავრო.

"ვარდების ბაღი" და "ყვავილების მდელო" ხშირ მოტივად გადაიქცა შუა საუკუნეების ლიტერატურაში და ფერწერაში. მაგრამ ლიტერატურა დროით წინ უსწრებს სახვით ხელოვნებას. "დახურული ბაღის", "სამოთხის",დეკორატიული ბაღის, "ყვავილების მდელოს" მოტივი ფრანგულ და დასავლურ ლიტერატურაში ისახება მე-12 საუკუნეში. ფერწერაში და მინიატურაში ეს მოტივი ასევე ჩნდება მეთორმეტე-მეცამეტე საუკუნეებში,მაგრამ ფართოდ ვრცელდება წიგნის ბეჭდვის გაჩენასთან,კერძო ლოცვანთა,კალენდართა შექმნასთან, მეთხუთმეტე-მეთექვსმეტე საუკუნეებში გვიანი საერთაშორისო გოთური ფერწერის განვითარებასთან ერთად.

შუა საუკუნეების წარმოდგენაში ხილული სამყარო არის მეორე გამოცხადება და ბაღი არის მიკროსამყარო, მიკროკოსმი. მიკროსამყაროდ თვლიდნენ მრავალ წიგნსაც.

ამიტომ ბაღს შუა საუკუნეებში ადარებდნენ წიგნს, წიგნებს კი,განსაკუთრებით კრებულებს,ადარებდნენ ბაღებს."ლიმონისებს", "ლიმონარებს", "ჩაკეტილ ბაღებს" ძველრუსულ ვარიანტში და "დახურულ ბაღებს"-დასავლურში.

ადამიანს ბაღი უნდა წაეკითხა წიგნის მსგავსად და იქიდან გამოეღო სარგებლობა და სხვადასხვა დარიგება.

ამიტომ წიგნებს ხშირად ერქვა "ფუტკარი"-ეს სახელის დაკავშირებულია ბაღთან ვინაიდან ფუტკარი თავის თაფლს აგროვებს ბაღში, მინდორში,ველზე.

ანტიკურ ხანაში წიგნის შედარებას  ბაღთან ვხედავთ პლატონის "ფედრში" სადაც სოკრატე ლაპარაკობს "ასოებისგან და სიტყვებისგან შემდგარ ბაღზე" რომელსაც მწერალი რგავს თავისი სიამოვნებისთვის. სოკრატი ამ საქმეს უაზრობად მიიჩნევს და პირველ პლანზე წამოსწევს თვალსაზრისის ზეპირად გამოთქმის ხელოვნებას,ე.ი. აქებს ორატორულ ხელოვნებას.

ამდენად როდესაც ვსწავლობთ წიგნებს რომელთა სახელშიაც არის სიტყვა "ბაღი" უნდა გვახსოვდეს სიმბოლურ მნიშვნელობათა შკალა სარგებლობიდან სიამოვნებამდე // ეს დაკავშირებულია მუდმივ კამათთან ხელოვნების როლის შესახებ-მან სარგებლობა უნდა მოგვცეს თუ სიამოვნება უნდა მოგვანიჭოს//.

ყვავილის როგორც სიმბოლოს,ბაღის თემა მჭიდროდაა დაკავშირებული ამ კამათის საგანთან ვინაიდან ამ კატეგორიების სიმბოლური რიგები იყოფა სასარგებლოდ,რომლებიც თავისი ნიშნებით გვასწავლიან რაღაცას  და დეკორატიულებად ანუ რომლებიც სიამოვნებას ანიჭებენ ჩვენს თვალებს,ყურებს,ყნოსვას.

ბაღის ხატი ლიტერატურაში, ხუროთმოძღვრებაში და სახვით ხელოვნებაში იგივდებოდა სამოთხესთან.

არის ამის სიმბოლურად სრულებით საწინააღმდეგო დახურული ბაღი,სიამოვნებათა ბაღი, რომელსაც აქვს ცოდვის ელფერი.
                 
მონასტრის ბაღი გარე სამყაროსგან გამოყოფილი და დახურული იყო იმიტომ რომ ხელი არაფერს არ შეეშალა ბერების ლოცვა-მედიტაციისთვის.

მაგრამ სასახლის თუ ციხე-სიმაგრის სიყვარულის ბაღი ხშირად დახურული იყო სრულებით სხვა მიზეზების გამო.

