პროფესორ ელდარ ისმაილოვის და ა. საფაროვას მასალების მიხედვით.
კავკასიელი ხალხების მორალურ-პოლიტიკური ერთობის იდეა გაჩნდა განსაკუთრებულ გეოპოლიტიკურ პირობებში და მისი დრამატული ისტორია აირეკლა აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის პოლიტიკოსთა ცხოვრებაში და მოღვაწეობაში.
მრავალი აზერბაიჯანელი პოლიტიკოსი ფიქრობდა რომ კავკასიის მომავლის უზრუნველმყოფელი ოპტიმალური ფორმა იყო კავკასიის რესპუბლიკების გაერთიანება კონფედერაციად.
კავკასიის ხალხთა ლეგიტიმური წარმომადგენლები საგარეო საფრთხის მოგერიების და შინაგანი სოციალური წინააღმდეგობების დამშვიდების შესაძლებლობას მიიღებდნენ თავისი სახელმწიფოების რესურსების გაერთიანებით.
ალი მარდან-ბეკ თოფჩიბაშევის საზოგადოებრივ პოლიტიკურ და დიპლომატიურ მოღვაწეობაში კავკასიის რესპუბლიკათა კონფედერაციის იდეას ეკავა მნიშვნელოვანი ადგილი.
ის ამ იდესითვის იბრძოდა 1907-1910 წლების რეაქციის პერიოდშიც და შემდგომაც დიპლომატიურ სარბიელზე.
რომანოვების ხელისუფლება ატარებდა გათიშე და იბატონეს პოლიტიკას. აღვივებდა უთანხმოებებს კავკასიის ხალხებს შორის და ალი მარდან ბეკი ამ მცდელობების ჩაშლის საშუალებას ჯერ კიდევ პირველი მსოფლიო ომის წინ ხედავდა კავკასიის კონფედერაციის შექმნაში.
ამ იდეის სავარაუდო რეალიზაციის საწინდარი იყო აშშ-ს პრეზიდენტი ვ.ვილსონის მიერ 1918 წამოყენებული "14 პუნქტის" პროგრამა.// "განსაკუთრებული სტატუსების საფუძველზე უნდა შეიქმნას ერთა აკავშირი რომლის მიზანიც იქნება კავშირში შემავალი როგორც დიდი ისე პატარა სახელმწიფოების პოლიტიკური დამოუკიდებლობის და ტერიტორიული მთლიანობის უზრუნველყოფა"//.
ალი მარდან ბეკ ალეკპერ ოღლი თოფჩიბაშევი (Ali Mardan bey Topchubashev)
ზოგი ცნობით 1862 წელს,ხოლო ზოგი ცნობით 1865 წელს დაიბადა ტფილისში, არისტოკრატიულ ოჯახში.
გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ მან სწავლა განაგრძო სანკტ-პეტერბურგის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე, რომელიც დაამთავრა 1884 წელს.
1894 წელს თოფჩიბაშევი გადავიდა ბაქოში და იქ დაქორწინდა გამოჩენილი აზერბაიჯანელი განმანათლებელი ჰასან ბეგ ზარდაბის ქალიშვილ ფერი ხანუმზე. თოფჩიბაშევის შემდეგი ცხოვრება განსაზღვრეს ჰასან ბეგის გავლენამ,მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს და მეოცე საუკუნის დასაწყისის ისტორიულმა პირობებმა და იმ ხანის მოწინავე იდეების გავლენამ.
ალი მარდან ბეკმა დაიწყო მაჰმადიანური სამყაროს გარდაქმნის იდეების,ისლამურ ღირებულებათა, თურქული ენის უფლებათა აღდგენის იდეის ქადაგება. ა
ამავე დროს ალი მარდან ბეკი იყო აზერბაიჯანული საზოგადოების აზროვნების და ყოფის ევროპეიზაციის მომხრე.
1898 წლის 14 ივნისს თოფჩიბაშევი გახდა ბაქოში გამომავალი გაზეთი "კასპიის" რედაქტორი. თავის სარედაქციო წერილში მან განაცხადა რომ მისი მიზანია ნავთობის დედაქალაქი ბაქოს,კავკასიის, შუა აზიის ცხოვრების, ამ რეგიონის ხალხების წეს-ჩვეულებების და რწმენის ასახვა ისტორიული სიმართლის შესაბამისად.
ალი მრდან ბეკის უმნიშვნელოვანესი დამსახურება იყო მონაწილეობა გაქოელი მეცენატი ჰაჯი ზეინალაბდინ ტაგიევის მატერიალური მხარდაჭერით მაჰმადიანი გოგონებისთვის განკუთვნილი სკოლის გახსნაში. ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევი გახდა ამ სკოლის ერთ-ერთი მზრუნველი. მან ამ სკოლის გახსნა დაახასიათა როგორც გზა უკუნი წყვდიადიდან სინათლისკენ.
ამავე დროს თოფჩიბაშევი აგრძელებდა მოღვაწეობას როგორც ბაქოს საქალაქო სათათბიროს ხმოსანი. მან საქალაქო სათათბიროს ტრიბუნა გამოიყენა ქალაქის ეკონომიკურ და სულიერ ცხოვრებაში თურქული მოსახლეობის წარმომადგენლობის გაფართოების პროპაგანდის მიზნით.
პირველი რუსული რევოლუციის მოვლენებმა უზარმაზარი როლი შეასრულეს ალი მარდან ბეკის ბედში...
ის გამოვიდა რუსეთის პოლიტიკურ ავანსცენაზე....
1905 წლის 8 აპრილს გაბდერრაშიდ იბრაჰიმის ბინაში შეკრებილმა იმ დროისთვის პოპულარულმა მაჰმადიანმა საოგადო მოღვაწეებმა გადაწყვიტეს რუსეთის მაჰმადიანთა ერთიანი პოლიტიკური პარტიის შექმნა.
ამ შეხვედრის და მიღწეული შეთანხმების აქტიური მონაწილე იყო ალი მარდან ბეკი.
შემდეგ ის ჩავიდა ბაქოში სადაც ჩაფიქრებული იყო იყო დიდი ხნის შესვენების შემდეგ აზერბაიჯანულ ენაზე გაზეთის გამოშვება.
მალე რეგულარულად დაიწყო გამოსვლა გაზეთმა "ჰაიატი", რომლის გამოცემის უფლების მოპოვებისთვის და გამოცემისთვის დიდად გაისარჯა თოფჩიბაშევი. ბ
ამ გაზეთმა დიდი როლი შეასრულა თურქმანი ხალხების თვითცნობიერების განვითარებაში, მათი ერთობის განმტკიცებაში...მის ფურცლებზე გამოდიოდნენ როგორც აერბაიჯანის ისე რუსეთის.ყირიმის.შუა აზიის,თათრეთის სხვა თურქულენოვანი რეგიონების საზოგადო მოღვაწეები და განმანათლებლები.
1905 წლის აგვისტოში თოფჩიბაშევმა დააარსა ქველმოქმედების და განათლების მაჰმადიანური საზოგადოება რომლის პირველი თავმჯდომარეც თვითონ თოფჩიბაშევი იყო.
აგვისტოში თავის თანამოაზრე შ.ასადულაევთან ,ა.აგაევთან. ნ.ვეზიროვთან, ს.ტაგიზადესთან ერთად ის გაემგზავრა ნიჟნი ნოვგოროდში სადაც ჩაფიქრებული იყო რუსეთის მაჰმადიან ხალხთა პირველი ყრილობის ჩატარება.
ეს ყრილობა 15 აგვისტოს ნახევრადლეგალურად შედგა გემზე "გუსტავ სტრუვე".
თავის ნამდვილად პროგრამულ სიტყვაში თოფჩიბაშევი ლაპარაკობდა იმაზე რომ მაჰმადიანი ხალხების წინსვლისთვის აუცილებელია მოწინავე ჯგუფების გაერთიანების უნარის მქონე პოლიტიკური პარტიის დაარსება.
მან ხაზი გაუსვა რუსეთის მაჰმადიანთა უმრავლესობის საერთო თურქულ წარმოშობას, ეს იყო რელიგიური ხასიათის ნაციონალიზმის ეთნიკური,თურქული შინაარსის მქონე ნაციონალიზმზე გადასვლის ნიშანი. თოფჩიბაშევი ამბობდა რომ ისინი არიან ერთი ხალხის, თურქმანების შთამომავლები, რომ მათ აქვთ საერთო ფესვები და რელიგია.
იგივე აზრი ისმოდა თურქმანი ხალხების წარმომადგენელი ი.გასპრინსკის და მრავალი სხვა დელეგატის სიტყვებში.
17 ოქტომბერს გამოქვეყნდა ნიკოლოზ მეორის მანიფესტი რუსეთის ხალხებისთვის დემოკრატიული თავისუფლებების მინიჭების შესახებ. ამის შემდეგ მაჰმადიან მოღვაწეთა ჯგუფი პეტერბურგში ატარებს თათბირს. მის მუშაობაში აქტიურად მონაწილეობენ ა.თოფჩიბაშევი და ა.აგაევი.
რუსეთის მაჰმადიანთა მეორე ყრილობაზე 1906 წლის იანვარში თოფჩიბაშევმა გაახმოვანა მისი აზრი შესაქმნელი პარტიის პროგრამის შესახებ. პარტიას ეწოდა "იტიფაკ-ალ-მუსლიმინ".
რუსეთის პირველი სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნებზე თოფჩიბაშევი უკვე გამოდის როგორც რუსეთის მაჰმადიან,უმრავლეს შემთხვევაში თურქმან ხალხთა აღიარებულ ლიდერად. "იტიფაკის" მომხრეები სათათბიროს არჩევნებზე იღებენ მაჰმადიანი ამომრჩევლების ხმების უმრავლესობას და თოფჩიბაშევი ხდება სათათათბიროს მაჰმადიან დეპუტატთა ლიდერი.
მაგრამ თოფჩიბაშევმა დუმაში დიდხანს ვერ გასტანა. მეფემ გამოიყენა ფრაქციათაშორისი დაპირისპისპირებები და უკვე 1906 წლის 9 ივლისს დაშალა სათათბირო.
სახალხო პარტიის წევრებთან//კადეტებთან ერთად სათათბიროს "იტიფაკის" დეპუტატები და მათთან ერთად თოფჩიბაშევი შეიკრიბნენ პეტერბურგის ახლოს,ვიბორგში. მათ დაწერეს ვიბორგის მოწოდების სახელით ცნობილი საპროტესტო წერილი რომელშიც თვითმპყობელობას მკვეთრად დასდეს ბრალი იმაში რომ მან დაარღვია მის მერვე დადებული პირობა რომ ანგარიშს გაუწევდა ამომრჩეველთა ნებას.
მიმართვის მკვეთრი ტონით გააფთრებულმა მეფემ ბრძანა პროტესტის გამომთქმელთა დაპატიმრება. აღიძრა სისხლის სამართლის საქმე და სათათბიროს ყოფილ დეპუტატებს,მათ შორის თოფჩიბაშევს,მიუსაჯეს სხვადასხვა ვადით პატიმრობა.
ალი მარდან ბეკმა 3 თვე გაატარა სახელგანთქმულ ციხეში "კრესტი". ის ჩამოშორეს გაზეთი "კასპიის" რედაქტორის თანამდებობას და გაიყვანეს ბაქოს საქალაქო სათათბიროს ხმოსნების შემადგენლობიდან.
 |
მრავალი აზერბაიჯანელი პოლიტიკოსი ფიქრობდა რომ კავკასიის მომავლის უზრუნველმყოფელი ოპტიმალური ფორმა იყო კავკასიის რესპუბლიკების გაერთიანება კონფედერაციად.
კავკასიის ხალხთა ლეგიტიმური წარმომადგენლები საგარეო საფრთხის მოგერიების და შინაგანი სოციალური წინააღმდეგობების დამშვიდების შესაძლებლობას მიიღებდნენ თავისი სახელმწიფოების რესურსების გაერთიანებით.
ალი მარდან-ბეკ თოფჩიბაშევის საზოგადოებრივ პოლიტიკურ და დიპლომატიურ მოღვაწეობაში კავკასიის რესპუბლიკათა კონფედერაციის იდეას ეკავა მნიშვნელოვანი ადგილი.
ის ამ იდესითვის იბრძოდა 1907-1910 წლების რეაქციის პერიოდშიც და შემდგომაც დიპლომატიურ სარბიელზე.
რომანოვების ხელისუფლება ატარებდა გათიშე და იბატონეს პოლიტიკას. აღვივებდა უთანხმოებებს კავკასიის ხალხებს შორის და ალი მარდან ბეკი ამ მცდელობების ჩაშლის საშუალებას ჯერ კიდევ პირველი მსოფლიო ომის წინ ხედავდა კავკასიის კონფედერაციის შექმნაში.
ამ იდეის სავარაუდო რეალიზაციის საწინდარი იყო აშშ-ს პრეზიდენტი ვ.ვილსონის მიერ 1918 წამოყენებული "14 პუნქტის" პროგრამა.// "განსაკუთრებული სტატუსების საფუძველზე უნდა შეიქმნას ერთა აკავშირი რომლის მიზანიც იქნება კავშირში შემავალი როგორც დიდი ისე პატარა სახელმწიფოების პოლიტიკური დამოუკიდებლობის და ტერიტორიული მთლიანობის უზრუნველყოფა"//.
ალი მარდან ბეკ ალეკპერ ოღლი თოფჩიბაშევი (Ali Mardan bey Topchubashev)
ზოგი ცნობით 1862 წელს,ხოლო ზოგი ცნობით 1865 წელს დაიბადა ტფილისში, არისტოკრატიულ ოჯახში.
გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ მან სწავლა განაგრძო სანკტ-პეტერბურგის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე, რომელიც დაამთავრა 1884 წელს.
1894 წელს თოფჩიბაშევი გადავიდა ბაქოში და იქ დაქორწინდა გამოჩენილი აზერბაიჯანელი განმანათლებელი ჰასან ბეგ ზარდაბის ქალიშვილ ფერი ხანუმზე. თოფჩიბაშევის შემდეგი ცხოვრება განსაზღვრეს ჰასან ბეგის გავლენამ,მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს და მეოცე საუკუნის დასაწყისის ისტორიულმა პირობებმა და იმ ხანის მოწინავე იდეების გავლენამ.
ალი მარდან ბეკმა დაიწყო მაჰმადიანური სამყაროს გარდაქმნის იდეების,ისლამურ ღირებულებათა, თურქული ენის უფლებათა აღდგენის იდეის ქადაგება. ა
ამავე დროს ალი მარდან ბეკი იყო აზერბაიჯანული საზოგადოების აზროვნების და ყოფის ევროპეიზაციის მომხრე.
1898 წლის 14 ივნისს თოფჩიბაშევი გახდა ბაქოში გამომავალი გაზეთი "კასპიის" რედაქტორი. თავის სარედაქციო წერილში მან განაცხადა რომ მისი მიზანია ნავთობის დედაქალაქი ბაქოს,კავკასიის, შუა აზიის ცხოვრების, ამ რეგიონის ხალხების წეს-ჩვეულებების და რწმენის ასახვა ისტორიული სიმართლის შესაბამისად.
ალი მრდან ბეკის უმნიშვნელოვანესი დამსახურება იყო მონაწილეობა გაქოელი მეცენატი ჰაჯი ზეინალაბდინ ტაგიევის მატერიალური მხარდაჭერით მაჰმადიანი გოგონებისთვის განკუთვნილი სკოლის გახსნაში. ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევი გახდა ამ სკოლის ერთ-ერთი მზრუნველი. მან ამ სკოლის გახსნა დაახასიათა როგორც გზა უკუნი წყვდიადიდან სინათლისკენ.
ამავე დროს თოფჩიბაშევი აგრძელებდა მოღვაწეობას როგორც ბაქოს საქალაქო სათათბიროს ხმოსანი. მან საქალაქო სათათბიროს ტრიბუნა გამოიყენა ქალაქის ეკონომიკურ და სულიერ ცხოვრებაში თურქული მოსახლეობის წარმომადგენლობის გაფართოების პროპაგანდის მიზნით.
პირველი რუსული რევოლუციის მოვლენებმა უზარმაზარი როლი შეასრულეს ალი მარდან ბეკის ბედში...
ის გამოვიდა რუსეთის პოლიტიკურ ავანსცენაზე....
1905 წლის 8 აპრილს გაბდერრაშიდ იბრაჰიმის ბინაში შეკრებილმა იმ დროისთვის პოპულარულმა მაჰმადიანმა საოგადო მოღვაწეებმა გადაწყვიტეს რუსეთის მაჰმადიანთა ერთიანი პოლიტიკური პარტიის შექმნა.
ამ შეხვედრის და მიღწეული შეთანხმების აქტიური მონაწილე იყო ალი მარდან ბეკი.
შემდეგ ის ჩავიდა ბაქოში სადაც ჩაფიქრებული იყო იყო დიდი ხნის შესვენების შემდეგ აზერბაიჯანულ ენაზე გაზეთის გამოშვება.
მალე რეგულარულად დაიწყო გამოსვლა გაზეთმა "ჰაიატი", რომლის გამოცემის უფლების მოპოვებისთვის და გამოცემისთვის დიდად გაისარჯა თოფჩიბაშევი. ბ
ამ გაზეთმა დიდი როლი შეასრულა თურქმანი ხალხების თვითცნობიერების განვითარებაში, მათი ერთობის განმტკიცებაში...მის ფურცლებზე გამოდიოდნენ როგორც აერბაიჯანის ისე რუსეთის.ყირიმის.შუა აზიის,თათრეთის სხვა თურქულენოვანი რეგიონების საზოგადო მოღვაწეები და განმანათლებლები.
1905 წლის აგვისტოში თოფჩიბაშევმა დააარსა ქველმოქმედების და განათლების მაჰმადიანური საზოგადოება რომლის პირველი თავმჯდომარეც თვითონ თოფჩიბაშევი იყო.
აგვისტოში თავის თანამოაზრე შ.ასადულაევთან ,ა.აგაევთან. ნ.ვეზიროვთან, ს.ტაგიზადესთან ერთად ის გაემგზავრა ნიჟნი ნოვგოროდში სადაც ჩაფიქრებული იყო რუსეთის მაჰმადიან ხალხთა პირველი ყრილობის ჩატარება.