აქ სამოთხე უპირისპირდება ბუნებას, პრაფორმას, ქაოსს.

არ უნდა დაგვავიწყდეს რომ შუა საუკუნეების ევროპულ რომანში გავრცელებულია ანტიკური ხანის ჰესპერიდების ბაღთან თუ კელტური ავალონის ვაშლის ბაღთან ახლო სიუჟეტი. იქაა ბაღის,მზეთუნახავის თუ ვაშლების მცველი ურჩხული. ასეთ სიუჟეტს ჩვენ ვხვდებით კრეტიენ დე ტრუას თხზულებაში "ერეკი და ენეიდა", გერმანულ კურტუაზულ პოემაში Rosengarten», და ა.შ.

XIII საუკუნის თავაზიან-კურტუაზულ რომანებზე და უფრო ადრეულ რომაულ ალეგორიულ ტრადიციაზე რეაქციის სახით გვიან შუა საუკუნეებში სასახლეებთან,ციხე-სიმაგრეებთან თუ ვილებთან ჩნდება სიყვარულის ბაღები.

ეს იყო ადგილები სასიყვარულო განმარტოებისთვის, შეყვარებულთა შეხვედრებისთვის,დასვენებისთვის. აქ უკრავდნენ მუსიკას, ყვებოდნენ სხვადასხვა ისტორიას,კითხულობდნენ წიგნებს, ცეკვავდნენ,თამაშობდნენ,
მაგ. ჭადრაკს, და ა.შ.

ასეთი ბაღების შუაში იყო აუზები ბანაობისთვის რომელთაც ერქვა ახალგაზრდობის შადრევანი. ასეთ შადრევანებში ჩვეულებრივი ერთდროულად ბანაობდნენ მამაკაცები და ქალები,რისი მოწმობაცაა უცნობი ავტორის მე-15 საუკუნის მინიატურა რომელიც ინახება მოდენის ბიბლიოთეკა Еstense-ში.

ბაღების მცენარეულობა შუა საუკუნეებში გამდიდრდა ხმელთაშუაზღვისპირეთთან და მახლობელ აღმოსავლეთთან მჭიდრო კონტაქტების წყალობით. ვაჭრებს და ჯვაროსნებს  ჩამოჰქონდათ მცენარეთა ბევრი ახალი სახეობა. ბაღის პატრონი ამაყობდა ხოლმე ასეთი მცენარეებით.

სტეფანო დე ვერონა, ღვთისმშობელი
ვარდების ბაღში, 1420 წლისთვის,
მუზეუმი კასტელვეკიო, ვერონა.
Стефано да Верона. Мадонна в саду роз.
Около 1420 года. Музей Кастельвеккьо,
Верона

შუა საუკუნეების ფრანგულ ლიტერატურაში ბაღის სახე ხშირად დაკავშირებულია აღმოსავლეთთან. ყველაზე ადრეულ ნაწარმოებებშიც კი ბაღი თუ ყვავილები დაკავშირებულია საადის,ნიზამის,ფირდოუსის აღმოსავლურ ტრადიციასთან.  ასე მაგალითად თხზულებაში "რომანი ალექსანდრეს შესახებ"  აღმოსავლეთში ლაშქრობისადმი მიძღვნილ მესამე "შტოში" აღწერილია "ქალი-ყვავილების" ჯადოსნური ბაღი. რამოდენიმე ათწლეულით უფრო გვიან დაწერილ ბიზანტიურ-ფრანგულ რომანში "ფლერი და ბლანშფლერი" მოთხრობილია ცხოვრებაზე აღმოსავლურ ჰარემში და ურთიერთობაზე სელამის ანუ "ყვავილთა ენის" მეშვეობით//მთავარი გმირი ასე უკავშირდება თავის შეყვარებულს//. 

სასახლის ტრადიციულ დასავლურ დახურულ ბაღს ჩვენ ვხედავთ მე-13 საუკუნის ცნობილ ნაწარმოებში რომანი ვარდზე რომელიც არის კურტუაზული,თავაზიანი სიმბოლიკის ერთგვარი ანბანი თუ ლექსიკონი hortus conclusus .
 
აქ გაერთიანებულია ქალწული მარიამის კულტთან დაკავშირებული ქრისტიანული სიმბოლიკა და "სიყვარულის ბაღების" საერო ტრადიცია. ეს საკმაოდ უჩვეულო შეერთებაა,მაგრამ როგორც ეს გვესმის სასახლეთა რეალური ბაღებიდან,ფართოდ გავრცელებული იყო.

ასეთი ბაღები მთლიანად ინარჩუნებენ კათოლიკურ ატრიბუტიკას,ე.ი. სამოთხის ბაღის ყველა ძირითად დეტალს//ხე ან ბუჩქი შუაში,ბაღის გარე სამყაროსგან გამომყოფი კედელი, ღვთისმშობლის სიმბოლო ვარდი და ა.შ.// მაგრამ ისინი გადმოსცემენ მე-12 საუკუნეში ალეონორა აკვიტანელის კართან გაჩენილი და მარია შამპანელის მიერ განვითარებული  სიყვარულის კარებთან დაკავშირებულ საერო და არა რელიგიურ აზრს.

მაგრამ თხზულებაში "რომანი ვარდზე"  ბაღის კათოლიკური სიმბოლიკის გარდა ვხედავთ ანტიკურ და აღმოსავლურ ხაზებსაც. რომის გავლენა ჩანს  ბაღთან და ვარდთან დაკავშირებულ ისეთ მითოლოგიურ გმირებში როგორებიც არიან ვენერა და ადონისი და აღმოსავლური მოტივი მომდინარეობს  ჯვაროსნების მიერ წინა აზიიდან ჩამოტანილი ვარდის ბუჩქების დარგვის ზემოთ აღწერილი ტრადიციიდან. 

მაგრამ ბაღის ხატის თვალსაზრისით  თხზულებაში "რომანი ვარდზე" ძირითად სიმბოლურ ხაზად ჩვენის აზრით დარჩა სწორედ კათოლიკური ხაზი.

გვიან შუა საუკუნეებში გვხვდება ამ თხზულების სქემის შესაბამისად აგებული ფერწერული გამოსახულებები // ასეთი გამოსახულება უფრო გვაგონებს ალეგორიების ხმაურიან თამაშს ჟან სენარის თხზულებებში//"თქმულება ვარდზე"//, გ.დე ლორისის თუ ჟ.დე მენის //შოპინელის// ნაწარმოებებში// "რომანი ვარდზე"// ან სიყვარულის ბაღებში დასვენების რეალურ სცენებს  ვიდრე მკაცრ კათოლიკურ ტრადიციას რომლის თანახმადაც ღვთისმშობელს ყრმით გამოსახავენ ბაღის ცებნტრში. ის თითქოს მიფრინავს კოსმოსში და მის ირგვლივაა მცენარეული ღობე.


ასეთ სურათებზე სიმბოლოები აგებული იყო მკაფიო სისტემით... თავისი შემოზღუდულობით ბაღი იყო ქალწული მარიამის უმანკოების სიმბოლო და თავის მნიშვნელობაში ეფუძნებოდა მეფე სოლომონის "ქებათა ქების" მე-4 თავს:

"დაკეტილი//ან შემოზღუდული// ბაღი-დაი ჩემი,ჩემი საცოლე,დაბეჭდილი ჭა, დაბეჭდილი წყარო".

სტეფანო დე ძევიო,ღვთისმშობელი 

ბაღში, მუზეუმი ვერონაში

Стефано де Дзевио. Мадонна 

в саду. Музей в Вероне. 

მარიამის უმანკოების სიმბოლოა თეთრი შროშანები,ღმერთის სიყვარულის სიმბოლოა წითელი ვარდები. ციური სიხარულის სიმბოლოა ალუბლები,წმინდა სამების სიმბოლოა მარწყვის სამმაგი ფოთლები, შორიახლოს მდგარი ვაზი არის სიკეთის და ბოროტების შეცნობის სიმბოლო. ვაშლები მაგიდაზე არის პირველი ადამიანების დაცემის და ქრისტეს მიერ მათი ხსნის სიმბოლო. ჭის წყალი არი ღვთისმშობლის განმასახიერებელი "ცოცხალი წყალი". ღობეზე მსხდომი ჩიტბატონები განასახიერებენ ქრისტეს ტანჯვას იმიტომ რომ მათ ფრთებზე არის წითელი ლაქები და ისინი იკვებებიან ეკლის მარცვლებით.

დასავლეთი ევროპის ბაღის აუცილებელი სიმბოლო იყო ვარდი. ვარდი იყო ღვთისმშობელის სიმბოლო. ბაღიც ღვთისმშობლის სიმბოლო იყო.