ეს ყრილობა 15 აგვისტოს ნახევრადლეგალურად შედგა გემზე "გუსტავ სტრუვე".
თავის ნამდვილად პროგრამულ სიტყვაში თოფჩიბაშევი ლაპარაკობდა იმაზე რომ მაჰმადიანი ხალხების წინსვლისთვის აუცილებელია მოწინავე ჯგუფების გაერთიანების უნარის მქონე პოლიტიკური პარტიის დაარსება.
მან ხაზი გაუსვა რუსეთის მაჰმადიანთა უმრავლესობის საერთო თურქულ წარმოშობას, ეს იყო რელიგიური ხასიათის ნაციონალიზმის ეთნიკური,თურქული შინაარსის მქონე ნაციონალიზმზე გადასვლის ნიშანი. თოფჩიბაშევი ამბობდა რომ ისინი არიან ერთი ხალხის, თურქმანების შთამომავლები, რომ მათ აქვთ საერთო ფესვები და რელიგია.
იგივე აზრი ისმოდა თურქმანი ხალხების წარმომადგენელი ი.გასპრინსკის და მრავალი სხვა დელეგატის სიტყვებში.
17 ოქტომბერს გამოქვეყნდა ნიკოლოზ მეორის მანიფესტი რუსეთის ხალხებისთვის დემოკრატიული თავისუფლებების მინიჭების შესახებ. ამის შემდეგ მაჰმადიან მოღვაწეთა ჯგუფი პეტერბურგში ატარებს თათბირს. მის მუშაობაში აქტიურად მონაწილეობენ ა.თოფჩიბაშევი და ა.აგაევი.
რუსეთის მაჰმადიანთა მეორე ყრილობაზე 1906 წლის იანვარში თოფჩიბაშევმა გაახმოვანა მისი აზრი შესაქმნელი პარტიის პროგრამის შესახებ. პარტიას ეწოდა "იტიფაკ-ალ-მუსლიმინ".
რუსეთის პირველი სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნებზე თოფჩიბაშევი უკვე გამოდის როგორც რუსეთის მაჰმადიან,უმრავლეს შემთხვევაში თურქმან ხალხთა აღიარებულ ლიდერად. "იტიფაკის" მომხრეები სათათბიროს არჩევნებზე იღებენ მაჰმადიანი ამომრჩევლების ხმების უმრავლესობას და თოფჩიბაშევი ხდება სათათათბიროს მაჰმადიან დეპუტატთა ლიდერი.
მაგრამ თოფჩიბაშევმა დუმაში დიდხანს ვერ გასტანა. მეფემ გამოიყენა ფრაქციათაშორისი დაპირისპისპირებები და უკვე 1906 წლის 9 ივლისს დაშალა სათათბირო.
სახალხო პარტიის წევრებთან//კადეტებთან ერთად სათათბიროს "იტიფაკის" დეპუტატები და მათთან ერთად თოფჩიბაშევი შეიკრიბნენ პეტერბურგის ახლოს,ვიბორგში. მათ დაწერეს ვიბორგის მოწოდების სახელით ცნობილი საპროტესტო წერილი რომელშიც თვითმპყობელობას მკვეთრად დასდეს ბრალი იმაში რომ მან დაარღვია მის მერვე დადებული პირობა რომ ანგარიშს გაუწევდა ამომრჩეველთა ნებას.
მიმართვის მკვეთრი ტონით გააფთრებულმა მეფემ ბრძანა პროტესტის გამომთქმელთა დაპატიმრება. აღიძრა სისხლის სამართლის საქმე და სათათბიროს ყოფილ დეპუტატებს,მათ შორის თოფჩიბაშევს,მიუსაჯეს სხვადასხვა ვადით პატიმრობა.
ალი მარდან ბეკმა 3 თვე გაატარა სახელგანთქმულ ციხეში "კრესტი". ის ჩამოშორეს გაზეთი "კასპიის" რედაქტორის თანამდებობას და გაიყვანეს ბაქოს საქალაქო სათათბიროს ხმოსნების შემადგენლობიდან.
პროტესტის ყველა გამომთქმელს, მათ შორის თოფჩიბაშევს, აეკრძალათ სათათბიროში განმეორებით არჩევნებში მონაწილეობა.
მაგრამ თოფჩიბაშევი არ მოიკაკვა.
1906 წლის აგვისტოში ის იყო სრულიად რუსეთის მაჰმადიანთა მესამე ყრილობის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი. იქ მან დელეგატებს შესთავაზა პარტია "იტტიფაკ-ალ-მუსლიმინის" პროგრამის თავისი პროექტი. ეს პროგრამა მიიღეს,მიიღეს პარტიის წესდებაც რომელმაც განსაზღვრა პარტიის ორგანიზაციული სტრუქტურა.
აირჩიეს პარტიის ცენტრალური კომიტეტი,რომლის ცენტრალურ ფიგურად იქცა ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევი.
ამ დროს გაჩაღდა სომხურ-აზერბაიჯანული ერთაშორისი შეიარაღებული კონფლიქტი. ალი მარდან ბეკი აქტიურად იცავდა თავისი ხალხის ინტერესებს, ამხელდა მოწინააღმდეგე მხარის აგრესიულ არსს, ანგარებით და ეროვნული ყოყოჩობით შეპყრობილი რუსი მოხელეების პროვოკაციულ როლს.
ის ამბობდა რომ რუსეთში შეიქმნა ისეთი მდგომარეობა როდესაც სახელმწიფო მოღვაწეებს აღარ ძალუძთ სვინდისიერად და სამართლის შესაბამისად მუშაობა.
ეროვნული მშვიდობის მომხრე თოფჩიბაშევის შუამავლობის წყალობით ერთაშორისი შეტაკებები იმ წლებში პერიოდულად ქრებოდა და საბოლოო ნგარიშით არ გადაიზარდა გაუთავებელ ომში.
ვითარების სტაბილიზაციაში დიდი როლი შეასრულა თოფჩიბაშევის რედაქტორობით გამომავალი გაზეთი "კასპიის" პუბლიკაციებმა.
1907 წლის 3 ივნისის გადატრიალების შემდეგ მონარქმა კიდევ ერთხელ გარეკა სახელმწიფო სათათბირო// რუსეთში თავისუფალი პოლიტიკური საქმიანობის შესაძლებლობები მკვეთრად შემცირდა,
მიუხედავად ამისა თოფჩიბაშევი დარჩა იმ ხანის აზერბაიჯანის ერთ-ერთ ყველაზე აქტიურ მოღვაწედ.
ის წავიდა ირანში სადაც შეძლებისდაგვარად მონაწილეობა მიიღო მართლმსაჯულების რეფორმაში.
მ1914 წლის ივნისში მან მონაწილეობა მიიღო სანკტ-პეტერბურგში გამართულ რუსეთის მაჰმადიანთა მეოთხე ყრილობაში.
მაგრამ თობჩიბაშევის პოლიტიკური აქტივობის ახალი აღმავლობის დროა რუსეთში თვითმპყრობელობის დამხობის შემდეგი პერიოდი.
მაჰმადიანთა ყრილობებზე ბაქოში//1917 წლის აპრილი// და მოსკოვში//1917 წლის მაისი// ალი მარდან ბეკი თანამოაზრეებთან ერთად გამოვიდა ეროვნულ-ტერიტორიული ავტონომიის მოთხოვნით.
ყრილობებზე დელეგატთა საკმაოდ დიდი ჯგუფი გამოდიოდა იმპერიის უმცირესობებისთვის მხოლოდ კულტურული ავტონომიის მოთხოვნით. მაგრამ ა.თოფჩიბაშევმა და მ.ე.რასულზადემ გაიყოლიეს დელეგატთა დიდი ნაწილი და ამით მნიშვნელოვნად გაიზარდა ქვეყნის ფედერატული მოწყობის მომხრეთა რაოდენობა.
არაა შემთხვევითი რომ ძალაუფლებისთვის მებრძოლმა და მოკავშირეთა მაძიებელმა ლენინმაც წამოაყენა ფედერაციის იდეა. მაგრამ ალი მარდან ბეკმა არ მიიღო სოციალისტური იდეა. 1917 წლის აგვისტოში მოსკოვში ჩატარებულ სახელმწიფო თათბირზე ის მიემხრო ხალხთა თვითგამორკვევის საფუძველზე ანექსიებისა და კონტრიბუციების გარეშე საპატიო მშვიდობის იდეას,რუსეთის ფედერატულ მოწყობას.
ხელისუფლებაში ბოლშევიკების მოსვლის შემდეგ თოფჩიბაშევი გახდა დამფუძნებელი კრების წევრი და მისი დაშლის შემდეგ-ამიერკავკასიის სეიმის წევრი.
ის გახდა დამოუკიდებელი აზერბაიჯანის პირველი ელჩი. ხელმძღვანელობდა ქვეყნის დიპლომატიურ მისიას ჯერ საქართველოში და შემდეგ თურქეთში.
თოფჩიბაშევი იყო 1918 წლის დეკემბერში დაფუძნებული აზერბაიჯანის პარლამენტის პირველი ხელმძღვანელი და ვინაიდან დამოუკიდებელი აზერბაიჯანი იყო საპარლამენტო რესპუბლიკა ა.თოფჩიბაშევი შეიძლება ჩაითვალოს აზერბაიჯანის სახელმწიფოს პირველ მეთაურად.
ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევი ხელმძღვანელობდა პარიზის//ვერსალის// სამშვიდობო კონფერენციაზე დამოუკიდებელი აზერბაიჯანის რესპუბლიკის დიპლომატურ მისიას.
ალი მარდან ბეკის მოღვაწეობა,რომლის მიზანიც იყო მსოფლიო თანამეგობრობის მიერ აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის აღიარება 1920 წლის იანვარში დაგვირგვინდა ანტანტას საბჭოს მიერ დე-ფაქტო აღიარებით.
მან განაგრძო ბრძოლა მსოფლიო თანამეგობრობის მიერ საბჭოთა რუსეთის მიერ აზერბაიჯანის დაპყრობის და ანექსიის აღიარებისთვის.
ამიტომ გამოდიოდა ის გენუას//1922// და ლოზანას //1923// კონფერენციებზე.
შემდეგი წლები ის იბრძოდა აზებაიჯანული პოლიტიკური ემიგრაციის ძალების კონსოლიდაციისთვის და ყოფილი რუსეთის იმპერიის სხვა რეგიონებიდან გამოსულ და ბოლშევიმთან მებრძოლ ეროვნულ ჯგუფებთან კავშირების განმტკიცებისთვის.
მან უზარმაზარი როლი შეასრულა რუსეთის ყოფილი განაპირა მხარეების განთავისუფლების მომხრე ძლიერი პრომეთეული მოძრაობის შექმნაში.
ხანგრძლივი და მძიმე ავადმყოფობის შემდეგ თოფჩიბაშევი გარდაიცვალა 1934 წელს და დაკრძალულია სენ-კლუში,პარიზის გარეუბანში.
მაშინვე ცხადი გახდა რომ ის იყო ყველაზე პოპულარული ფიგურა იმ ხანის აზერბაიჯანელ პოლიტიკოსებს შორის.
ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევთან გამოთხოვება იქცა სერიოზულ პოლიტიკურ დემონსტრაციად. აზერბაიჯანელ ემიგრანტთა დიდ ჯგუფთან ერთად მის დაკრძალვას ესწრებოდნენ ქართული,უკრაინული,თურქესტანული,ჩრდილოკავკასიური ემიგრაციების და საერთაშორისო ორგანიზაციების გამოჩენილი წარმომადგენლები. იყვნენ სომხური ემიგრაციის წარმომადგენლებიც....
პროფესორი ელდარ ისმაილოვი
კავკასიელი ხალხების მორალურ-პოლიტიკური ერთობის იდეა გაჩნდა განსაკუთრებულ გეოპოლიტიკურ პირობებში და მისი დრამატული ისტორია აირეკლა აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის პოლიტიკოსთა ცხოვრებაში და მოღვაწეობაში.
მრავალი აზერბაიჯანელი პოლიტიკოსი ფიქრობდა რომ კავკასიის მომავლის უზრუნველმყოფელი ოპტიმალური ფორმა იყო კავკასიის რესპუბლიკების გაერთიანება კონფედერაციად.
კავკასიის ხალხთა ლეგიტიმური წარმომადგენლები საგარეო საფრთხის მოგერიების და შინაგანი სოციალური წინააღმდეგობების დამშვიდების შესაძლებლობას მიიღებდნენ თავისი სახელმწიფოების რესურსების გაერთიანებით და მობილიზაციური ინტეგრაციული პოლიტიკის გატარებით.
ა.მ. თოფჩიბაშევის მოღვაწეობაში ერთ-ერთი უმთავრესი ადგილი ეკავა კავკასიის რესპუბლიკათა კონფედერაციის იდეას.
ის ამ იდეისთვის იბრძოდა როგორც 1907-10 წლების რეაქციის პერიოდში ისე შემდეგ დიპლომატიურ ასპარეზზე.
ჯერ კიდევ პირველი მსოფლიო ომის წინ ალი მარდან ბეკი კონფედერაციაში ხედავდა იარაღს პეტერბურგის მიერ გატარებული კავკასიის ხალხების ერთმანეთზე გადაკიდების, გათიშე და იბატონეს პოლიტიკის წინააღმდეგ.
1918 წლის დასაწყისში ალი მარდან ბეკმა საჯაროდ გამოთქვა აზრი ამიერკავკასიის სამი რესპუბლიკის და ჩრდილოკავკასიური რესპუბლიკის ერთ კავშირად გაერთიანების სასარგებლოდ.
მისი აზრით ასეთი კონფედერატული კავშირის აგება შესაძლებელი იყო შვეიცარიის კავშირის შესაბამისად.
ამიერკავკასიის სეიმი იყო ამ იდეის განხორციელების პირველი ცდა....
1921 წლის თებერვალში საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ოთხი კავკასიური რესპუბლიკის ემიგრაციაში მყოფი დელეგაციები პირველად წარდგნენ ერთად დასავლური სახელმწიფოების წინაშე.
ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევის ინიციატივით პარიზში აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის წარმომადგენლობაში განიხილეს აზერბაიჯანის,საქართველოს,სომხეთის და ჩრდილო კავკასიის რესპუბლიკათა კონფედერაციის შექმნის იდეა.სამშვიდობო კონფერენციაზე 4 კავკასიური ქვეყნის დელეგაციების კრედოს პროგრამულ გამოხატულებად იქცა დეკლარაციად წოდებული დოკუმენტი (Declaration des représentants des republiques d' Arménie, d'Azerbaïdjan, du Caucase du Nord et de Géorgie. Paris, uuin, 1921).
1921 წლის 10 ივნისს პარიზში გამოქვეყნებული 10 პუნქტისგან შემდგარი დეკლარაცია შედგენილი იყო ა.მ.თოფჩიბაშევის მიერ.
კავკასიის ოთხი რესპუბლიკის წარმომადგენლებმა განაცხადეს კავკასიელთა პოლიტიკური და ეკონომიკური კავშირის შექმნის შესახებ და ეს დეკლარაცია იყო ამის საჯარო და პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი გამოხატულება.
დეკლარაციაში ნათქვამი იყო რომ აზერბაიჯანის, საქართველოს, სომხეთის და ჩრდილო კავკასიის წარმომდგენლებს სურთ კავკასიის ხალხების დამოუკიდებლობის,მათი დემოკრატიული რეჟიმის და ეკონომიკური კეთილდღეობის შენარჩუნება, ისინი დაინტერესებული არიან რესპუბლიკებს შორის არსებული საკამათო საკითხების მათი მჭიდრო სოლიდარობის საფუძველზე გადაწყვეტაში. რომ ამ წარმომადგენლების აზრით ევროპასა და აზიას შორის მდებარე კავკასიის ყელის და მასზე გამავალი შავი და ხმელთაშუა ზღვების შუა და წინა აზიასთან დამაკავშირებელი დიდი სავაჭრო გზის თავისეუფლება ყველა ხალხისთვის სასარგებლოდ შეიძლება უზრუნველყოფილი იქნეს კავკასიური რესპუბლიკების სრული დამოუკიდებლობის და მათ შორის კავშირის დამყარების პირობებში.
დეკლარაცია ამბობდა რომ ამ რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის განსამტკიცებლად და კავკასიის როგორც დასავლეთის და აღმოსავლეთის დამაკავშირებელი ერთ-ერთი რგოლის სტრატეგიული როლის გათვალისწინებით აუცილებელია მისი ხალხების მჭიდრო გაერთიანება.
დეკლარაცია აცხადებდა რომ რესპუბლიკებს შორის სამწუხაროდ არსებული და მომავალი კონფლიქტების გადასაწყვეტად ეს რესპუბლიკები უპირველეს ყოვლისა თანხმდებიან სავალდებულო არბიტრაჟში მიმართვაზე.
ამ ამოცანის განსახორციელებლად რესპუბლიკებმა დადეს პირობა რომ თავს შეიკავებენ ისეთი მოქმედებებისგან,საერთაშორისო ხასიათის შეთანხმებებისგან და ვალდებულებებისგან რომლებიც შეიძლება საზიანო იყოს როგორც მთელი კავშირისთვის ისე მისი ცალკეული წევრებისთვის და რომ ხელს შეუწყობენ სამოკავშირეო ხელშეჯრულებებით დაკავშირებული კავკასიური სახელმწიფოების ერთობის და თანხმობის დამყარებას საგარეო პოლიტიკის სფეროში.
კავკასიის რესპუბლიკებმა განაცხადეს რომ ისინი ქმნიან სამხედრო-თავდაცვით კავშირს,ერთიან საბაჟო კავშირს და ერთიან ტრანზიტულ სისტემას საერთაშორისო ვაჭრობისთვის.
მაგრამ თოფჩიბაშევი არ მოიკაკვა.
1906 წლის აგვისტოში ის იყო სრულიად რუსეთის მაჰმადიანთა მესამე ყრილობის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი. იქ მან დელეგატებს შესთავაზა პარტია "იტტიფაკ-ალ-მუსლიმინის" პროგრამის თავისი პროექტი. ეს პროგრამა მიიღეს,მიიღეს პარტიის წესდებაც რომელმაც განსაზღვრა პარტიის ორგანიზაციული სტრუქტურა.
აირჩიეს პარტიის ცენტრალური კომიტეტი,რომლის ცენტრალურ ფიგურად იქცა ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევი.
ამ დროს გაჩაღდა სომხურ-აზერბაიჯანული ერთაშორისი შეიარაღებული კონფლიქტი. ალი მარდან ბეკი აქტიურად იცავდა თავისი ხალხის ინტერესებს, ამხელდა მოწინააღმდეგე მხარის აგრესიულ არსს, ანგარებით და ეროვნული ყოყოჩობით შეპყრობილი რუსი მოხელეების პროვოკაციულ როლს.
ის ამბობდა რომ რუსეთში შეიქმნა ისეთი მდგომარეობა როდესაც სახელმწიფო მოღვაწეებს აღარ ძალუძთ სვინდისიერად და სამართლის შესაბამისად მუშაობა.
ეროვნული მშვიდობის მომხრე თოფჩიბაშევის შუამავლობის წყალობით ერთაშორისი შეტაკებები იმ წლებში პერიოდულად ქრებოდა და საბოლოო ნგარიშით არ გადაიზარდა გაუთავებელ ომში.
ვითარების სტაბილიზაციაში დიდი როლი შეასრულა თოფჩიბაშევის რედაქტორობით გამომავალი გაზეთი "კასპიის" პუბლიკაციებმა.
1907 წლის 3 ივნისის გადატრიალების შემდეგ მონარქმა კიდევ ერთხელ გარეკა სახელმწიფო სათათბირო// რუსეთში თავისუფალი პოლიტიკური საქმიანობის შესაძლებლობები მკვეთრად შემცირდა,
მიუხედავად ამისა თოფჩიბაშევი დარჩა იმ ხანის აზერბაიჯანის ერთ-ერთ ყველაზე აქტიურ მოღვაწედ.
ის წავიდა ირანში სადაც შეძლებისდაგვარად მონაწილეობა მიიღო მართლმსაჯულების რეფორმაში.
მ1914 წლის ივნისში მან მონაწილეობა მიიღო სანკტ-პეტერბურგში გამართულ რუსეთის მაჰმადიანთა მეოთხე ყრილობაში.
მაგრამ თობჩიბაშევის პოლიტიკური აქტივობის ახალი აღმავლობის დროა რუსეთში თვითმპყრობელობის დამხობის შემდეგი პერიოდი.
მაჰმადიანთა ყრილობებზე ბაქოში//1917 წლის აპრილი// და მოსკოვში//1917 წლის მაისი// ალი მარდან ბეკი თანამოაზრეებთან ერთად გამოვიდა ეროვნულ-ტერიტორიული ავტონომიის მოთხოვნით.
ყრილობებზე დელეგატთა საკმაოდ დიდი ჯგუფი გამოდიოდა იმპერიის უმცირესობებისთვის მხოლოდ კულტურული ავტონომიის მოთხოვნით. მაგრამ ა.თოფჩიბაშევმა და მ.ე.რასულზადემ გაიყოლიეს დელეგატთა დიდი ნაწილი და ამით მნიშვნელოვნად გაიზარდა ქვეყნის ფედერატული მოწყობის მომხრეთა რაოდენობა.
არაა შემთხვევითი რომ ძალაუფლებისთვის მებრძოლმა და მოკავშირეთა მაძიებელმა ლენინმაც წამოაყენა ფედერაციის იდეა. მაგრამ ალი მარდან ბეკმა არ მიიღო სოციალისტური იდეა. 1917 წლის აგვისტოში მოსკოვში ჩატარებულ სახელმწიფო თათბირზე ის მიემხრო ხალხთა თვითგამორკვევის საფუძველზე ანექსიებისა და კონტრიბუციების გარეშე საპატიო მშვიდობის იდეას,რუსეთის ფედერატულ მოწყობას.
ხელისუფლებაში ბოლშევიკების მოსვლის შემდეგ თოფჩიბაშევი გახდა დამფუძნებელი კრების წევრი და მისი დაშლის შემდეგ-ამიერკავკასიის სეიმის წევრი.
ის გახდა დამოუკიდებელი აზერბაიჯანის პირველი ელჩი. ხელმძღვანელობდა ქვეყნის დიპლომატიურ მისიას ჯერ საქართველოში და შემდეგ თურქეთში.
თოფჩიბაშევი იყო 1918 წლის დეკემბერში დაფუძნებული აზერბაიჯანის პარლამენტის პირველი ხელმძღვანელი და ვინაიდან დამოუკიდებელი აზერბაიჯანი იყო საპარლამენტო რესპუბლიკა ა.თოფჩიბაშევი შეიძლება ჩაითვალოს აზერბაიჯანის სახელმწიფოს პირველ მეთაურად.
ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევი ხელმძღვანელობდა პარიზის//ვერსალის// სამშვიდობო კონფერენციაზე დამოუკიდებელი აზერბაიჯანის რესპუბლიკის დიპლომატურ მისიას.
ალი მარდან ბეკის მოღვაწეობა,რომლის მიზანიც იყო მსოფლიო თანამეგობრობის მიერ აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის აღიარება 1920 წლის იანვარში დაგვირგვინდა ანტანტას საბჭოს მიერ დე-ფაქტო აღიარებით.
მან განაგრძო ბრძოლა მსოფლიო თანამეგობრობის მიერ საბჭოთა რუსეთის მიერ აზერბაიჯანის დაპყრობის და ანექსიის აღიარებისთვის.
ამიტომ გამოდიოდა ის გენუას//1922// და ლოზანას //1923// კონფერენციებზე.
შემდეგი წლები ის იბრძოდა აზებაიჯანული პოლიტიკური ემიგრაციის ძალების კონსოლიდაციისთვის და ყოფილი რუსეთის იმპერიის სხვა რეგიონებიდან გამოსულ და ბოლშევიმთან მებრძოლ ეროვნულ ჯგუფებთან კავშირების განმტკიცებისთვის.
მან უზარმაზარი როლი შეასრულა რუსეთის ყოფილი განაპირა მხარეების განთავისუფლების მომხრე ძლიერი პრომეთეული მოძრაობის შექმნაში.
ხანგრძლივი და მძიმე ავადმყოფობის შემდეგ თოფჩიბაშევი გარდაიცვალა 1934 წელს და დაკრძალულია სენ-კლუში,პარიზის გარეუბანში.
მაშინვე ცხადი გახდა რომ ის იყო ყველაზე პოპულარული ფიგურა იმ ხანის აზერბაიჯანელ პოლიტიკოსებს შორის.
ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევთან გამოთხოვება იქცა სერიოზულ პოლიტიკურ დემონსტრაციად. აზერბაიჯანელ ემიგრანტთა დიდ ჯგუფთან ერთად მის დაკრძალვას ესწრებოდნენ ქართული,უკრაინული,თურქესტანული,ჩრდილოკავკასიური ემიგრაციების და საერთაშორისო ორგანიზაციების გამოჩენილი წარმომადგენლები. იყვნენ სომხური ემიგრაციის წარმომადგენლებიც....
პროფესორი ელდარ ისმაილოვი
კავკასიელი ხალხების მორალურ-პოლიტიკური ერთობის იდეა გაჩნდა განსაკუთრებულ გეოპოლიტიკურ პირობებში და მისი დრამატული ისტორია აირეკლა აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის პოლიტიკოსთა ცხოვრებაში და მოღვაწეობაში.
მრავალი აზერბაიჯანელი პოლიტიკოსი ფიქრობდა რომ კავკასიის მომავლის უზრუნველმყოფელი ოპტიმალური ფორმა იყო კავკასიის რესპუბლიკების გაერთიანება კონფედერაციად.
კავკასიის ხალხთა ლეგიტიმური წარმომადგენლები საგარეო საფრთხის მოგერიების და შინაგანი სოციალური წინააღმდეგობების დამშვიდების შესაძლებლობას მიიღებდნენ თავისი სახელმწიფოების რესურსების გაერთიანებით და მობილიზაციური ინტეგრაციული პოლიტიკის გატარებით.
ა.მ. თოფჩიბაშევის მოღვაწეობაში ერთ-ერთი უმთავრესი ადგილი ეკავა კავკასიის რესპუბლიკათა კონფედერაციის იდეას.
ის ამ იდეისთვის იბრძოდა როგორც 1907-10 წლების რეაქციის პერიოდში ისე შემდეგ დიპლომატიურ ასპარეზზე.
ჯერ კიდევ პირველი მსოფლიო ომის წინ ალი მარდან ბეკი კონფედერაციაში ხედავდა იარაღს პეტერბურგის მიერ გატარებული კავკასიის ხალხების ერთმანეთზე გადაკიდების, გათიშე და იბატონეს პოლიტიკის წინააღმდეგ.
1918 წლის დასაწყისში ალი მარდან ბეკმა საჯაროდ გამოთქვა აზრი ამიერკავკასიის სამი რესპუბლიკის და ჩრდილოკავკასიური რესპუბლიკის ერთ კავშირად გაერთიანების სასარგებლოდ.
მისი აზრით ასეთი კონფედერატული კავშირის აგება შესაძლებელი იყო შვეიცარიის კავშირის შესაბამისად.
ამიერკავკასიის სეიმი იყო ამ იდეის განხორციელების პირველი ცდა....
1921 წლის თებერვალში საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ოთხი კავკასიური რესპუბლიკის ემიგრაციაში მყოფი დელეგაციები პირველად წარდგნენ ერთად დასავლური სახელმწიფოების წინაშე.
ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევის ინიციატივით პარიზში აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის წარმომადგენლობაში განიხილეს აზერბაიჯანის,საქართველოს,სომხეთის და ჩრდილო კავკასიის რესპუბლიკათა კონფედერაციის შექმნის იდეა.სამშვიდობო კონფერენციაზე 4 კავკასიური ქვეყნის დელეგაციების კრედოს პროგრამულ გამოხატულებად იქცა დეკლარაციად წოდებული დოკუმენტი (Declaration des représentants des republiques d' Arménie, d'Azerbaïdjan, du Caucase du Nord et de Géorgie. Paris, uuin, 1921).
1921 წლის 10 ივნისს პარიზში გამოქვეყნებული 10 პუნქტისგან შემდგარი დეკლარაცია შედგენილი იყო ა.მ.თოფჩიბაშევის მიერ.
კავკასიის ოთხი რესპუბლიკის წარმომადგენლებმა განაცხადეს კავკასიელთა პოლიტიკური და ეკონომიკური კავშირის შექმნის შესახებ და ეს დეკლარაცია იყო ამის საჯარო და პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი გამოხატულება.
დეკლარაციაში ნათქვამი იყო რომ აზერბაიჯანის, საქართველოს, სომხეთის და ჩრდილო კავკასიის წარმომდგენლებს სურთ კავკასიის ხალხების დამოუკიდებლობის,მათი დემოკრატიული რეჟიმის და ეკონომიკური კეთილდღეობის შენარჩუნება, ისინი დაინტერესებული არიან რესპუბლიკებს შორის არსებული საკამათო საკითხების მათი მჭიდრო სოლიდარობის საფუძველზე გადაწყვეტაში. რომ ამ წარმომადგენლების აზრით ევროპასა და აზიას შორის მდებარე კავკასიის ყელის და მასზე გამავალი შავი და ხმელთაშუა ზღვების შუა და წინა აზიასთან დამაკავშირებელი დიდი სავაჭრო გზის თავისეუფლება ყველა ხალხისთვის სასარგებლოდ შეიძლება უზრუნველყოფილი იქნეს კავკასიური რესპუბლიკების სრული დამოუკიდებლობის და მათ შორის კავშირის დამყარების პირობებში.
დეკლარაცია ამბობდა რომ ამ რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის განსამტკიცებლად და კავკასიის როგორც დასავლეთის და აღმოსავლეთის დამაკავშირებელი ერთ-ერთი რგოლის სტრატეგიული როლის გათვალისწინებით აუცილებელია მისი ხალხების მჭიდრო გაერთიანება.
დეკლარაცია აცხადებდა რომ რესპუბლიკებს შორის სამწუხაროდ არსებული და მომავალი კონფლიქტების გადასაწყვეტად ეს რესპუბლიკები უპირველეს ყოვლისა თანხმდებიან სავალდებულო არბიტრაჟში მიმართვაზე.
ამ ამოცანის განსახორციელებლად რესპუბლიკებმა დადეს პირობა რომ თავს შეიკავებენ ისეთი მოქმედებებისგან,საერთაშორისო ხასიათის შეთანხმებებისგან და ვალდებულებებისგან რომლებიც შეიძლება საზიანო იყოს როგორც მთელი კავშირისთვის ისე მისი ცალკეული წევრებისთვის და რომ ხელს შეუწყობენ სამოკავშირეო ხელშეჯრულებებით დაკავშირებული კავკასიური სახელმწიფოების ერთობის და თანხმობის დამყარებას საგარეო პოლიტიკის სფეროში.
კავკასიის რესპუბლიკებმა განაცხადეს რომ ისინი ქმნიან სამხედრო-თავდაცვით კავშირს,ერთიან საბაჟო კავშირს და ერთიან ტრანზიტულ სისტემას საერთაშორისო ვაჭრობისთვის.
დოკუმენტში ასახულია საგარეოპოლიტიკური პრიორიტეტები კონფედერაციაში შემავალი რესპუბლიკები ითხოვენ მათი ტერიტორიული მთლიანობის პატივისცემას და სრული დამოუკიდებლობის საფუძველზე ამყარებენ მეგობრულ და კეთილმეზობლურ ურთიერთობებს რუსეთთან,თურქეთთან და ირანთან.
გათვალისწინებული იყო გეგმაზომიერი მუშაობა უცხო სახელმწიფოებთან სავაჭრო და სამრეწველო კავშირების განსამტკიცებლად და უცხოურ კაპიტალთან თანამრომლობა კავკასიის ბუნებრივ სიმდიდრეთა ასათვისებლად თუ იქნებოდა ევროპულ სახელმწიფოთა მორალური და პოლიტიკური მხარდაჭერა.
დეკლარაციაში ხაზგასმულია რომ რუსეთის და თურქეთის შეიარაღებული ძალების მიერ 1919,1920,1921 წლებში ამ რესპუბლიკათა ტერიტორიების დაკავება არის მათი უფლებების აშკარა დარღვევა და შემდგომი ძვრების წყარო,და რომ უნდა გამოყენებული იქნეს დიპლომატიური ზემოქმედების ყველა საშუალება ამ უკანონო ოკუპაციის მდგომარეობის საჩქაროდ შესაწყვეტად.
დაბოლოს ნათქვამია რომ უკანონოა და აღიარებული არ იქნება მეზობელ სახელმწიფოთა ყველა ხელეკრულება და შეთანხმება რომლებიც ეხება ამ სახელმწიფოთა ტერიტორიების დათმობას და მეზობელი სახელმწიფოების მიერ კონცესიების და პრივილეგიების მინიჭება სომხეთში,აზერბაიჯანში,საქართველოში და მთის რესპუბლიკაში იმ მთავრობებისთვის,ჯგუფებისთვის თუ ორგანიზაციებისთვის რომლებიც არ ეყრდნობიან ამ რესპუბლიკების ხალხთა თავისუფლად გამოხატულ ნებას.
შემდეგ კავკასიის რესპუბლიკათა წარმომადგენლები შეხვდნენ საფრანგეთის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე არისტიდ ბრიანს რომელმაც განთავისუფლებული ტერიტორიების მინისტრ ა.ლუშერს დაავალა კავკასიელი ემიგრანტებისთვის დახმარების გაწევა.
1921 წლის 7 მოემბერს გამართულ შეხვედრაზე ა. ლუშერმა განაცხადა რომ შეხვედრის შედეგების შესაბამისად მოამზადებს მინისტრთა საბჭოს მოხსენებას....
ამის შემდეგ 9 ნოემბერს სომხური დელეგაციის სათავსოში ჩატარდა 4 კავკასიური რესპუბლიკის წარმომადგენელთა საბჭოს სხდომა. სხდომას თავმჯდომარეობდა ა.ხატისიანი, მას ესწრებოდნენ აზერბაიჯანის მხრიდან ა.მ.თოფჩიბაშევი,სომხეთის მხრიდან პაპაძიანი,კაგრამიანი, საქართველოს მხრიდან ა.ჩხენკელი,ზ.ავალიშვილი,კანდელაკი, ჩრდილო კავკასიის რესპუბლიკის წარმომადგენელი იყო ლ.ჩერმოევი.
თათბირის მონაწილეებმა მოილაპარაკეს შემდგომი ერთობლივი მუშაობის შესახებ. შეიქმნა სამხედრო,ფინანსურ-ეკონომიკური,ნავთობ-სამრეწველო და გზების კომისიები რომელთაც უნდა მოემზადებინათ მასალები საერთო მოხსენებისთვის.ამ მოხსენებას უნდა განესაზღვრა 4 კავკასიური რესპუბლიკისთვის გასაწევი დახმარება.
საერთო ხელმძღვანელობა დააკისრეს კანდელაკს. სამხედრო კომისიის შემადგენლობაში შევიდნენ ყორღანოვი,აღაბეკოვი,მდივანი,ხოკონდოკოვი, ფინანსურ-ეკონომიკურში-ბერბერიანი,მაგერამოვი,ელიგულაშვილი და ჯაბაგი, ნავთობსამრეწველოში-ბეკზადიანი,სელიმხანოვი,ელიგულაშვილი და ჯაბაგი და გზების კომისიაში ტერ-მიქელიანი,ვექილოვი,ზუბალაშვილი,გაიდაროვი.
გათვალისწინებული იყო გეგმაზომიერი მუშაობა უცხო სახელმწიფოებთან სავაჭრო და სამრეწველო კავშირების განსამტკიცებლად და უცხოურ კაპიტალთან თანამრომლობა კავკასიის ბუნებრივ სიმდიდრეთა ასათვისებლად თუ იქნებოდა ევროპულ სახელმწიფოთა მორალური და პოლიტიკური მხარდაჭერა.
დეკლარაციაში ხაზგასმულია რომ რუსეთის და თურქეთის შეიარაღებული ძალების მიერ 1919,1920,1921 წლებში ამ რესპუბლიკათა ტერიტორიების დაკავება არის მათი უფლებების აშკარა დარღვევა და შემდგომი ძვრების წყარო,და რომ უნდა გამოყენებული იქნეს დიპლომატიური ზემოქმედების ყველა საშუალება ამ უკანონო ოკუპაციის მდგომარეობის საჩქაროდ შესაწყვეტად.