როგორც უკვე ითქვა ვარდის როგორც ღვთისმშობლის სიმბოლოს კულტი დაიწყო ჯვაროსნული ლაშქრობების ხანიდან როდესაც რაინდებს აღმოსავლეთიდან ჩამოჰქონდათ ვარდი როგორც თავისებური ტროფეი. ის უკვე ევროპის ნიადაგზე დაუკავშირეს ღვთისმშობელს.

ამდენად სასახლეების რეალურ ბაღებში ვარდი იყო აუცილებელი სიმბოლური დეტალი და ქალწულ მარიამის სწორედ ასეთ გამოსახვას ვხედავთ მე-13 საუკუნის ალეგორიული რომანებში სადაც ვარდს აქვს ცენტრალური როლი, ისევე როგორც სამოთხის ბაღის ამსახველ სურათებში.

ვარდის ბუჩქი არის მსოფლიო ხის სიმბოლო.

ტრუვერების კურტუაზული, თავაზიანი ვარდი, მიუწვდომელი ჭეშმარიტება,ხშირად იგივდება მარიამთან .

მაგრამ ვარდის გაიგივება მხოლოდ ღვთისმშობელთან ამ შემთხვევაში არ შეიძლება.

ჩვენი აზრით აქ ვარდს როგორც შუა საუკუნეების ლიტერატურის, ფერწერის, ფილოსოფიის და კულტურის სიმბოლოს აქვს ორმაგი დატვირთვა.

კათოლიკური ვარდის მეორე მხარე,მისი კურტუაზული ორეული დაკავშირებულია სიყვარულის და სიამოვნებათა კულტთან.

"დახურულ ბაღსაც" აქვს ორი,ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავებული და ერთმანეთის საწინააღმდეგო მნიშვნელობა.

მონასტრების შიდა ბაღები,კლუატრები, ლოცვისთვის და მედიტაციისთვისაა განკუთვნილი.

სასახლეების, თითქოს დამცინავად იგივე ატრიბუტიკის მქონე დახურული ბაღი კი სიამოვნებათა ბაღია. სიყვარულის ალისფერი ვარდი არის მშვენიერი, წმინდა მარიამის თავმდაბალი და უმანკო სახისგან ძალიან დაშორებული მშვენიერი მანდილოსანის სიმბოლო....

შუა საუკუნეებში დახურულ ბაღს ჰქონდა ორი ერთმანეთის საწინააღმდეგო მნიშვნელობა. და ორივეს, სულიერებით სავსე მონასტრულ ბაღს და გასართობად და სასიამოვნოდ გაშენებულ საერო ბაღს ჰქონდათ ერთი და იგივე მთავარი სიმბოლური ელემენტი, ასე სრულებით ორაზროვანი ვარდი.

მარტინ შონგაუერი,ღვთისმშობელი ვარდის ჩარდახში,
1473, კოლმარი//საფრანგეთი, წმ.მარტინის ეკლესია.
Мартин Шонгауер. Мадонна в розовой беседке.
1473 г. Кольмар (Франция), церковь Св.Мартина

ღრმად მორწმუნეებისთვის კაშკაშა ვარდი იყო ღვთისმშობლის სიმბოლო და მეწამული, წითელი ვარდი-ქრისტეს სისხლის სიმბოლო.

მეორე ვარდი იყო სიყვარულის და მშვენიერი მანდილოსნის ნიშანი. ის იყო ცოდვის და გახრწნილების სიმბოლოდ მიჩნეული ქალისადმი ეკლესიის უარყოფითი დამოკიდებულების ნიშანიც.

მაგრამ კრისტინა პიზანელმა მე-15 საუკუნეში თავის თხზულებაში "ქალთა ქალაქი" სცადა ქალთა რეაბილიტაცია და მე-14 საუკუნეში დანტემ "ღვთაებრივ კომედიაში" მიწიერი ქალი შეუერთა ციურ ქალთა ხატებს და ასე აამაღლა ეს მიწიერი ქალი ცამდე.

დახურული ბაღი და ვარდი არის შუა საუკუნეების საფრანგეთის სახვითი ხელოვნების და ლიტერატურის მნიშვნელოვანი და რთული სიმბოლოები. მათ ვერ განვიხილავთ რომელიმე ერთი პოზიციიდან.

დიდი ცოდვილები, მაგალითად მარიამ ეგვიპტელი და ფრანჩესკო ასიზელი, დიდ წმინდანებად ხდებოდნენ და ვარდი დახურული ბაღის შუაგულში თავისი ცოდვილი ვნებიანი ფესვებიდან იფურჩქნებოდა ცაში ღვთისმშობლის კაშკაშა ელვარე ვარდად.

  

  ოდილონ რედონი, დანტე და ბეატრიჩე

 ავტორი სვეტლანა გორბოვსკაია მილევსკაია

 hortus conclusus

Светлана Горбовская Милевская

ОБРАЗ «НORTUS CONCLUSUS»(«ВЕРТОГРАДА») ВО ФРАНЦУЗСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ, ЖИВОПИСИ И АРХИТЕКТУРЕ ХII-ХV вв.

Цветочная символика средневековой литературы, как французской так и общеевропейской, связана с двойным понятием — «садом любви» и «закрытым садом». Примеров в средневековой французской литературе, как, собственно, в медиевальной интернациональной традиции, множество. По мнению Д. С. Лихачева, которое он высказывал в своей монографии «Поэзия садов» (1982), данный мотив повлиял на цветочную символику и последующих столетий. Он отмечает как основное влияние на средневековую европейскую традицию «закрытых садов» — восточное, и приводит в пример суфистскую традицию «Гюлистана» (Сада ароматов) и «Бустана» (Цветочного сада) — Саади, а также влияние мавританской культуры Испании, которая доходила до французской территории благодаря торговцам и крестоносцам. На европейской почве данное влияние уже соединялось с христианским, а точнее с символикой «рая».
В Средние века на Западе «закрытые сады» разводились при монастырях, домах, замках, учебных заведениях (Оксфорд, Кембридж). Такой сад стал продолжением античного атриума — «бескрышной комнаты», т. е. восприятия двора как продолжения дома, еще одной комнаты, только без кровли.
В западноевропейских средневековых монастырях дворик стал помещением для молитвы и благочестивых размышлений. Основных символических значений было два — 1) Богоматерь (непорочность), 2) Рай, символизирующий вечную весну, вечное счастье, обилие, довольство, безгреховное, чистое состояние души человека. Сады при монастырях делились на две разновидности — декоративные «вертограды» и утилитарные огороды. «Вертоград», восходящий к античному «cavum aedium», единственный из средневековых садов был связан с окружающими его монастырскими постройками. Вписанный в четырехугольник монастырских галерей, он был окружен дорожками, в центре находился колодец или фонтан (символ вечной жизни), дерево или декоративный куст (Древо Мировое, древо познания Добра и Зла). Иногда «вертоград» носил название «рай», «райский двор».
Утилитарные сады, огороды и травники, которые разводили для медицинских и съестных целей, находились вне монастырских построек, но окружались общей стеной. Они делились на квадраты и прямоугольники, и именно из них в эпоху Ренессанса возникнет декоративный парк.
Особый характер носили сады в замках. Они находились обычно под особым наблюдением хозяйки и служили небольшим оазисом спокойствия и тишины, где можно было скрыться от шумной толпы людей, заполнявшей дворы и здания замка. Здесь выращивались лекарственные травы, ядовитые растения, травы для украшений, а также растения, имевшие символические значения (кстати, символика растений часто соединялась с их лекарственными свойствами: символ сердца служил средством от сердечных заболеваний, символ здоровья должен был укреплять общий иммунитет и т. д.). (Ярким примером тому является сцена из «Гамлета», где обезумевшая Офелия раздает растения персонажам согласно их символическому «недугу».) Особое значение придавалось душистым травам, из-за того, что замки и города были полны дурных запахов, объяснявшихся плохими санитарными условиями или эпидемиями. Примером тому может служить сцена из вступления к «Декамерону» Боккаччо, где автор рассказывает, как жители Флоренции ходили с букетиками душистых цветов, чтобы, вдохнув аромат, перебить запах болезни и гнили, витавший повсюду, а затем участники Декамерона отправляются на холмы Фьезоле, где на вилле Пальмиери они уединяются в саду, утопающем в цветах, травах, апельсиновых и лимонных деревьях, которые, как писал Боккаччо, «не только давали прелестную тень глазам, но доставляли удовольствие и обонянию».