დაბოლოს ნათქვამია რომ უკანონოა და აღიარებული არ იქნება მეზობელ სახელმწიფოთა ყველა ხელეკრულება და შეთანხმება რომლებიც ეხება ამ სახელმწიფოთა ტერიტორიების დათმობას და მეზობელი სახელმწიფოების მიერ კონცესიების და პრივილეგიების მინიჭება სომხეთში,აზერბაიჯანში,საქართველოში და მთის რესპუბლიკაში იმ მთავრობებისთვის,ჯგუფებისთვის თუ ორგანიზაციებისთვის რომლებიც არ ეყრდნობიან ამ რესპუბლიკების ხალხთა თავისუფლად გამოხატულ ნებას.
შემდეგ კავკასიის რესპუბლიკათა წარმომადგენლები შეხვდნენ საფრანგეთის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე არისტიდ ბრიანს რომელმაც განთავისუფლებული ტერიტორიების მინისტრ ა.ლუშერს დაავალა კავკასიელი ემიგრანტებისთვის დახმარების გაწევა.
1921 წლის 7 მოემბერს გამართულ შეხვედრაზე ა. ლუშერმა განაცხადა რომ შეხვედრის შედეგების შესაბამისად მოამზადებს მინისტრთა საბჭოს მოხსენებას....
ამის შემდეგ 9 ნოემბერს სომხური დელეგაციის სათავსოში ჩატარდა 4 კავკასიური რესპუბლიკის წარმომადგენელთა საბჭოს სხდომა. სხდომას თავმჯდომარეობდა ა.ხატისიანი, მას ესწრებოდნენ აზერბაიჯანის მხრიდან ა.მ.თოფჩიბაშევი,სომხეთის მხრიდან პაპაძიანი,კაგრამიანი, საქართველოს მხრიდან ა.ჩხენკელი,ზ.ავალიშვილი,კანდელაკი, ჩრდილო კავკასიის რესპუბლიკის წარმომადგენელი იყო ლ.ჩერმოევი.
თათბირის მონაწილეებმა მოილაპარაკეს შემდგომი ერთობლივი მუშაობის შესახებ. შეიქმნა სამხედრო,ფინანსურ-ეკონომიკური,ნავთობ-სამრეწველო და გზების კომისიები რომელთაც უნდა მოემზადებინათ მასალები საერთო მოხსენებისთვის.ამ მოხსენებას უნდა განესაზღვრა 4 კავკასიური რესპუბლიკისთვის გასაწევი დახმარება.
საერთო ხელმძღვანელობა დააკისრეს კანდელაკს. სამხედრო კომისიის შემადგენლობაში შევიდნენ ყორღანოვი,აღაბეკოვი,მდივანი,ხოკონდოკოვი, ფინანსურ-ეკონომიკურში-ბერბერიანი,მაგერამოვი,ელიგულაშვილი და ჯაბაგი, ნავთობსამრეწველოში-ბეკზადიანი,სელიმხანოვი,ელიგულაშვილი და ჯაბაგი და გზების კომისიაში ტერ-მიქელიანი,ვექილოვი,ზუბალაშვილი,გაიდაროვი.
კანდელაკს დაავალეს მუშაობის საერთო გეგმის შემუშავება.
საერთო კომისიამ მოამზადა ანგარიში და გაუგზავნა ის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ა. ბრიანს. 1922 წლის 11 აგვისტოს საპასუხო წერილში ა. ბრიანმა აღნიშნა რომ კავკასიურმა რესპუბლიკებმა თვითონ უნდა მიმართონ ფრანგულ ფინანსურ წრეებს რომლებსაც შემდეგ შეეძლოთ მათთვის დახმარების გაწევა. მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლებოდა ბანკებთან და კერძო მრეწველებთან ერთად ეკონომიკის განვითარების მეთოდების და გზების შემუშავება.
ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევმა სცადა მოლაპარაკება რუსულ თეთრ მოძრაობასთანაც,მაგრამ დაიწყო უთანხმოებები. თოფჩიბაშევმა არ გაიზიარა სომეხთა კვეთრად ანტითურქული განწყობა, თეთრმა რუსებმა კი კავკასიელებს უმადურობა დააბრალეს. მაკლაკოვმა თქვა რომ რუსეთი ხვალე ისევ დადგება ფეხზე და გავიდა დარბაზიდან.
მაგრამ დაუღალავმა თოფჩიბაშევმა იმედი არ დაკარგა და 1922 წლის 9 თებერვალს სომეხთა დელეგაციის რეზიდენციაში ჩატარდა მორიგი თათბირი რომელსაც უძღვებოდა ა.ხატისიანი.
ბ.სავინკოვმა თავის გამოსვლაში ილაპარაკა თავისი ორგანიზაციის საქმიანობაზე და მიზნებზე-მომავალ არაბოლშევიკურ რუსეთში კერძო საკუთრების,დამფუძნებელ კრებაში დემოკრატიული არჩევნების მეშვეობით მართვის ფორმის შერჩევის უფლებების აღდგენაზე.
მან თქვა რომ კომუნიზმი და საბჭოთა ხელისუფლება ეხლა განიცდიან კრიტიკულ მომენტს და მათი პოლიტიკური ჩავარდნა ძალიან ახლოა.
სავინკოვის ორგანიზაციას ძალიან კარგი ურთიერთობები ჰქონდა უკრაინის ყოფილ მთავრობასთან,დონის რაზმებთან,თეთრ რუსებთან. მან მოუწოდა ყველას გაერთიანებისკენ ბოლშევიკური რეჟიმის ჩავარდნის დასაჩქარებლად....
მაგრამ თეთრი ემიგრაციის წარმომადგენლებს გამარჯვების შემთხვევაში სურდათ თავისი ხელისუფლების დამყარება საბჭოთა რუსეთის ტერიტორიაზე რომელშიც შედიოდნენ კავკასიის რესპუბლიკების ტერიტორიებიც და შეთანხმება და გაერთიანება ვერ შედგა.
ამასობაში ბოლშევიკური თვითნებობის წინააღმდეგ კავკასიაში მომხდარი აჯანყებები ამხნევებდნენ 4 რესპუბლიკის წარმომადგენლებს და უბიძგებდნენ მათ უფრო გადამჭრელი მოქმედებებისკენ.
1924 წლის 23 სექტემბერს საქართველოში უკანასკნელ აჯანყებებთან დაკავშირებით კავკასიური რესპუბლიკების 4 მთავრობის წარმომადგენლები გამოვიდნენ დასავლეთ ევროპის საზოგადოების წინაშე კავკასიის რესპუბლიკათა ეროვნული მთავრობების ადეკლარაციით. (Déclaration des representans des Gourvernements Nationaux des republigues du Caucase. Paris 23 septembre 1924).
ამ დეკლარაციაში მათ განაცხადეს: "ჩვენ მუდამ გვესმოდა და გვესმის კავკასიის ხალხების მჭიდრო და ძმური კავშირის აუცილებლობა. ეს გაგება ბუნებრივია თუ კი ანგარიშს გავუწევთ ამ ხალხების შემადგენლობის საუკუნოვან კავშირებს. ჩვენი ხალხები არავითარ შემთხვევაში არ შეწყვეტენ ბრძოლას დამოუკიდებლობისთვის. ეს მოვლენები დღის წესრიგში აყენებენ კავკასიის 4 რესპუბლიკის პოლიტიკური და ეკონომიკური ერთობის, მათი კულტურული და ეკონომიკური კეთილდღეობის ერთადერთი საფუძვლის შექმნას". ამ დოკუმენტს ხელი მოაწერეს ა.მ.თოფჩიბაშევმა, ა.ხატისიანმა, ა.პაპაძიანმა, ჩერმოევმა. ი.გაიდარმა, ნ.რამიშვილმა, ა.ჩხენკელმა.
რა თქმა უნდა იყო ჭინჭყლი და დაპირისპირებები და პირველობისთვის ბრძოლაც,სამოთხიდან გაყრილი ადამის და ევას შთამომავლებში უამისობა აბა როგორ იქნება,მაგრამ ცხოვრება გრძელდებოდა.
1928 წელს შეიქმნა დამოუკიდებელი კავკასიის ორგანო ჟურნალი "პრომეთე".
ის იყო რუსეთიდან არარუსი ემიგრანტების პოლიტიკური ტრიბუნა. ის აერთიანებდა ყველა წარმოშობით არარუს ემიგრანტს.
ჟურნალს პოლიტიკურად და მორალურად მხარს უჭერდნენ ვარშავის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტი და მისი ორგანო Wchod -აღმოსავლეთი, ჟენევაში- გაზეთი "ჟურნალ დე ჟენევის" მთავარი რედაქტორი ჟან მარტენი, შვეიცარიის ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრი ჯუზეპპე მოტტა.
სწორედ ჯუზეპპე მოტტას ინიციატივით მიიღეს რეზოლუცია ერთა ლიგაში საქართველოს მიღების შესახებ//1922 წ.//. მოტტა ასევე იყო 1934 წელს საბჭოთა კავშირის ერთა ლიგაში მიღების წინააღმდეგი.
ალი მარდან ბეკი არ ყოფილა რედკოლეგიის წევრი,მაგრამ იყო ამ ჟურნალის შექმნის ერთ-ერთი ინიციატორი და ფინანსური ორგანიზატორი სენატის თავმჯდომარე პოლ დუმერის ხელმძღვანელობით მოქმედი კომიტეტი" ფრანს-ორიანის"//საფრანგეთი-აღმოსავლეთი// და სხვათა გვერდით...
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
1937-31 წლებში სენატის თავმჯდომარე პოლ დუმერი იყო საფრანგეთის ერთ-ერთი ყველაზე ასაკოვანი პრეზიდენტი თანამდებობის დაკავების მომენტში. მას ყავდა 8 შვილი და ამითაც გამოირჩეოდა სხვა პრეზიდენტებისგან.
დუმერის საპრეზიდენტო ვადა ერთი წელიც ვერ გაგრძელდა,
1932 წლის 6 მაისს ის მოკლა რუსმა ემიგრანტმა და პოეტმა პაველ ტიმოფეევიჩ გორგულოვმა. ის თავს ასაღებდა პოეტ-ვეტერან პოლ ბრედად (Paul Brède),ასეთი იყო მისი ლიტერატურული ფსევდონიმი. მან იშოვა მოსაწვევი და მივიდა ვეტერანების წიგნის ბაზრობაზე რომელსაც ხსნიდა რესპუბლიკის პრეზიდენტი და რამოდენიმეჯერ ესროლა მას რევოლვერიდან.
გონებადაკრგულს ოპერაცია გაუკეთეს,მაგრამ ვერ უშველეს და ის გარდაიცვალა 7 მაისის დილის 4 საათზე//ვიკიპედიიდან//.
მკვლელი ზოგის აზრით ანარქისტი იყო, ზოგის აზრით ფაშისტი,ზოგის თქმით კაზაკი და სინამდვილეში ალბათ ჩეკისტი იყო.
ეს ჩეკისტი გორგულოვი დაიჭირეს, გაასამართლეს და 1932 წლის 14 სექტემბერს გილიოტინაზე სიკვდილით დასაჯეს//ფოტოზე სასამართლოს მომენტია//.
14 сентября 1932 года был взят финальный аккорд драмы.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
კავკასიელთა მეგობარი და ჩეკისტი გორგულოვის მიერ მოკლული ფრანგი პოლიტიკოსი პოლ დუმერის დახმარებით გამომავალი ჟურნალი "პრომეთე" კი პროპაგანდას უწევდა კავკასიის კონფედერაციის შექმნის იდეებს.
კავკასიური კონფედერაციის იდეას ქადაგებდნენ კავკასიური ემიგრაციის სხვა ეროვნული ორგანოებიც რომელთა შორის იყვნენ აზერბაიჯანული ეროვნული მოძრაობის თურქულ ენაზე გამოვამალი ორგანოებიც//"Yeni Kavkasya", "Odlu Yurd", "Azər Türkü", "İstiqlal", და "Kurtuluş"//.
კავკასიურ რესპუბლიკათა კონფედერაციად გაერთიანების იდეის წინაშე აღმართული ერთ-ერთი დაბრკოლება იყო სომეხ წარმომადგენელთა განსაკუთრებული პოზიცია.
1933 წლის 17 იანვარს პარიზში ჩატარებულ გაერთიანებულ თათბირზე სომხურმა პოლიტიკურმა პარტიებმა გადაჭრით გაილაშქრეს კავკასიელი ხალხების კონფედერაციად გაერთიანების წინააღმდეგ.
მათ განაცხადეს რომ ისინი აღიარებენ კონფედერაციის პრინციპს,მაგრამ არ შეიძლება დამოუკიდებელი კავკასიის არსებობისთვის საშიში "თურქული ფაქტორის" არ დანახვა.
მათი აზრით კავკასიური ბუფერის შექმნა იყო თვითონ თურქების სასიცოცხლო ინტერესი. ამავე დროს ისინი გამოდიოდნენ რუსეთთან კონფედერატული კავშირის წინააღმდეგ და ამბობდნენ რომ დიდი სახელმწიფოების უპირატესობები ფიქციად აქცევენ პატარა სახელმწიფოების უფლებებს.
საერთო კომისიამ მოამზადა ანგარიში და გაუგზავნა ის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ა. ბრიანს. 1922 წლის 11 აგვისტოს საპასუხო წერილში ა. ბრიანმა აღნიშნა რომ კავკასიურმა რესპუბლიკებმა თვითონ უნდა მიმართონ ფრანგულ ფინანსურ წრეებს რომლებსაც შემდეგ შეეძლოთ მათთვის დახმარების გაწევა. მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლებოდა ბანკებთან და კერძო მრეწველებთან ერთად ეკონომიკის განვითარების მეთოდების და გზების შემუშავება.
ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევმა სცადა მოლაპარაკება რუსულ თეთრ მოძრაობასთანაც,მაგრამ დაიწყო უთანხმოებები. თოფჩიბაშევმა არ გაიზიარა სომეხთა კვეთრად ანტითურქული განწყობა, თეთრმა რუსებმა კი კავკასიელებს უმადურობა დააბრალეს. მაკლაკოვმა თქვა რომ რუსეთი ხვალე ისევ დადგება ფეხზე და გავიდა დარბაზიდან.
მაგრამ დაუღალავმა თოფჩიბაშევმა იმედი არ დაკარგა და 1922 წლის 9 თებერვალს სომეხთა დელეგაციის რეზიდენციაში ჩატარდა მორიგი თათბირი რომელსაც უძღვებოდა ა.ხატისიანი.
ბ.სავინკოვმა თავის გამოსვლაში ილაპარაკა თავისი ორგანიზაციის საქმიანობაზე და მიზნებზე-მომავალ არაბოლშევიკურ რუსეთში კერძო საკუთრების,დამფუძნებელ კრებაში დემოკრატიული არჩევნების მეშვეობით მართვის ფორმის შერჩევის უფლებების აღდგენაზე.
მან თქვა რომ კომუნიზმი და საბჭოთა ხელისუფლება ეხლა განიცდიან კრიტიკულ მომენტს და მათი პოლიტიკური ჩავარდნა ძალიან ახლოა.
სავინკოვის ორგანიზაციას ძალიან კარგი ურთიერთობები ჰქონდა უკრაინის ყოფილ მთავრობასთან,დონის რაზმებთან,თეთრ რუსებთან. მან მოუწოდა ყველას გაერთიანებისკენ ბოლშევიკური რეჟიმის ჩავარდნის დასაჩქარებლად....
მაგრამ თეთრი ემიგრაციის წარმომადგენლებს გამარჯვების შემთხვევაში სურდათ თავისი ხელისუფლების დამყარება საბჭოთა რუსეთის ტერიტორიაზე რომელშიც შედიოდნენ კავკასიის რესპუბლიკების ტერიტორიებიც და შეთანხმება და გაერთიანება ვერ შედგა.
ამასობაში ბოლშევიკური თვითნებობის წინააღმდეგ კავკასიაში მომხდარი აჯანყებები ამხნევებდნენ 4 რესპუბლიკის წარმომადგენლებს და უბიძგებდნენ მათ უფრო გადამჭრელი მოქმედებებისკენ.
1924 წლის 23 სექტემბერს საქართველოში უკანასკნელ აჯანყებებთან დაკავშირებით კავკასიური რესპუბლიკების 4 მთავრობის წარმომადგენლები გამოვიდნენ დასავლეთ ევროპის საზოგადოების წინაშე კავკასიის რესპუბლიკათა ეროვნული მთავრობების ადეკლარაციით. (Déclaration des representans des Gourvernements Nationaux des republigues du Caucase. Paris 23 septembre 1924).
ამ დეკლარაციაში მათ განაცხადეს: "ჩვენ მუდამ გვესმოდა და გვესმის კავკასიის ხალხების მჭიდრო და ძმური კავშირის აუცილებლობა. ეს გაგება ბუნებრივია თუ კი ანგარიშს გავუწევთ ამ ხალხების შემადგენლობის საუკუნოვან კავშირებს. ჩვენი ხალხები არავითარ შემთხვევაში არ შეწყვეტენ ბრძოლას დამოუკიდებლობისთვის. ეს მოვლენები დღის წესრიგში აყენებენ კავკასიის 4 რესპუბლიკის პოლიტიკური და ეკონომიკური ერთობის, მათი კულტურული და ეკონომიკური კეთილდღეობის ერთადერთი საფუძვლის შექმნას". ამ დოკუმენტს ხელი მოაწერეს ა.მ.თოფჩიბაშევმა, ა.ხატისიანმა, ა.პაპაძიანმა, ჩერმოევმა. ი.გაიდარმა, ნ.რამიშვილმა, ა.ჩხენკელმა.
რა თქმა უნდა იყო ჭინჭყლი და დაპირისპირებები და პირველობისთვის ბრძოლაც,სამოთხიდან გაყრილი ადამის და ევას შთამომავლებში უამისობა აბა როგორ იქნება,მაგრამ ცხოვრება გრძელდებოდა.
1928 წელს შეიქმნა დამოუკიდებელი კავკასიის ორგანო ჟურნალი "პრომეთე".
ის იყო რუსეთიდან არარუსი ემიგრანტების პოლიტიკური ტრიბუნა. ის აერთიანებდა ყველა წარმოშობით არარუს ემიგრანტს.