В садах замков особо бережно относились к декоративным цветам и кустам, особенно к завезенным крестоносцами с Ближнего Востока розам (отсюда пошло название «розовый сад»), иногда в таких садах росли деревья с положительной символикой — липа, ду6, береза (как пишет известный французский историк Мишель Пастуро в «Истории символа западного средневековья», существовали деревья с положительной и отрицательной нагрузкой; среди отрицательных он выделяет ель, тис). Недалеко от оборонительных сооружений замка устраивались «луга цветов» для турниров и светских забав. Но в литературе у «сhamp flori», как на это указывал А. Н. Веселовский в эссе «Из поэтики розы», была скорее негативная символика, он ассоциировался с местом, где должен состояться Страшный суд.
«Розовый сад» и «луг цветов» становятся частым мотивом в средневековой литературе и живописи. Но литература темпорально опережает в этом плане изобразительную сторону мотива. Мотив «закрытый сад», «рай», «вертоград», «луг цветов», «розовый сад» зарождается во французской и западной литературе в ХII в. В живописи и миниатюре этот мотив также появляется в ХII-ХIII вв., но распространяется шире с появлением книгопечатания, созданием частных часословов, календарей и развитием поздней интернациональной готической живописи в ХV—ХVI вв.
В средневековом христианском представлении мир — это второе Откровение, а сад — это микромир; подобным образом (как микромир) рассматривались и многие книги. Поэтому сад в Средние века часто уподоблялся книге, а книги (особенно сборники) сравнивались с садами: «Вертоградами», «Лимонисами», «Лимонарями», «Садами заключенными» в древнерусском варианте и «закрытыми садами» — в западном. Сад следовало читать как книгу, извлекая из него пользу и различные наставления. Поэтому книги часто носили названия «Пчел» — название, связанное с садом, так как пчела собирает свой мед в саду, в поле, на лугу.
В античности уподобление книги саду можно обнаружить у Платона в «Федре», где Сократ говорит о «садах из букв и слов», которые писатель насаждает для собственного удовольствия. Сократ считает это занятие пустым, на первое место он выдвигает умение автора устно высказывать свою точку зрения, т. е. хвалит искусство оратора. Таким образом, изучая книги, в названиях которых есть слово «сад», следует помнить о шкале символических значений — от «полезности» до «наслаждений» (это связано с вечным спором о роли искусства — приносить пользу или доставлять удовольствие). Тема цветка как символа, тема сада вплотную связана с предметом этого спора, так как символические ряды данных категорий делятся на полезные, или обучающие чему-то своими знаками, и декоративные, т. е. доставляющие наслаждение нашим глазам, ушам, обонянию. Ведь, как было сказано выше, образ сада в литературе, архитектуре и изобразительном искусстве уподоблялся раю, но также мы сталкиваемся с абсолютной символической противоположностью «закрытого сада», т. е. с представлением о саде наслаждений, где присутствует оттенок греха. Если «закрытый сад» монастыря заключен от внесшего мира, чтобы не мешать духовной медитации, т сад любви во дворе замка зачастую был закрыт по иным причинам. Здесь Рай противопоставляется природе, праформе и хаосу. Нельзя забывать о том, что часто в средневековом европейском романе распространен сюжет, близкий к античному понятию «сада Гесперид» или кельтскому «саду яблок» Аваллона, где таится чудовище, охраняющее сад, красавицу и яблоки или плоды (с таким сюжетом мы встречаемся в «Эреке и Эниде» Кретьена де Труа, в немецкой куртуазной поэме «Rosengarten» и т. д.)
«Сады любви», как реакция на куртуазные романы ХIII в. и более раннюю римскую аллегорическую традицию, при замках, дворцах или виллах появляются в позднем средневековье. Это были места, предназначенные для любовных уединений, свиданий влюбленных, а также для отдыха. Здесь музицировали, рассказывали различные истории, читали книги, танцевали, играли в игры, к примеру, в шахматы и в марель. Такие замковые сады имели посередине бассейны для купаний, которые именовались Фонтанами Юности. Обычно в таких фонтанах купались одновременно мужчины и женщины, чему свидетельством является итальянская миниатюра ХV в. неизвестного автора, которая хранится в библиотеке Еstense в Модене.
Растительность садов в позднем средневековье обогатились благодаря тесным контактам со Средиземноморьем и Ближним Востоком. Купцы и крестоносцы привозили большое количество новых видов растений, обладание которыми обычно служило предметом гордости хозяина сада. В средневековой французской литературе образ сада часто связан с Востоком, даже в самых ранних произведениях сад или цветы тесно связаны с восточной традицией Саади, Низами, Фирдоуси. ( К примеру, в «Романе об Александре» в третьей «ветви», посвященной походу на Восток, описывается волшебный сад «женщин-цветов», в византийско-французском романе «Флор и Бланшефлер», написанном несколько десятилетий позднее, рассказывается о жизни в восточном гареме и способах тайного общения с помощью селама, или «языка цветов», благодаря которому главный герой соединяется с возлюбленной.)
Традиционный западный закрытый сад замка мы обнаруживаем в известном произведении ХIII в. «Роман о Розе», который является своеобразной символической азбукой или словарем куртуазной символики hortus conclusus . Здесь христианская символика, связанная с культом девы Марии в райском саду, и светская традиция «садов любви» слиты воедино. Это весьма необычное соединение, но оно, как мы понимаем из философии реальных замковых садов средневековья, было широко распространено. Такие сады полностью сохраняют католическую атрибутику, т. е. все основные детали райского сада (фонтан, древо или куст посередине, стена, скрывающая сад от внешнего мира, роза — символ Богоматери и т. д.), передавая, одновременно, отнюдь не религиозный смысл, а светский, связанный с дворами любви, а также с «трибуналами любви», возникшими в ХII в. при дворе Алеоноры Аквитанской и развитыми Марией Шампанской. Но кроме католической символики сада, в «Романе о Розе» четко просматриваются две другие линии — античная и восточная. Римское влияние звучит в присутствии таких мифологических героев, связанных с садом и розой, как Венера и Адонис, а восточный мотив исходит из описанной выше традиции высаживать в садах розовые кусты, привезенные крестоносцами из Передней Азии.
Но основной символической лилией, на наш взгляд, с точки зрения образа сада в «Романе о Розе» остается именно католическая. Нужно отметить, что в позднем средневековье встречаются живописные изображения «Райского сада», выстроенные по схеме «Романа о Розе»; такое изображение скорее напоминает шумную игру аллегорий в произведениях Жана Ренара («Сказ о розе»), Жебера де Монтрея («Роман о фиалке»), Г. де Лорриса или Ж. де Мена (Шопинеля) («Роман о Розе») или реальные сцены отдыха в садах любви, чем строгую католическую традицию изображать деву с Младенцем в центре сада, словно летящую посреди космоса в нитке растительной ограды.
На таких картинах символы были выстроены по четкой системе, К примеру, обратимся к изображению «Райского сада» или «Сада Марии» неизвестного верхнерейнского мастера ХУ в. Это сад, символизирующий своей огражденностью непорочность девы Марии и опирающийся в своем значении на главу 4-ю «Песни Песней» царя Соломона: «Запертый (или огражденный) сад — сестра моя, невеста, заключенный колодец, запечатанный источник». Мария, «Царица Небесная», сидит на подушке, читая, в то время как ее сын играет на земле. Его царственные одежды из дома Давидова украшены ирисами, имеющими царственное значение. Непорочность Марии символизируют белые лилии, а любовь к Богу красные розы. Вишни означают небесную радость, плоды земляники — справедливость, а тройные листья земляники — Святую Троицу, виноград, растущий недалеко — древо познания добра и зла. На столе — яблоки, означающие падение первых людей и спасение их Христом. Вода в колодце символизирует «живую воду», представляющую собой Богоматерь, а щеглы на ограде — страдание Христа, ибо на крыльях птиц красные пятна и питаются они зернами «терния».
Обязательным растительным атрибутом западноевропейского сада была роза. Роза символизировала Богородицу. Сад также являлся ее символом. Как уже было сказано выше, культ розы как символа Богоматери начался со времен крестовых походов, когда рыцари, возвращаясь домой с Востока, приносили с собой розы как своеобразный трофей. И уже на западной почве она стала соотноситься со Святой девой. Таким образом, в реальных садах замков роза была обязательной символической деталью, и именно с такой передачей образа Девы Марии мы встречаемся в аллегорических романах ХIII в., где Роза играет ту же центральную роль, что и на картинах, изображающих райский сад, — Богородица. В «Романе о Розе» в центре всех основных католических символов, т. е. источника Нарцисса (фонтана), стены — символа непорочности или тайны, Розового куста — символа древа мирового, — куртуазная Роза, недоступная Истина, у труверов часто сопоставляемая е девой Марией. Но все же сопоставлять розу только с Богородицей в данном случае нельзя.