ჟურნალს პოლიტიკურად და მორალურად მხარს უჭერდნენ ვარშავის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტი და მისი ორგანო Wchod -აღმოსავლეთი, ჟენევაში- გაზეთი "ჟურნალ დე ჟენევის" მთავარი რედაქტორი ჟან მარტენი, შვეიცარიის ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრი ჯუზეპპე მოტტა.
სწორედ ჯუზეპპე მოტტას ინიციატივით მიიღეს რეზოლუცია ერთა ლიგაში საქართველოს მიღების შესახებ//1922 წ.//. მოტტა ასევე იყო 1934 წელს საბჭოთა კავშირის ერთა ლიგაში მიღების წინააღმდეგი.
ალი მარდან ბეკი არ ყოფილა რედკოლეგიის წევრი,მაგრამ იყო ამ ჟურნალის შექმნის ერთ-ერთი ინიციატორი და ფინანსური ორგანიზატორი სენატის თავმჯდომარე პოლ დუმერის ხელმძღვანელობით მოქმედი კომიტეტი" ფრანს-ორიანის"//საფრანგეთი-აღმოსავლეთი// და სხვათა გვერდით...
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
1937-31 წლებში სენატის თავმჯდომარე პოლ დუმერი იყო საფრანგეთის ერთ-ერთი ყველაზე ასაკოვანი პრეზიდენტი თანამდებობის დაკავების მომენტში. მას ყავდა 8 შვილი და ამითაც გამოირჩეოდა სხვა პრეზიდენტებისგან.
დუმერის საპრეზიდენტო ვადა ერთი წელიც ვერ გაგრძელდა,
1932 წლის 6 მაისს ის მოკლა რუსმა ემიგრანტმა და პოეტმა პაველ ტიმოფეევიჩ გორგულოვმა. ის თავს ასაღებდა პოეტ-ვეტერან პოლ ბრედად (Paul Brède),ასეთი იყო მისი ლიტერატურული ფსევდონიმი. მან იშოვა მოსაწვევი და მივიდა ვეტერანების წიგნის ბაზრობაზე რომელსაც ხსნიდა რესპუბლიკის პრეზიდენტი და რამოდენიმეჯერ ესროლა მას რევოლვერიდან.
გონებადაკრგულს ოპერაცია გაუკეთეს,მაგრამ ვერ უშველეს და ის გარდაიცვალა 7 მაისის დილის 4 საათზე//ვიკიპედიიდან//.
მკვლელი ზოგის აზრით ანარქისტი იყო, ზოგის აზრით ფაშისტი,ზოგის თქმით კაზაკი და სინამდვილეში ალბათ ჩეკისტი იყო.
ეს ჩეკისტი გორგულოვი დაიჭირეს, გაასამართლეს და 1932 წლის 14 სექტემბერს გილიოტინაზე სიკვდილით დასაჯეს//ფოტოზე სასამართლოს მომენტია//.
14 сентября 1932 года был взят финальный аккорд драмы.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
კავკასიელთა მეგობარი და ჩეკისტი გორგულოვის მიერ მოკლული ფრანგი პოლიტიკოსი პოლ დუმერის დახმარებით გამომავალი ჟურნალი "პრომეთე" კი პროპაგანდას უწევდა კავკასიის კონფედერაციის შექმნის იდეებს.
კავკასიური კონფედერაციის იდეას ქადაგებდნენ კავკასიური ემიგრაციის სხვა ეროვნული ორგანოებიც რომელთა შორის იყვნენ აზერბაიჯანული ეროვნული მოძრაობის თურქულ ენაზე გამოვამალი ორგანოებიც//"Yeni Kavkasya", "Odlu Yurd", "Azər Türkü", "İstiqlal", და "Kurtuluş"//.
კავკასიურ რესპუბლიკათა კონფედერაციად გაერთიანების იდეის წინაშე აღმართული ერთ-ერთი დაბრკოლება იყო სომეხ წარმომადგენელთა განსაკუთრებული პოზიცია.
1933 წლის 17 იანვარს პარიზში ჩატარებულ გაერთიანებულ თათბირზე სომხურმა პოლიტიკურმა პარტიებმა გადაჭრით გაილაშქრეს კავკასიელი ხალხების კონფედერაციად გაერთიანების წინააღმდეგ.
მათ განაცხადეს რომ ისინი აღიარებენ კონფედერაციის პრინციპს,მაგრამ არ შეიძლება დამოუკიდებელი კავკასიის არსებობისთვის საშიში "თურქული ფაქტორის" არ დანახვა.
მათი აზრით კავკასიური ბუფერის შექმნა იყო თვითონ თურქების სასიცოცხლო ინტერესი. ამავე დროს ისინი გამოდიოდნენ რუსეთთან კონფედერატული კავშირის წინააღმდეგ და ამბობდნენ რომ დიდი სახელმწიფოების უპირატესობები ფიქციად აქცევენ პატარა სახელმწიფოების უფლებებს.
ასეთი ასე ვთქვათ პატრიოტული გამოსვლებით სომხები ფაქტიურად დაუკავშირდნენ რუს პოლიტიკურ ემიგრანტებს. პარიზში კერენსკის რედაქციით გამომავალ გაზეთში "დნი" მათ გამოაქვეყნეს რამოდენიმე წერილი კონფედერაციის იდეის მიზანშეუწონლობის შესახებ. ეს იდეა ვითომ ხელს უწყობდა პანთურანიზმის და პანისლამიზმის გაძლიერებას. ისინი ცდილობდნენ ჟურნალი "პრომეთეს" თურქეთთან კავშირის დამტკიცებას.
ა.მ. თოფჩიბაშევი თვლიდა რომ პანთურანიზმი არის პროპაგანდისტული ხრიკი რომლითაც რუს და სომეხ ემიგრანტებს სურდათ დასუსტება კავკასიელ ხალხთა ბრძოლისა თავისი დამოუკიდებლობისთვის და შენიღბვა იმისა რომ სომეხ ლიდერებს არ უნდოდათ მონაწილეობის მიღება კავკასიის მომავლისთვის უმნიშვნელოვანესი პროგრესული იდეის განხორციელებაში....
მიუხედავად ყველაფრისა დამოუკიდებელი კავკასიის კომიტეტის ინიციატივით კავკასიის სამი ხალხის, საქართველოს,აზერბაიჯანის და ჩრდილო კავკასიის წარმომადგენლებმა 1934 წლის 14 ივლისს ბრიუსელში ხელი მოაწერეს კავკასიის კონფედერაციის პაქტს.
პაქტში აღნიშნული იყო რომ კავკასიის რესპუბლიკათა კონფედერაცია არის პოლიტიკური თანამშრომლობის ფორმა და რომ აზერბაიჯანის, ჩრდილო კავკასიის და საქართველოს ეროვნული მოძრაობების წარმომადგენლები აცხადებენ კავკასიური კონფედერაციის შემდეგ პრინციპებს:
1. კავკასიური კონფედერაცია უზრუნველყოფს რესპუბლიკების დამოუკიდებლობას და ტერიტორიულ მთლიანობას და იმოქმედებს ყველა რესპუბლიკის სახელით როგორც უმაღლესი სახელმწიფო ერთეულის სუბიექტი საერთო პოლიტიკური ორგანოთი და საბაჟო საზღვრით.
2.კონფედერაციაში შემავალი რესპუბლიკების საგარეო პოლიტიკას გაატარებენ კონფედერაციის ავტორიტეტული წარმომადგენლები.
3. კონფედერაციის საზღვრების დაცვა ევალება კონფედერაციაში შემავალი რესპუბლიკების ჯარებისგან შემდგარ ჯარს რომელიც ემორჩილება კონფედერაციის სარდლობას.
4. ყოველი შესაძლო მშვიდობით გადაუწყვეტელი კონფლიქტი კონფედერაციაში შემავალ რესპუბლიკებს შორის გადააწყვეტად გადაეცემა სავალდებულო არბიტრაჟს ან კონფედერაციის უმაღლეს სასამართლოს რომელთა გადაწყვეტილებების შესრულება სავალდებულოა.
5. უნდა შეიქმნა ექსპერტთა კომისია რომელიც გამოიმუშავებს კავკასიური კონფედერაციის კონსტიტუციის პროექტს. ის იქნება ყოველი რესპუბლიკის პირველი დამფუძნებელი კრების საფუძველი.
6. მე-6 პუნქტი ადგილს სტოვებდა სომხური რესპუბლიკისთვის.
პაქტს ხელი მოაწერეს აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სახელით მ.ე.რასულზადემ და ა.მ. თოფჩიბაშევმა,ჩრდილო კავკასიის სახელით მ.გირეი სუნდიმ,იბრაჰიმ ჩულიკმა და ტაუსულტან შოკმანმა, საქართველოს სახელით კი ნ.ჟორდანიამ და ა.ჩხენკელმა.
ეს ეპიზოდი იყო ალი მარდან ბეკის მოღვაწეობის გვირგვინი.
72 წლის ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევი გარდაიცვალა 1934 წლის 5 ნოემბერს.
მის დაკრძალვაზე სენ-კლუში შეკრებილები ხაზს უსვამდნენ მის დამსახურებას კავკასიელი ხალხებისა და ყოფილი იმპერიის მაჰმადიანების წინაშე.
"ალი მარდან ბეკი ჩვენ უნდა ჩავთვალოთ კავკასიის პირველ პატრიოტად",თქვა თავის გამოსვლაში ა.ჩხენკელმა.
ა.ხატისიანმა გაიხსენა რომ კავკასიური კონფედერაციის მომხრე ალი მარდან ბეკმა კავკასიის ყველა წარმომადგენელი გააერთიანა 1921 წელს 4 რესპუბლიკის შეთანხმების ხელმოწერით....
Топчибашев (Ali Mardan bey Topchubashev)
http://myazerbaijan.org/index.php?p=history/59
Источник: журн. «Известия Национальной Академии Наук Азербайджана:
Серия истории, философии и права», 2001, № 3
дея Кавказской Конфедерации в эмигрантский период
политической деятельности А.М.Топчибашева
А.Сафарова
Идея морально-политического единства народов Кавказа, возникшая в особых геополитических условиях, имеет свою драматическую историю, отразившуюся на жизни и деятельности политиков АДР. Многие из них полагали, что оптимальной формой, обеспечивающей гарантированную будущность Кавказу, является объединение всех его республик в Конфедерацию. Только объединив ресурсы своих государств, легитимные представители народов Кавказа смогли бы укрепить безопасность от посягательств извне, получить возможность ослабить внутренние социальные противоречия посредством мобилизационной интегративной практики.
В общественно-политической и дипломатической деятельности А.М.Топчибашева идея Конфедерации кавказских республик занимала одно из важных мест. За эту идею он боролся и в период реакции в 1907-1910 гг., и, впоследствии, на дипломатическом поприще. Еще в канун первой мировой войны Али Мардан бек видел в создании Конфедерации самый эффективный путь предотвращения попыток царизма, посеяв семена вражды между народами Кавказа, нанести удар по национально-освободительному движению. Выдвинутая Президентом США В.Вильсоном программа "14 пунктов" (1918 г.), ("должен быть создан союз наций на основе особых статусов в целях обеспечения взаимной гарантии политической незаивисимости и территориальной целостности как больших, так и малых государств"), послужила залогом к возможной реализации этой идеи.
В начале 1918 года Али Мардан бек публично высказался за объединение трех закавказских республик и Северокавказской республики в один союз (1). Такое конфедеративное объединение, считал он, можно было создать по типу Швейцарского Союза. Закавказский Сейм, был первой попыткой реализации этой идеи. Ключевым по смыслу стало высказывание A.M.Топчибашева: "Каждая общность людей, обладающая правом на самостоятельное существование, должна и другим предоставить возможность воспользоваться этим правом"; "Азербайджанская Республика хотела бы достичь процветания на пути независимости, всячески поддерживая дружественные отношения как со своими многовековыми соседями, грузинами, и армянами, так и с народами Северного Кавказа, также образовавшими собственные государства" (2).
После установления Советской власти в Грузии в феврале 1921 года делегации четырех кавказских республик, бывшие в эмиграции, впервые совместно выступили перед западными державами. 8 мая 1921 года по инициативе А.М.Топчибашева в представительстве АДР в Париже обсуждалась идея создания Кавказской Конфедерации республик Азербайджана, Грузии, Армении и Северного Кавказа (3). Первым программным выражением кредо "Делегации при мирной конференции четырех кавказских стран" стал документ, названный "Декларацией" (Declaration des représentants des republiques d' Arménie, d'Azerbaïdjan, du Caucase du Nord et de Géorgie. Paris, uuin, 1921). "Декларация", обнародованная 10 июня 1921 года в Париже, была составлена А.М.Топчибашевым - документ, состоящий из 10 пунктов, стал публичным, политически знаковым волеизъявле-нием представителей четырех республик, объявивших о создании "политического и экономического союза кавказцев".
Представители Азербайджана, Грузии, Армении и Северного Кавказа, говорилось в "Декларации", воодушевлены желанием защиты и укрепления независимости народов Кавказа, их демократического режима и экономического благосостояния, озабочены устранением всех спорных вопросов между этими республиками и устроением на твердой базе их тесной солдидарности. "Названные представители, единогласно признавая, что Кавказский перешеек, разграничивающий Европу и Азию, со своей географической ситуацией, по которой пролегает большой международный путь, связывающий Черное и Средиземное моря с Центральной и Передней Азией, считают, что свобода этого пути для пользы всех народов может быть обеспечена при условии полной независимости кавказских республик и установления между ними союза" (4).
Декларация гласила: "Для укрепления независимости этих республик, и в виду стратегической роли Кавказа, как одного из соединительных звеньев между Западом и Востоком, необходимо тесное единение между его народами. Далее следовала кокре-тика: "В своем стремлении к уничтожению всяких поводов к конфликту, возникших, к сожалению, в жизни народов Кавказа и к скорейшему осуществлению солидарности и дружбы между этими народами, связанными вековыми узами соседства и общностью исторических судеб, республики Кавказа, прежде всего, соглашаются, все без исключения, существующие или могущие возникнуть в будущем между ними споры о взаимных грани-цах, - разрешать обращением в обязательный арбитраж" (5).
Для реализации этой задачи, Республики обязались воздерживаться от всяких действий, соглашений и обязательств международного характера, могущих нанести ущерб всему союзу или отдельным его членам и способствовать установлению единства и согласованности во внешней политике государств Кавказа, объединенных союзными договорами. Республики Кавказа объявили, что заключают военно-оборонительный союз, образуют единый таможенный союз и единую транзитную систему для международной торговли. В документе отражены внешнеполитические приоритеты: республики, вступая в конфедеративные отношения и требуя уважения к их территориальной неприкосновенности, устанавливают на основе полной независимости дружеские и добрососедские отношения с Россией, Турцией и Ираном. Предусматривалась планомерная работа по упрочению торговых и промышленных связей с иностранными государствами по созданию условий для сотрудничества иностранного капитала в разработке природных богатств Кавказа в случае оказания моральной и аполитической поддержки европейских держав. В "Декларации" подчеркнуто, что занятие вооруженными силами России и Турции в 1919, 1920, 1921 гг. территорий этих республик является вопиющим нарушением их прав и источником дальнейших потрясений, и что должны быть применены все средства дипломатического воздействия для скорейшего прекращения этой незаконной оккупации. В заключении высказано одно из главных положений, придающих привлекательность всей "Декларации": "Все договоры и соглашения, касающиеся уступок территорий их государств и заключенные соседними державами в их ущерб, всякие концессии и льготы, предоставленные в Армении, Азербайджане, Грузии и Горской Республике властям, группам или организациям, не опирающиеся на свободно изъявляемую волю народов этих республик, лишены всякой законной силы и не будут признаваемы" (6).
Общая декларация 10 июля 1921 года не была однозначно расценена среди азербайджанской политической эмиграции. Х.Хасмамедов, например, назвал ее простой "прокламацией". Все же есть резон в том, чтобы считать одним из удачных совместных действий кавказских представителей: они были услышаны европейскими державами, которые предприняли меры к оказанию им моральной и материальной поддержки. В русле перемен - встреча представителей кавказских республик с председателем Совета Министров Франции Аристидом Брианом, который, в свою очередь, поручил министру по освобожденным территориям А.Лушеру рассмотреть вопрос об оказании правительством Франции всякого рода поддержки, проводимой кавказскими эмигрантами в национально-освободительной борьбе. На состоявшейся 7 ноября 1921 года встрече А.Лушер заявил, что по ее итогам он подготовит доклад Совета Министров. На встрече Али Mapдан бек заявил: "Мы очень благодарны за внимание, проявленное к нашей декларации, и я хочу обратить Ваше внимание на то, что, хотя наши страны находятся во временной оккупации большевистских сил и кемалистов, но господство большевистских правительств ни в коей степени не опирается на симпатии населения, а исключительно - на грубую силу штыков" (7). Глава грузинской делегации А.Чхенкели сделал симптоматичное заявление о том, что их (т.е. кавказских республик. - С.А.) национальные партии и формы правления глубоко демократичны и, что они преследовали цели и задачи разумной демократии, но при этом уважают принципы частной собственности и согласны признать падающую на Кавказские республики часть российских долгов и свои международные обязательства.
Французский министр поставил три группы вопросов:
1) какого рода содействия ожидают представители четырех кавказских республик от Франции для восстановления законной власти (оружием, финансами или снаряжением?
2) какими средствами Франция может способствовать в первое время освобождению республик от большевиков и культурно-промышленному возрождению Кавказских Республик, особенно в отношении путей сообщения, эмиссионного банка, единой монетной системы для четырех республик, нефтепроводов и немедленной эксплуатации природных богатств (он отметил, что Франция может оказать при этом материальную помощь);
3) какую компенсацию и какие ценности в валюте и сырых материалах, в минералах и др. продуктах могут дать в первое же время Кавказские Республики за ту помощь, каковую Франция окажет кавказским республикам? Характер вопросов отражает известные ожидания французского правительства и сопряженные с ними расчеты на выгодное удовлетворение меркантильных интересов.
Делегаты заверили министра в том, что они ответят на эти вопросы, обсудив их со специалистами и экспертами. А.Лушер отметил, что для этой цели нужно работать совместно и с представителями Англии. А.М.Топчибашев во время встречи отметил, что 95% всей нефти (т.н. "российской" нефти) Европа получает по нефтепроводу Баку-Грозный. Сама Англия, сказал Али Мардан бек, покупала нефть у Азербайджанского правительства в течение полутора лет и, таким образом, признала право собственности АДР на эти природные богатства. Глава горской делегации А.Чермоев в конце встречи заверил, что совместная работа с представителями Англии, Франции и США придаст характер международного сотрудничества, которые будут направлены на освобождение кавказских республик от чужой военной оккупации.