На наш взгляд, здесь мы сталкиваемся с двойственной нагрузкой розы как символа средневековой литературы, живописи, философии и культуры. Это обратная сторона католической розы, или ее куртуазный двойник, связанный с культом любви и наслаждений. Ровно так же, как мы сталкиваемся с двойной, взаимоотрицающей нагрузкой «закрытого сада» — церковной клуатра для медитаций и замкового <(сада наслаждений», как бы в насмешку наделенного той же атрибутикой. Роза с шинами, алая роза любви символизирует Прекрасную Даму, далекую от смиренного и непорочного образа Святой девы. Подобный парадокс мы можем наблюдать на двух картинах, созданных в один и тот же 1410 год. Одно изображение неизвестного верхнерейнского автора именуется «Райский сад», другое, принадлежащее Стефано да Верона, — «Мадонна в беседке из роз». Обе картины нарисованы темперой по дереву, но как различны техники исполнения, яркие и красочные на первой и сдержанные, выполненные в одной цветовой гамме на второй, так же резко отличается друг от друга дух картин, изображающих одну и ту же сцену.
Венгерский искусствовед Анна Эрши называет фруктовый сад, изображенный на первой дощечке, <(идиллическим окружением веселой компании придворных, но одновременно <символическим образом небесного рая»3. Это позитивное, радостное, светское восприятие «рая», так похожее на реальные сцены жизни замков. Поэтому Эрши делает предположение, что заказчик картины хотел видеть воспроизведенные в красках прелести своего сада — в нарисованных с научной точностью цветах, лекарственных травах, деревьях, птицах, бабочках и стрекозах. Картина, детально напоминающая другую миниатюру неизвестного верхнерейского мастера, о которой шла речь выше, полна наивной радости, святые и правда напоминают замковых придворных или аллегории из «Романа о Розе», они веселы, слушают музыку, пение птиц, собирают ягоды, беседуют — все как в сценах реальной замковой жизни. Святая Цицилия играет с младенцем Иисусом, как придворная дама, Святые Георгий, Михаил и Гавриил, расположившись под древом познания добра и Зла, что-то беззаботно обсуждают, Мария, подобно королеве или Прекрасной даме, умиротворенно улыбается, читал Священное Писание.
Совершенно иное зрелище предстает перед нами на картине «Мадонна в беседке из роз». Круг приближенных к Цене Марии сужается до одной лишь Святой Екатерины Александрийской и стаи ангелов, похожих на птиц, которые едва заметны на пестром фоне розовой беседки. Мы видим те же символы — стену в виде ограды с вьющимися розами, готический колодец, Священное Писание, которое читают ангелы, Мария с младенцем на руках — как будто роза в центре сада, от которой исходит сияние, но Мадонна здесь не царица идиллического царства вне временной гармонии, а царица мира вечной, глубокой скорби. Она печально смотрит перед собой, сидя на земле в такой же позе, в какой позже будет оплакивать мертвого сына. Красные розы, разбросанные повсюду, тоже указывают на мученическую смерть Христа, а множество темных красок как бы предвещают мрачную атмосферу Страстей Христовых. Таким образом, мы видим, насколько по-разному передавался образ «закрытого сада» в Средние века в Западной Европе, какие взаимоисключающие понятия символизировала его основная деталь — роза. От сияющей розы — Святой Девы, от страдальческого знака — крови Христовой до куртуазного знака любви и красоты Прекрасной Дамы и розы с шинами — символа негативного отношения церкви к женщине как символу греха и порока, который пыталась реабилитировать в «Граде Женском» Кристина Пизанская (ХV в.), и которую, в ХIV в., вознес до небес, cсоединив земную женщину с небесными женскими образами, Данте Алигьери в «Божественной комедии».
«Закрытый сад» и роза — два ярких символа в изобразительном искусстве и литературе Франции Средних веков — понятие неоднозначное, его невозможно рассматривать с какой-то одной позиции. Но все эти значения перекликаются, и невозможно рассматривать одну сторону знака «hortus conclusus», к примеру, как медитативную бескрышную комнату при монастыре, не сравнивал ее с «садом любви» при дворе какого-нибудь богатого Сюзерена. Как великие грешники, к примеру Мария Египетская или Франциск Ассизский, становились великими святыми, так и роза посреди закрытого сада — от греховных сладострастных корней своего значения тянулась к божественному Эмпирею и распускалась в небесах пылающей розой Богородицы.

© Copyright: Светлана Горбовская Милевская, 2009
Свидетельство о публикации №1903070029