После этой встречи делегации 9 ноября в помещении армянской делегации провели заседание Совета представителей четырех кавказских республик. Заседание проходило под председательством А.Хатисяна, на нем присутствовали А.М.Топчибашев - с азербайджанской стороны; Пападзян, Кагранян - с армянской; А.Чхенкели, З.Авалов, Канделаки - с грузинской, Л.Чермоев - представитель Североказказской республики. Участники заседания обсудили и приняли решение по поводу ведения дальнейших совместных работ, вытекающих из логики встречи с А.Лушером. Были созданы четыре комиссии: военная, финансово-экономическая, нефтепро-мышленная и по путям сообщения. Они должны были подготовить материалы для составления общего доклада о предоставлении помощи четырем кавказским республикам. Общее руководство комиссии было поручено Канделаки. В состав военной комиссии вошли - Корганов, Агабеков, Мдивани, Хокондоков; финансово-экономической - Берберян, Магеррамов, Элигулашвили и Джабаги; нефтепромышленной - Бекзадян, Селимханов, Элигулашвили и Джабаги и в комиссии по путям сообщения - Тер-Мике-лян, Векилов, Зубалов, Гайдаров. Совет поручил Канделаки подготовить общий план работы. Общая комиссия, подготовив отчет, направила его Председателю Совета Министров А.Бриану. В ответном письме 11 августа 1922 года А.Бриан отметил необходимость того, чтобы кавказские республики лично предприняли шаги во французских финансовых кругах, которые могли бы оказать впоследствии им необходимую подцуржку. Только после этого можно было выработать с банками и частнопромышденны-ми предприятиями методы и пути развития экономики.
После того, как кавказские республики пришли к предварительному согласию о совместной деятельности, Али Мардан бек Топчибашев стал инициатором проведения переговоров в этом направлении и с представи-телями русского белого движения. Французское правительство также высказало себя сторонником объединения кавказских и русских эмигрантов в единый антибольшевистский фронт. 7 июля 1921 года в зале заседаний Су-дебной палаты Парижа состоялось первое собрание представителей России и кавказских республик в составе А.М.Топчибашева, А.Гегечкори, Сабахтарашвили, А.Агароняна, Маклакова (посла во Франции правительства А.Керенского), бывшего посла России в Турции Мандельштама. С французской стороны на собрании присутствовали бывший верховный комиссар Шевалье и председатель собрания, ректор юридического факультета Сорбонны Верно. Али Мардан бек, взяв слово, заявил, что Азербайджанская Демократическая Республика была одним из инициаторов объединения кавказских республик в Конфедерацию. Он также добавил: Ввиду того, что Турция в свое время одобрила эту идею, следует призвать союзников отказаться от политики давления на эту страну. Эта была верная позиция, потому, что такое давление приводило к ее сближению с Россией. Али Мардан бек привел в качестве примера ряд причин, порождающих это сближение, в частности, предотвращение угрозы существования турецкой нации. А.М.Топчибашев высказал убеждение в том, что большевистская мораль и исламская мораль в корне противоречат друг другу, и потому близость Турции с Советской Россией временна. Это было дальновидным предсказанием. С последовавшими изменениями международного положения европейские державы были вынуждены пересмотреть свое отношение к Анкаре (8). Вместе с тем, попытки А.М.Топчибашева защитить позиции Турции не понравились французскому представителю Шевалье. Взявший слово А.Агаронян обвинил Турцию в присвоении армянских земель. Маклаков обвинил кавказских представителей в неблагодарности и, сказав, что: "Россия завтра вновь встанет на ноги!" - покинул зал (9).
Однако Али Мардан бек предпринял попытку изменить отношения с российскими эмигрантскими кругами. Он не без оснований рассчитывал на их поддержку в деле создания Конфедерации кавказских республик.
А.М.Топчибашев пригласил Б.Савинкова, Дм.Философова и Филотенберга на очередное собрание Совета четырех республик под председательством А.Хатисяна, которое состоялось 9 февраля 1922 года в резиденции армянской делегации. Б.Савинков в своем выступлении ознакомил присутствующих с деятельностью своей организации и ее целями - восстановление в будущей небольшевистской России права частной собственности, свободы выбора формы правления через организацию демократических выборов в Учредительное Собрание. В настоящий момент, отметил в своем выступлении Б.Савинков, коммунизм и советское правительство пе-реживают критический период своего существования - их политический провал очень близок. Организация Савинкова пребывала в полном согласии с бывшим правительством Украины, отрядами Дона, "белыми" русскими. Он призвал к тому, чтобы и представители Республик Кавказа присоединились к общему русскому движению, "чтобы ускорить провал большевистского режима". Б.Савинков выдвинул необходимость совместной работы русского национального движения и национальных сил. "Особенно теперь, в ожидании Генуэзской конференции мы должны объединить наши дипломатические усилия, чтобы окончательно дискредитировать большевистский режим перед союзниками", - заявил он кавказским представителям. Участники собрания согласились с идеей координирования дипломатических выступлений всех оппозиционных представителей на конференции в Генуе. Однако, совместные акции не состоялись (10). Представители "белой" эмиграции в случае победы над большевиками вознамерились утвердить свою власть над территорией Советской России, в пределы которой входили и территории кавказских республик.
Между тем, спорадические восстания на Кавказе против большевистского произвола вдохновляли представителей четырех республик на более решительные действия. 23 сентября 1924 года в связи с последними восстаниями в Грузии представители четырех правительств кавказских республик выступили перед западно-европейской общественностью с "Декларацией национальных правительств республик Кавказа" (23 сентября 1924 гг.), в которой уточнили позиции своей единой кавказской программы (Déclaration des representans des Gourvernements Nationaux des republigues du Caucase. Paris 23 septembre 1924). "Мы никогда не переставали сознавать необходимость тесного и братского союза между народами Кавказа. Это понимание естественно, если принять во внимание вековые связи, вытекающие из состава этих народов и общности их интересов. Наши народы не прекратят ни при каких обстоятельствах борьбу за независимость. Эти события ставят в повеству дня для наших народов задачу создать политическое и экономическое единство четырех республик Кавказа единственной базы (гарантии) их культурного и экономического благополучия". Этот документ подписали: А.М.Топчибашев, А.Хатисян, А.Пападзян, Чермоев, И.Гайдар, Н.Рамишвили, А.Чхенкели.
Нельзя не отметить, что обнаружившиеся в азербайджанской политической эмиграции разногласия и противоречия несколько замедляли, а порой и вовсе тормозили эту прогрессивную идею. Одной из отличительных черт позиции А.М.Топчибашева были попытки объединения всех эмигрантских организаций в едином центре. В этот период политические эмигранты из кавказских республик группировались в нескольких организациях и вели между собой соперничество за лидерство полномочного представительства. Так, когда Грузинская делегация выдвинула свои требования, представители Европы и Америки объявили ей, что грузинский вопрос отдельно как таковой решаться не будет, и о нашей поддержке можно говорить только после создания организации, ведущей работу в кавказском масштабе (11).
Для того, чтобы сосредоточить главные силы азербайджанской, и в целом кавказской эмиграции, в Париже, Али Мардан бек путем переписки с М.Э.Расулзаде пришел к соглашению, по которому в Стамбуле, впредь до созыва объединенного съезда, организуется Азербайджанский Национальный Центр (АНЦ). В его состав вошли многие азербайджанские политические эмигранты, находившиеся в Стамбуле - члены "Мусавата", "Иттихада" и несколько групп беспартийных. Председателем центра был назначен А.М.Топчибашев. Однако, прибывший вскоре в Париж Мустафа Векилов по поручению М.Э.Расулзаде выдвинул требование о подчинении парижской делегации стамбульской организации. Особо было объявлено о сосредоточении всей полномочной власти, включая и контроль над денежными суммами, в руках Центра. Из других источников Али Мардан бек узнал, что Центр без его ведома, избрал секретариат из трех членов: Халила Хасмамедова (председателем), М.Э.Расулзаде и А.Амирджанова (казначеем).
Видя стремление этого Центра не только свести на нет роль деле-гации, но и игнорировать его как председателя АНЦ, Али Мардан бек сообщил в Стамбул, что организовавшийся Центр, согласно уговору, рассматривался как временное явление, до созыва объединенного съезда, съезд должен был признать постоянный полномочный центр, которому парижская делегация передала бы всю находящуюся в ее распоряжении денежную сумму. Но загранбюро "Мусавата" наотрез отказалось созвать съезд, придав временному решению статус окончательного, был поставлен ультимативный вопрос: признает ли Парижская делегация АНЦ и сдаст ли ему полномочия и финансовое управление? Али Мардан бек ответил решительным отказом: до созыва и выбора законного центра, все наличные суммы останутся в распоряжении делегации. Таким образом, произошел разрыв, который роковым образом сказался на деле объединения азербайджанских групп в единую организацию. Такого рода разногласия обнаружились и у других представителей кавказской политической эмиграции. Часть грузинских меньшевиков, например, заявила, что она не признает более азербайджанскую делегацию и будет объединяться вокруг АНЦ, в то время, как Горская делегация в лице Чермоева и Бамматова считала законным представителем Азербайджана только делегацию во главе с А.М.Топчибашевым.
Но международный авторитет, который завоевал Али Мардан бек перед европейской общественностью, взял вверх. 11 ноября 1927 года Союз нефтепромышленников направят письмо М.Э.Расулзаде, в котором изве-щал его, что Союз считает возглавляемую А.М.Топчибашевым делегацию, центральным правомочным органом Азербайджанской Республики, имеющим мандат от его национального Правительства, и, что эта делегация пользуется поддержкой масс, а организованный в Стамбуле АНЦ Союз считает незаконным и самозванным. В целях получения поддержки среди азербайджанских эмигрантов 19 ноября Али Мардан бек направил письмо на имя Султанбека Векилова и Алекпера Шамхорского (группе беспартийных), в котором он сообщал о причинах разрыва взаимоотношений азербайджанской делегации с Азербайджанским Национальным Центром. Для многих членов группы беспартийных это письмо стало откровением: только теперь они узнали о существующих разногласиях между Парижской делегацией и АНЦ. Разногласия между делегацией и мусаватистами стали известны и мировой общественности. Али Мардан бек, встретившись с английскими нефтепромышленными кругами, дал оценку сложившимся отношениям между АНЦ и делегацией. Борьба достигла кульминационной точки. Чтобы уладить разногласия, Али Мардан бек направил письмо А.Зиятхану в Тегеран. В письме он просил его, зная об авторитете Зият-хана среди азербайджанцев, поддержать его делегацию. В другом письме -Али беку Гусейнзаде А.М.Топчибашев отмечал: "Сейчас иного отношения ко мне не может и не должно быть со стороны знающих меня лиц, особенно, конечно, друзей, ибо какие бы чрезвычайные и жестокие обстоятельства не закрывали бы мне дороги к обычному и посильному служению на пользу своего народа, я считаю себя вправе рассчитывать на моральную поддержку моих друзей" (12).
В начале января 1928 года А.М.Топчибашев направил письмо Стамбульскому комитету "Мусавата", в котором подверг беспрецендентно резкой критике М.Э.Расулзаде и его соратников: "Группа, ответственная за настоящее несчатье страны, вместо того, чтобы приготовиться предстать перед судом и народом, создала в Константинополе организацию под названием Азербайджанский временный национальный центр, цель которого действовать официатьно от имени Азербайджана. Мирная делегация Азербайджанской Республики, будучи единственно компетентным институтом, в продолжение 9 лет, несмотря на всяческие лишения и препятствия, защищавшая интересы народа, считает своим долгом довести до сведения, что претензии и права присвоения вышеупомянутой организации не признается как мирной делегацией, так и другими группами и деятелями. Настоящим извещением Азербайджанская мирная делегация, готовая на всяческие жертвы во имя освобождения своей страны от чужеземной силы, обращается ко всем азербайджанским группам и организациям, находящихся за границей и призывает всех к настоящему объединению" (13). Заявление А.М.Топчибашева вызвало шок. М.Э.Расулзаде с негодованием назвал его "историческим" потому, что по его словам, до сих пор "никто не возлагал на мусаватистов ответственности за несчастие страны" (14).
Все же, после долгих стараний Али Мардан бека ему удалось сломить сопротивление мусаватистов и некоторых членов парижской делегации и добиться объединения вокруг единой организации - факт, свидетельствующий о том, что А.М.Топчибашев был старейшиной не только среди азербайджанских, но и среди кавказских и туркестанских эмигрантов. Превращение АНЦ в основную полномочную и представительную организацию явилось исторической заслугой А.М.Топчибашева, которая воплотилась в 1928 году в Комитете Независимого Кавказа. В августе 1929 года в Париже появился орган кавказских конфедералистов - журнал "Независимый Кавказ".
Особой заслугой А.М.Топчибашева явилось финансирование эмигрантских организаций и печатных органов. В советских источниках и в публикациях, в период компании, связанной с принижениями заслуг М.Э.Расулзаде, размер и характер финансовой помощи явно преувеличены. В архивных документах МНБ находится донесение агента АзЧК в Стамбуле (племянника Ахмедбека Агаева), где указывалось, что А.М.Топчибашев, якобы "продав азербайджанские нефтяные земли каким-то иностранным капиталистам, получил от них 3,5 миллионов франков" (15). В документе далее отмечается, что за 10 месяцев Али Мардан бек перевел Стамбульскому бюро "Мусавата" около 600 тыс. франков "для политической работы", в то время как самими членам парижской делегации Али Мардан бек платил по 15 тыс. франков ежемесячно, и все это якобы вызвало недовольство и стало причиной раздора между азербайджанскими эмигрантами в Стамбуле.
В 1928 году возник орган Комитета Независимого Кавказа - журнал "Прометей", рупор политических эмигрантов из России, который объединял всех деятелей нерусского происхождения. Журнал политически и морально поддерживали Институт востоковедения в Варшаве и его печатный орган Wchod - Orient, в Женеве - Жан Мартэн, главный редактор газеты "Журнал де Женев", Джузеппе Мотта, бывший министр иностранных дел Швейцарии. Именно благодаря усилиям последнего была принята резолюция о приеме Грузии в Лигу Наций (1922 г.), он же был ярым противником принятия СССР в Лигу Наций в 1934 году. Али Мардан бек, хотя и не входил в состав редакционной коллегии (в его составе были - М.Э.Расулзаде, Н.Жордания, А.Шульгин, Аяз Исхаки, Мустафа Чокайоглу, Мирягуб Мехтиев и др.), но был как одним из инициаторов возникновения этого журнала, так и его финансовым организатором, наряду с комитетом "Франс-Ориан", возглавляемым Полем Думером - президентом Сената, Джейхуном Гаджибейли, послом Турции в Париже Фегхи беем, Мустафой Чокайоглу, тюркологом Жозефом Кастанье. На страницах журнала высказывались идея создания Кавказской Конфедерации (16). Кроме органа "Прометей" идея Кавказской Конфедерации проводилась в жизнь и другими национальными органами кавказской эмиграции. Среди них были и органы Азербайджанского национального движения на тюркском языке: "Yeni Kavkasya", "Odlu Yurd", "Azər Türkü", "İstiqlal", и "Kurtuluş".
Особая позиция армянских представителей в вопросе объединения кавказских республик в конфедерацию стал еще одним препятствием на пути осуществления этой идеи. 17 января 1933 года на объединенном со-вещании в зале "Сосьете Саван" в Париже армянские политические партии категорически высказались против объединения кавказских народов в Конфедерацию. Они заявили, что, хотя и они признают принцип Конфедерации, нельзя не видеть существования "турецкого фактора", от которого, якобы, исходит угроза будущему существованию независимого Кавказа. По их мнению, для жизненных интересов самих турок требовалось создать "кавказский буфер". В то же время, они выступали против установления конфедеративной связи с Россией, обосновывая это тем соображением, что преимущества "больших" государств превращают в фикцию права государств "малых". Выступая с такими "патриотическими" заявлениями, армяне на деле объединились с русскими политическими эмигрантами. В издававшемся в Париже под редакцией А.Керенского журнале "Дни", они опубликовали ряд статей о нецелесообразности идеи конфедерации, якобы способствующей росту пантуранизма и панисламизма и стремились доказать связь между журналом "Прометей" и Турцией. А.М.Топчибашев считал, что пантуранизм - это, своего рода, пропагандистский трюк, благодаря которому русские и армянские эмигранты хотели ослабить борьбу кавказских народов за свою независимость и закамуфлировать нежелание армянских лидеров участвовать в реализации прогрессивной идеи, от которого зависела будущность Закавказья.
А.М.Топчибашев понимал что, динамичное развитие какой-либо республики возможно лишь при наличии национальной независимости. Без объединения всех кавказцев в пределах общих границ достижение этой цели будет в высшей степени затруднено, а для защиты жизненных интересов кавказских народов необходимо объединить их внешнюю политику и национальную оборону. 14 июля 1934 года по инициативе Комитета Неза-висимого Кавказа представители трех кавказских народов - Грузии, Азербайджана и Северного Кавказа подписали в Брюсселе Пакт о Кавказской Конфедерации. В нем отмечалось, что Конфедерация Кавказских Республик является формой политического сотрудничества и что представители Азербайджанского, Северокавказского и Грузинского национальных центров декларируют следующие принципы Кавказской Конфедерации:
1. Кавказская Конфедерация обеспечит национальную независимость и территориальную целостность республик и будет действовать от имени всех республик как субъект высшей государственной единицы с общим политическим органом и таможенной границей;
2. Внешняя политика республик, входящих в состав конфедерации, будет проводиться авторитетными представителями Конфедерации;
3. Защита границ Конфедерации передается армии, состоящей из армий, входящих в Конфедерацию республик, и эта армия подчинена командованию Конфедерации;
4. Всякий конфликт возможный между конфедерирующими республиками, не разрешенный мирным путем, передается решению обязательного арбитража или же высшему суду Конфедерации, решения которых подлежат полной реализации.
Пятый пункт предусматривал образование комиссии экспертов, которые выработают проект будущей конституции Кавказской Конфедерации. Он будет служить основой для работ первого Учредительного Собрания каждой республики. Шестой пункт оставлял открытым место для Армянской Республики (17).
Пакт подписали от имени Азербайджанской Республики - М.Э.Расулзаде и А.М.Топчибашев; Северного Кавказа - М.Гирей Сунди, Ибрагим Чулик и Таусултан Шокман; Грузии - Н.Жордания и А.Чхенкели.
Этот эпизод был венцом деятельности Али Мардан бека. 5 ноября 1934 года он скончался после тяжелой болезни в возрасте 72 лет. На церемонии похорон в Сен-Клу собравшиеся подчеркивали его заслуги перед кавказскими народами и всем мусульманским населением бывшей империи. Они говорили об идее всей его жизни, смысл которого в словах: независимость и единство Кавказа. "Мы должны считать Али Мардан бека первым патриотом Кавказа", - сказал в своем выступлении А.Чхенкели. А.Хатисян напомнил, что Али Мардан бек, будучи сторонником кавказской конфедерации, объединил всех кавказских представителей, подписав в 1921 году договор четырех республик (18). Таким образом, эмигрантский период деятельности А.М.Топчибашева был насыщен делами, смысл и направленность которых можно сгруппировать в следующих положениях:
- донесение правды о событиях и тенденциях в Закавказье после его оккупации при советизации;
- выступления на всех европейских конференциях с заявлениями о нарушении норм международного права Советской Россией и ее неправомочности в ведении переговоров по поводу эксплуатации азербайджанской нефти;
- усилия по объединению всех кавказских республик в конфедеративный союз;
- реализация моральных, экономических и политических средств воздействовали на европейские государства с тем, чтобы они оказывали помощь представителям кавказских республик в их деятельности по восстановлению на Кавказе некоммунистической политической системы.
____________
Литература:
1. M.E.Resul-zade. Ali Merdan beyin mezari beşida. "Kurtuluş", № 2, 1934, c.36.
2. А.М.Топчибашев. Меморандум, предъявленный находящимся в Константинополе почетным представителям держав Антанты, членом правительства Азербайджанской Республики, Чрезвычайным Министром-посланником при правительствах Блистательной Порты, Армении и Грузии Али Мардан беком Тончибашевым (ноябрь 1918 г.). Баку, 1993, с.36-37.
3. X.İbrahimli. Azərbaycan siyasi mühacirəti. В., 1996, s. 104.
4. Архив МНБ, ф.274, папка "История партии Мусават (1920-24 гг.)", т.II, л.18.
5. Архив МНБ, ф.274, папка "История партии Мусават" (1920-24 гг), Т.II л.18.
6. Архив МНБ, ф. № ПФ-287, "История партии Мусават" (1924-1927), т.4 л.20.
7. Архив МНБ, ф. № ПФ-287, "История партии Мусават" (1924-1927), т.4 л. 20.
8. K.Məmmədov. Birinci dünya müharibəsindən sonra Antanta dövlətlərinin Osmanlı impe-riyasınm parçalamaq uğrunda diplomatik-siyasi mübarizəsi. Siyasi elmlər namizədi diss. avtoreferatı. B. 1999, s.20-21.
9. X.İbrahimli. A.M.Topçubaşı və Azərbaycan mühacirəti. "Böyük diplomat və görkəmli xadim". Ə.M.Topçübaşının anadan olmasının 135 illiyinə həsr olunmuş elmi-nəzəri konfransın materialları. B., 1998, c.96-97.
10. Борис Савинков. Перед Верховной коллегией Верховного суда СССР. М., 1924. Стенограф, отчет, с.134-135.
11. Архив МНБ, ф.287, папка "История партии Мусават" (1924-27 гг.), т.4, л.40.
12. Государственный Архив литературы и искусства им.Мумтаза АР (ГАЛИАР). ф.649 (Джейхун Гаджибейли), оп.1, д.256, л.5-6.
13. Архив МНБ, ф.274, папка "История партии Мусават" (1924-27). т.II, л.43.
14. Там же.
15. Архив МНБ, ф.274, папка "История партии Мусават" (1924-27), т.II, л. 31.
16. Абуталыбов Р.А. Журнал "Прометей" - рупор кавказской, тюркской и украинской эмиграции в Европе". В сборнике "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və müasir dövr". Bakı, 1999, s.128-129.
17. М.Э.РАсулзаде. Кавказская проблема. Журнал Независимый Кавказ, 1952, №11, Мюнхен, с 6.
18. Vincent Fourniau. Deux langues, trois pays, pour quelle société plurielle?// Azerbaycan araşdırmaları jurrialı, Xezər Universiteti, 1998, № 2, s.9.
Источник: журн. «Известия Национальной Академии Наук Азербайджана:
Серия истории, философии и права», 2001, № 3
ა.მ. თოფჩიბაშევი თვლიდა რომ პანთურანიზმი არის პროპაგანდისტული ხრიკი რომლითაც რუს და სომეხ ემიგრანტებს სურდათ დასუსტება კავკასიელ ხალხთა ბრძოლისა თავისი დამოუკიდებლობისთვის და შენიღბვა იმისა რომ სომეხ ლიდერებს არ უნდოდათ მონაწილეობის მიღება კავკასიის მომავლისთვის უმნიშვნელოვანესი პროგრესული იდეის განხორციელებაში....
მიუხედავად ყველაფრისა დამოუკიდებელი კავკასიის კომიტეტის ინიციატივით კავკასიის სამი ხალხის, საქართველოს,აზერბაიჯანის და ჩრდილო კავკასიის წარმომადგენლებმა 1934 წლის 14 ივლისს ბრიუსელში ხელი მოაწერეს კავკასიის კონფედერაციის პაქტს.
პაქტში აღნიშნული იყო რომ კავკასიის რესპუბლიკათა კონფედერაცია არის პოლიტიკური თანამშრომლობის ფორმა და რომ აზერბაიჯანის, ჩრდილო კავკასიის და საქართველოს ეროვნული მოძრაობების წარმომადგენლები აცხადებენ კავკასიური კონფედერაციის შემდეგ პრინციპებს:
1. კავკასიური კონფედერაცია უზრუნველყოფს რესპუბლიკების დამოუკიდებლობას და ტერიტორიულ მთლიანობას და იმოქმედებს ყველა რესპუბლიკის სახელით როგორც უმაღლესი სახელმწიფო ერთეულის სუბიექტი საერთო პოლიტიკური ორგანოთი და საბაჟო საზღვრით.
2.კონფედერაციაში შემავალი რესპუბლიკების საგარეო პოლიტიკას გაატარებენ კონფედერაციის ავტორიტეტული წარმომადგენლები.
3. კონფედერაციის საზღვრების დაცვა ევალება კონფედერაციაში შემავალი რესპუბლიკების ჯარებისგან შემდგარ ჯარს რომელიც ემორჩილება კონფედერაციის სარდლობას.
4. ყოველი შესაძლო მშვიდობით გადაუწყვეტელი კონფლიქტი კონფედერაციაში შემავალ რესპუბლიკებს შორის გადააწყვეტად გადაეცემა სავალდებულო არბიტრაჟს ან კონფედერაციის უმაღლეს სასამართლოს რომელთა გადაწყვეტილებების შესრულება სავალდებულოა.
5. უნდა შეიქმნა ექსპერტთა კომისია რომელიც გამოიმუშავებს კავკასიური კონფედერაციის კონსტიტუციის პროექტს. ის იქნება ყოველი რესპუბლიკის პირველი დამფუძნებელი კრების საფუძველი.
6. მე-6 პუნქტი ადგილს სტოვებდა სომხური რესპუბლიკისთვის.
პაქტს ხელი მოაწერეს აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სახელით მ.ე.რასულზადემ და ა.მ. თოფჩიბაშევმა,ჩრდილო კავკასიის სახელით მ.გირეი სუნდიმ,იბრაჰიმ ჩულიკმა და ტაუსულტან შოკმანმა, საქართველოს სახელით კი ნ.ჟორდანიამ და ა.ჩხენკელმა.
ეს ეპიზოდი იყო ალი მარდან ბეკის მოღვაწეობის გვირგვინი.
72 წლის ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშევი გარდაიცვალა 1934 წლის 5 ნოემბერს.
მის დაკრძალვაზე სენ-კლუში შეკრებილები ხაზს უსვამდნენ მის დამსახურებას კავკასიელი ხალხებისა და ყოფილი იმპერიის მაჰმადიანების წინაშე.
"ალი მარდან ბეკი ჩვენ უნდა ჩავთვალოთ კავკასიის პირველ პატრიოტად",თქვა თავის გამოსვლაში ა.ჩხენკელმა.
ა.ხატისიანმა გაიხსენა რომ კავკასიური კონფედერაციის მომხრე ალი მარდან ბეკმა კავკასიის ყველა წარმომადგენელი გააერთიანა 1921 წელს 4 რესპუბლიკის შეთანხმების ხელმოწერით....
Топчибашев (Ali Mardan bey Topchubashev)
АЛИ МАРДАН БЕК АЛЕКПЕР ОГЛЫ ТОПЧУБАШЕВ (1862-1934). Родился в знатной аристократической семье в Тифлисе в 1862 г. (по другим данным - в 1865).
После
окончания гимназии продолжил образование на юридическом факультете
Санкт-Петербургского университета, который окончил в 1884 году. В 1894
году Топчубашев переехал в Баку, и в том же году женился на дочери
выдающегося азербайджанского просветителя Гасан бека Зардаби Пери ханум.
Влияние Гасан бека, исторические условия конца XIX – начала XX века,
влияние передовых идей того времени определили последующие важнейшие
вехи жизни Топчубашева.
Али
Мардан бек стал глашатаем идей преобразования мусульманского мира,
пропагандистом исламских ценностей, восстановления прав тюркского языка,
сторонником европеизации мышления и быта азербайджанского общества. 24
июня 1898 года Топчубашев стал редактором газеты «Каспий», издаваемой в
Баку. В своей редакционной статье он так декларировал свои намерения: «
Отображать жизнь столицы нефтяного царства Баку, Кавказа, Средней Азии,
обряды и обычаи, веру населения этого региона в полном соответствии с
исторической правдой». Важнейшей заслугой Али Мардан бека стало активное
участие в открытии в 1901 году при материальной поддержке Бакинского
мецената Гаджи Зейналабдина Тагиева школы для мусульманских девочек. Он
стал одним из трех попечителей школы. Топчубашев расценил это событие,
как «путь из кромешной тьмы к свету». Тем временем Топчубашев продолжал
свою деятельность и в качестве гласного Бакинской городской Думы. Вместе
с Ахмед беком Агаевым и Фаррух беком Везировым он использовал трибуну
городской Думы для пропаганды расширения представительства тюркского
населения в экономической и духовной жизни города.
События Первой
Русской революции сыграли огромную роль в судьбе Али Мардан бека.
Открылись широкие перспективы для полного проявления его недюжинного
таланта в качестве общественного и политического деятеля общероссийского
масштаба. Азербайджанский исследователь Дж. Гасанлы справедливо
отмечает, что Топчубашев на революционной волне буквально «ворвался на
российскую политическую авансцену». Применительно к этому периоду
Топчубашев запомнился, прежде всего, как один из самых ярких
представителей той части немногочисленной мусульманской интеллигенции,
которая с большим вдохновением использовала возможности нового времени
для защиты прав народов, которые они представляли.
8 апреля 1905 года в Петербурге ряд популярных к этому времени
мусульманских общественных деятелей, собравшихся на квартире
Габдеррашида Ибрагима, договорились о создании единой политической
партии российских мусульман. Активным участником этой встречи и
достигнутой договоренности был Али Мардан бек. Окрыленный успехом он
спешит в Баку, где намечается издание первой после долгого перерыва
газеты на азербайджанском языке. Вскоре газета «Хаят», в разрешении на
издание и на само издание которой Топчубашев вложил так много сил и
средств, стала регулярно выходить.Она сыграла выдающуюся роль в развитии
национального самосознания тюркских народов, укреплении их единства.
Ответственными редакторами газеты, владельцем которой был А. Топчубашев,
стали известные глашатаи тюркского единения Али бек Гусейнзаде и Ахмед
бек Агаев. Это определило облик газеты, на страницах которой активно
выступали не только общественные деятели и просветители Азербайджана, но
и представители других тюркоязычных районов России: Крыма, Центральной
Азии, Татарии. В августе 1905 года Топчубашев основал Мусульманское
Общество благотворительности и просвещения, первым председателем
которого он стал. В августе он вместе со своими единомышленниками Ш.
Асадуллаевым, А. Агаевым, Н.Везировым, С. Тагизаде направился в Нижний
Новгород, где предполагалось провести первый съезд представителей
мусульманских народов России. Этот съезд был полулегально проведен на
пароходе «Густав Струве» 15 августа. В своей речи, которую с полным
основанием можно назвать программной, Топчубашев говорил о необходимости
образования политической партии, способной объединить передовые силы
общественности ради обеспечения прогресса мусульманских народов.
Характерно, что, обращаясь к присутствующим, он заострил внимание на
общее тюркское происхождение большинства мусульманских народов России.
Это была серьезная заявка на переход от национализма религиозного
характера к национализму этнического, тюркского содержания. Он говорил:
«Мы – наследники тюрков, одного племени, единых корней, одной религии».
Эта же мысль звучала в выступлении выдающегося представителя тюркских
народов И.Гаспринского и многих других делегатов.
После провозглашения Манифеста Николая II от 17 октября о «даровании»
народам России демократических свобод группа мусульманских общественных
деятелей проводит в Петербурге совещание. В его работе деятельное
участие принимают А. Топчубашев и А.Агаев. На II съезде мусульман России
в январе 1906 года Топчубашев уже излагает свои мысли о программе
создаваемой партии, получившей название «Иттифак-аль-муслимин». На
выборах в I Государственную Думу России Топчубашев выступает уже в роли
признанного лидера российской общины мусульманских, в большинстве своем
тюркских народов. Сторонники «Иттифака» завоевывают абсолютное
большинство голосов избирателей мусульман на выборах в Думу, а
Топчубашев избирается лидером фракции мусульманских депутатов в Думе.
Однако думская деятельность Топчубашева продолжалась недолго. Используя,
как предлог, межфракционные распри в Думе, уже 9 июля 1906 г. царь
распустил Думу. Вместе с членами партии Народной Свободы (Кадетами)
думские депутаты от «Иттифака», а вместе с ними и А. Топчубашев
собираются в Выборге, недалеко от Петербурга, подписывают знаменитое
письмо-протест, получившее название Выборгского воззвания, в котором в
резкой форме обвинили самодержавие в нарушении данного обществу обещания
следовать воле избирателей. Разгневанный резким тоном обращения царь
повелел заключить протестантов под стражу. Было возбуждено уголовное
дело, по которому бывшим депутатов Думы, и в их числе Топчубашеву, были
назначены различные сроки тюремного заключения. Али Мардан бек три
месяца пробыл в знаменитой тюрьме «Кресты», отстранен от редактирования
газеты «Каспий», выведен из состава гласных Бакинской городской думы.
Ему, как и другим протестантам, было запрещено повторно баллотироваться в
Думу.
«Выборгские» злоключения не поколебали уверенности Топчубашева в
верности избранному пути. В августе 1906 года он – один из руководителей
III Всероссийского съезда мусульман России. Здесь он представил
делегатам свой проект программы партии «Иттифак-аль-Муслимин». В
программе отмечалось, что целью создания объединения служит намерение
«наладить наши политические, экономические, экономические, общественные,
религиозные дела». Подтверждая требования предоставления мусульманам
России всех гражданских прав, программа дополняла популярные в те
времена программные установки российских политических партий и
организаций либерального толка. Программа была одобрена съездом.
Принятие программы было дополнено принятием Устава «Иттифака»,
определившим организационную структуру партии. Центральной фигурой
избранного Центрального Комитета партии стал Али Мардан бек.
В этот период, на фоне разгоревшегося межнационального
армяно-азербайджанского вооруженного конфликта Али Мардан бек выступал
как активный поборник интересов своего народа, разоблачая агрессивную
сущность противной стороны, провокационную роль российских чиновников,
движимых чувствами рвачества и национального чванства. По поводу
поведения представителей царского правительства по отношению к
азербайджанцам Топчубашев говорил: «В нашей стране создалось положение,
когда государственные мужи не могут работать по совести и
справедливости». Топчубашев проявил себя в связи с этими кровавыми
событиями подлинным гуманистом, горячим сторонником межнационального
мира. Именно при посредничестве Топчубашева межнациональные столкновения
в те годы периодически затихали и, в конечном итоге, до поры до времени
не переросли в перманентное состояние. Большую роль в стабилизации
ситуации сыграли публикации редактируемой Топчубашевым газеты «Каспий».
После 3-июньского 1907 года переворота, когда российский самодержец
разогнал в очередной раз Государственную Думу, возможности свободной
политической деятельности в России резко сужаются. Тем не менее,
Топчубашев продолжает оставаться одним из самых активных общественных
деятелей Азербайджана той поры. Он отправляется в Иран, где принял
посильное участие в попытках реформирования правосудия. Принял он
участие в IV съезде мусульман России, состоявшемся в июне 1914 года в
Санкт-Петербурге. Но, несомненно, новый подъем политической активности
Топчубашева относится к периоду после свержения в России самодержавия.
На съездах мусульман в Баку (апрель 1917) и Москве (май 1917) Али Мардан
бек вместе со своими сторонниками выступил с идеей
национально-территориальной автономии. На съездах довольно большая
группа делегатов выступала за предоставление национальным меньшинствам
империи лишь культурной автономии. Но А. Топчубашев, М.Э. Расулзаде
удалось повести за собой большую часть делегатов. И тем самым
численность сторонников федеративного устройства страны значительно
возросла. И не случайно, вождь большевиков Ленин, в борьбе за власть, в
поисках союзников счел возможным заявить о целесообразности федерации.
Но Али Мардан бек не принял социалистическую идею. На Государственном
совещании в Москве в августе 1917 года Топчубашев высказался за
«почетный мир без аннексий и контрибуций, на основе самоопределения
народов», за федеративное устройство России. После прихода большевиков к
власти Топчубашев был избран членом Учредительного собрания, а после
его роспуска - членом Закавказского Сейма. Он стал первым послом
независимого Азербайджана, возглавив дипломатическую миссию страны,
сначала в Грузии, а затем в Турции. После учреждения Парламента страны в
декабре 1918 года он был избран его первым руководителем. Поскольку
независимый Азербайджан был парламентской республикой, то А. Топчубашева
по праву можно считать первым главой Азербайджанского государства. С
учетом высокого уровня образованности и профессиональной
подготовленности, руководители Республики той поры сочли целесообразным,
чтобы именно он возглавил дипломатическую миссию независимой
Азербайджанской Республики на Парижской (Версальской) мирной
конференции. Деятельность Али Мардан бека, направленная на признание
независимости Азербайджана мировым сообществом увенчалась в январе 1920
года признанием де-факто Верховным Советом Антанты. И после ликвидации
Азербайджанской Демократической Республики в апреле 1920 года, он
продолжил борьбу за признание мировым сообществом захвата Советской
Россией Азербайджана фактом аннексии. Этого он добивался, участвуя и
выступая на Генуэзской (1922) и Лозаннской (1923) конференциях. Все
последующие годы он неустанно боролся за консолидацию сил
азербайджанской политической эмиграции, укрепление связей с
эмигрантскими национальными группами других регионов бывшей Российской
империи, боровшихся с большевизмом. Будучи в преклонном возрасте, он,
тем не менее, сыграл огромную роль в создании мощного движения за
освобождение бывших национальных окраин России, вошедшего в историю под
названием «прометеевского».
Умер Топчубашев в 1934 году после долгой и тяжелой болезни. Похоронен он
был на кладбище Сен-Кло в предместье Парижа. Тотчас стало ясно, что он
был самой популярной фигурой среди азербайджанских политиков той поры.
Его смерть всколыхнула значительную часть построссийской эмиграции.
Прощание с А. Топчубашевым вылилось в серьезную политическую
демонстрацию. Наряду с большой группой азербайджанских эмигрантов на
похоронах присутствовали видные деятели Грузинской, Украинской,
Туркестанской, Северокавказской эмиграций. Участвовали представители
международных организаций. На похоронах присутствовали даже
представители армянской эмиграции. Все это говорило об особом авторитете
Топчубашева. Много теплых слов об усопшем высказали представители
различных эмигрантских национальных общин: Акакий Церетели, Мустафа
Чакай оглы, Владимир Прокопович и другие. Но, пожалуй, самые
замечательные, идущие от сердца слова произнес Мамед Эмин Расулзаде. Он
сказал о своем великом современнике: «Его имя воплощает зарождение и
один из важнейших периодов нашей политической и общественной жизни…
Словом, пером, неисчерпаемой энергией, он до последних дней своей жизни
выступал борцом за счастье своего народа и национального дела… Мы,
азербайджанцы, потеряли в лице Али Мардан бека представителя целой эпохи
национального движения, великого государственного деятеля и выдающегося
борца за национальную независимость… Придет время, когда страна станет
свободной, народ, признательный своему первому председателю парламента,
защитнику его независимости, и увековечит память о нем».
В 1993 году могилу А. Топчубашева посетил президент Азербайджана Гейдар
Алиев. Он распорядился выделить средства для возведения памятника на
могиле усопшего. И теперь на могиле Топчубашева, где покоится он сам,
его супруга и сыновья, возвышается монументальная стела, символизирующая
торжество идеалов, которым отдал свою жизнь Али Мардан бек Топчубашев.
Профессор Эльдар Исмаилов
1news.az
 |
Источник: журн. «Известия Национальной Академии Наук Азербайджана:
Серия истории, философии и права», 2001, № 3
дея Кавказской Конфедерации в эмигрантский период
политической деятельности А.М.Топчибашева
А.Сафарова
Идея морально-политического единства народов Кавказа, возникшая в особых геополитических условиях, имеет свою драматическую историю, отразившуюся на жизни и деятельности политиков АДР. Многие из них полагали, что оптимальной формой, обеспечивающей гарантированную будущность Кавказу, является объединение всех его республик в Конфедерацию. Только объединив ресурсы своих государств, легитимные представители народов Кавказа смогли бы укрепить безопасность от посягательств извне, получить возможность ослабить внутренние социальные противоречия посредством мобилизационной интегративной практики.
В общественно-политической и дипломатической деятельности А.М.Топчибашева идея Конфедерации кавказских республик занимала одно из важных мест. За эту идею он боролся и в период реакции в 1907-1910 гг., и, впоследствии, на дипломатическом поприще. Еще в канун первой мировой войны Али Мардан бек видел в создании Конфедерации самый эффективный путь предотвращения попыток царизма, посеяв семена вражды между народами Кавказа, нанести удар по национально-освободительному движению. Выдвинутая Президентом США В.Вильсоном программа "14 пунктов" (1918 г.), ("должен быть создан союз наций на основе особых статусов в целях обеспечения взаимной гарантии политической незаивисимости и территориальной целостности как больших, так и малых государств"), послужила залогом к возможной реализации этой идеи.
В начале 1918 года Али Мардан бек публично высказался за объединение трех закавказских республик и Северокавказской республики в один союз (1). Такое конфедеративное объединение, считал он, можно было создать по типу Швейцарского Союза. Закавказский Сейм, был первой попыткой реализации этой идеи. Ключевым по смыслу стало высказывание A.M.Топчибашева: "Каждая общность людей, обладающая правом на самостоятельное существование, должна и другим предоставить возможность воспользоваться этим правом"; "Азербайджанская Республика хотела бы достичь процветания на пути независимости, всячески поддерживая дружественные отношения как со своими многовековыми соседями, грузинами, и армянами, так и с народами Северного Кавказа, также образовавшими собственные государства" (2).
После установления Советской власти в Грузии в феврале 1921 года делегации четырех кавказских республик, бывшие в эмиграции, впервые совместно выступили перед западными державами. 8 мая 1921 года по инициативе А.М.Топчибашева в представительстве АДР в Париже обсуждалась идея создания Кавказской Конфедерации республик Азербайджана, Грузии, Армении и Северного Кавказа (3). Первым программным выражением кредо "Делегации при мирной конференции четырех кавказских стран" стал документ, названный "Декларацией" (Declaration des représentants des republiques d' Arménie, d'Azerbaïdjan, du Caucase du Nord et de Géorgie. Paris, uuin, 1921). "Декларация", обнародованная 10 июня 1921 года в Париже, была составлена А.М.Топчибашевым - документ, состоящий из 10 пунктов, стал публичным, политически знаковым волеизъявле-нием представителей четырех республик, объявивших о создании "политического и экономического союза кавказцев".
Представители Азербайджана, Грузии, Армении и Северного Кавказа, говорилось в "Декларации", воодушевлены желанием защиты и укрепления независимости народов Кавказа, их демократического режима и экономического благосостояния, озабочены устранением всех спорных вопросов между этими республиками и устроением на твердой базе их тесной солдидарности. "Названные представители, единогласно признавая, что Кавказский перешеек, разграничивающий Европу и Азию, со своей географической ситуацией, по которой пролегает большой международный путь, связывающий Черное и Средиземное моря с Центральной и Передней Азией, считают, что свобода этого пути для пользы всех народов может быть обеспечена при условии полной независимости кавказских республик и установления между ними союза" (4).
Декларация гласила: "Для укрепления независимости этих республик, и в виду стратегической роли Кавказа, как одного из соединительных звеньев между Западом и Востоком, необходимо тесное единение между его народами. Далее следовала кокре-тика: "В своем стремлении к уничтожению всяких поводов к конфликту, возникших, к сожалению, в жизни народов Кавказа и к скорейшему осуществлению солидарности и дружбы между этими народами, связанными вековыми узами соседства и общностью исторических судеб, республики Кавказа, прежде всего, соглашаются, все без исключения, существующие или могущие возникнуть в будущем между ними споры о взаимных грани-цах, - разрешать обращением в обязательный арбитраж" (5).
Для реализации этой задачи, Республики обязались воздерживаться от всяких действий, соглашений и обязательств международного характера, могущих нанести ущерб всему союзу или отдельным его членам и способствовать установлению единства и согласованности во внешней политике государств Кавказа, объединенных союзными договорами. Республики Кавказа объявили, что заключают военно-оборонительный союз, образуют единый таможенный союз и единую транзитную систему для международной торговли. В документе отражены внешнеполитические приоритеты: республики, вступая в конфедеративные отношения и требуя уважения к их территориальной неприкосновенности, устанавливают на основе полной независимости дружеские и добрососедские отношения с Россией, Турцией и Ираном. Предусматривалась планомерная работа по упрочению торговых и промышленных связей с иностранными государствами по созданию условий для сотрудничества иностранного капитала в разработке природных богатств Кавказа в случае оказания моральной и аполитической поддержки европейских держав. В "Декларации" подчеркнуто, что занятие вооруженными силами России и Турции в 1919, 1920, 1921 гг. территорий этих республик является вопиющим нарушением их прав и источником дальнейших потрясений, и что должны быть применены все средства дипломатического воздействия для скорейшего прекращения этой незаконной оккупации. В заключении высказано одно из главных положений, придающих привлекательность всей "Декларации": "Все договоры и соглашения, касающиеся уступок территорий их государств и заключенные соседними державами в их ущерб, всякие концессии и льготы, предоставленные в Армении, Азербайджане, Грузии и Горской Республике властям, группам или организациям, не опирающиеся на свободно изъявляемую волю народов этих республик, лишены всякой законной силы и не будут признаваемы" (6).
Общая декларация 10 июля 1921 года не была однозначно расценена среди азербайджанской политической эмиграции. Х.Хасмамедов, например, назвал ее простой "прокламацией". Все же есть резон в том, чтобы считать одним из удачных совместных действий кавказских представителей: они были услышаны европейскими державами, которые предприняли меры к оказанию им моральной и материальной поддержки. В русле перемен - встреча представителей кавказских республик с председателем Совета Министров Франции Аристидом Брианом, который, в свою очередь, поручил министру по освобожденным территориям А.Лушеру рассмотреть вопрос об оказании правительством Франции всякого рода поддержки, проводимой кавказскими эмигрантами в национально-освободительной борьбе. На состоявшейся 7 ноября 1921 года встрече А.Лушер заявил, что по ее итогам он подготовит доклад Совета Министров. На встрече Али Mapдан бек заявил: "Мы очень благодарны за внимание, проявленное к нашей декларации, и я хочу обратить Ваше внимание на то, что, хотя наши страны находятся во временной оккупации большевистских сил и кемалистов, но господство большевистских правительств ни в коей степени не опирается на симпатии населения, а исключительно - на грубую силу штыков" (7). Глава грузинской делегации А.Чхенкели сделал симптоматичное заявление о том, что их (т.е. кавказских республик. - С.А.) национальные партии и формы правления глубоко демократичны и, что они преследовали цели и задачи разумной демократии, но при этом уважают принципы частной собственности и согласны признать падающую на Кавказские республики часть российских долгов и свои международные обязательства.
Французский министр поставил три группы вопросов:
1) какого рода содействия ожидают представители четырех кавказских республик от Франции для восстановления законной власти (оружием, финансами или снаряжением?
2) какими средствами Франция может способствовать в первое время освобождению республик от большевиков и культурно-промышленному возрождению Кавказских Республик, особенно в отношении путей сообщения, эмиссионного банка, единой монетной системы для четырех республик, нефтепроводов и немедленной эксплуатации природных богатств (он отметил, что Франция может оказать при этом материальную помощь);
3) какую компенсацию и какие ценности в валюте и сырых материалах, в минералах и др. продуктах могут дать в первое же время Кавказские Республики за ту помощь, каковую Франция окажет кавказским республикам? Характер вопросов отражает известные ожидания французского правительства и сопряженные с ними расчеты на выгодное удовлетворение меркантильных интересов.
Делегаты заверили министра в том, что они ответят на эти вопросы, обсудив их со специалистами и экспертами. А.Лушер отметил, что для этой цели нужно работать совместно и с представителями Англии. А.М.Топчибашев во время встречи отметил, что 95% всей нефти (т.н. "российской" нефти) Европа получает по нефтепроводу Баку-Грозный. Сама Англия, сказал Али Мардан бек, покупала нефть у Азербайджанского правительства в течение полутора лет и, таким образом, признала право собственности АДР на эти природные богатства. Глава горской делегации А.Чермоев в конце встречи заверил, что совместная работа с представителями Англии, Франции и США придаст характер международного сотрудничества, которые будут направлены на освобождение кавказских республик от чужой военной оккупации.
После этой встречи делегации 9 ноября в помещении армянской делегации провели заседание Совета представителей четырех кавказских республик. Заседание проходило под председательством А.Хатисяна, на нем присутствовали А.М.Топчибашев - с азербайджанской стороны; Пападзян, Кагранян - с армянской; А.Чхенкели, З.Авалов, Канделаки - с грузинской, Л.Чермоев - представитель Североказказской республики. Участники заседания обсудили и приняли решение по поводу ведения дальнейших совместных работ, вытекающих из логики встречи с А.Лушером. Были созданы четыре комиссии: военная, финансово-экономическая, нефтепро-мышленная и по путям сообщения. Они должны были подготовить материалы для составления общего доклада о предоставлении помощи четырем кавказским республикам. Общее руководство комиссии было поручено Канделаки. В состав военной комиссии вошли - Корганов, Агабеков, Мдивани, Хокондоков; финансово-экономической - Берберян, Магеррамов, Элигулашвили и Джабаги; нефтепромышленной - Бекзадян, Селимханов, Элигулашвили и Джабаги и в комиссии по путям сообщения - Тер-Мике-лян, Векилов, Зубалов, Гайдаров. Совет поручил Канделаки подготовить общий план работы. Общая комиссия, подготовив отчет, направила его Председателю Совета Министров А.Бриану. В ответном письме 11 августа 1922 года А.Бриан отметил необходимость того, чтобы кавказские республики лично предприняли шаги во французских финансовых кругах, которые могли бы оказать впоследствии им необходимую подцуржку. Только после этого можно было выработать с банками и частнопромышденны-ми предприятиями методы и пути развития экономики.
После того, как кавказские республики пришли к предварительному согласию о совместной деятельности, Али Мардан бек Топчибашев стал инициатором проведения переговоров в этом направлении и с представи-телями русского белого движения. Французское правительство также высказало себя сторонником объединения кавказских и русских эмигрантов в единый антибольшевистский фронт. 7 июля 1921 года в зале заседаний Су-дебной палаты Парижа состоялось первое собрание представителей России и кавказских республик в составе А.М.Топчибашева, А.Гегечкори, Сабахтарашвили, А.Агароняна, Маклакова (посла во Франции правительства А.Керенского), бывшего посла России в Турции Мандельштама. С французской стороны на собрании присутствовали бывший верховный комиссар Шевалье и председатель собрания, ректор юридического факультета Сорбонны Верно. Али Мардан бек, взяв слово, заявил, что Азербайджанская Демократическая Республика была одним из инициаторов объединения кавказских республик в Конфедерацию. Он также добавил: Ввиду того, что Турция в свое время одобрила эту идею, следует призвать союзников отказаться от политики давления на эту страну. Эта была верная позиция, потому, что такое давление приводило к ее сближению с Россией. Али Мардан бек привел в качестве примера ряд причин, порождающих это сближение, в частности, предотвращение угрозы существования турецкой нации. А.М.Топчибашев высказал убеждение в том, что большевистская мораль и исламская мораль в корне противоречат друг другу, и потому близость Турции с Советской Россией временна. Это было дальновидным предсказанием. С последовавшими изменениями международного положения европейские державы были вынуждены пересмотреть свое отношение к Анкаре (8). Вместе с тем, попытки А.М.Топчибашева защитить позиции Турции не понравились французскому представителю Шевалье. Взявший слово А.Агаронян обвинил Турцию в присвоении армянских земель. Маклаков обвинил кавказских представителей в неблагодарности и, сказав, что: "Россия завтра вновь встанет на ноги!" - покинул зал (9).
Однако Али Мардан бек предпринял попытку изменить отношения с российскими эмигрантскими кругами. Он не без оснований рассчитывал на их поддержку в деле создания Конфедерации кавказских республик.
А.М.Топчибашев пригласил Б.Савинкова, Дм.Философова и Филотенберга на очередное собрание Совета четырех республик под председательством А.Хатисяна, которое состоялось 9 февраля 1922 года в резиденции армянской делегации. Б.Савинков в своем выступлении ознакомил присутствующих с деятельностью своей организации и ее целями - восстановление в будущей небольшевистской России права частной собственности, свободы выбора формы правления через организацию демократических выборов в Учредительное Собрание. В настоящий момент, отметил в своем выступлении Б.Савинков, коммунизм и советское правительство пе-реживают критический период своего существования - их политический провал очень близок. Организация Савинкова пребывала в полном согласии с бывшим правительством Украины, отрядами Дона, "белыми" русскими. Он призвал к тому, чтобы и представители Республик Кавказа присоединились к общему русскому движению, "чтобы ускорить провал большевистского режима". Б.Савинков выдвинул необходимость совместной работы русского национального движения и национальных сил. "Особенно теперь, в ожидании Генуэзской конференции мы должны объединить наши дипломатические усилия, чтобы окончательно дискредитировать большевистский режим перед союзниками", - заявил он кавказским представителям. Участники собрания согласились с идеей координирования дипломатических выступлений всех оппозиционных представителей на конференции в Генуе. Однако, совместные акции не состоялись (10). Представители "белой" эмиграции в случае победы над большевиками вознамерились утвердить свою власть над территорией Советской России, в пределы которой входили и территории кавказских республик.
Между тем, спорадические восстания на Кавказе против большевистского произвола вдохновляли представителей четырех республик на более решительные действия. 23 сентября 1924 года в связи с последними восстаниями в Грузии представители четырех правительств кавказских республик выступили перед западно-европейской общественностью с "Декларацией национальных правительств республик Кавказа" (23 сентября 1924 гг.), в которой уточнили позиции своей единой кавказской программы (Déclaration des representans des Gourvernements Nationaux des republigues du Caucase. Paris 23 septembre 1924). "Мы никогда не переставали сознавать необходимость тесного и братского союза между народами Кавказа. Это понимание естественно, если принять во внимание вековые связи, вытекающие из состава этих народов и общности их интересов. Наши народы не прекратят ни при каких обстоятельствах борьбу за независимость. Эти события ставят в повеству дня для наших народов задачу создать политическое и экономическое единство четырех республик Кавказа единственной базы (гарантии) их культурного и экономического благополучия". Этот документ подписали: А.М.Топчибашев, А.Хатисян, А.Пападзян, Чермоев, И.Гайдар, Н.Рамишвили, А.Чхенкели.
Нельзя не отметить, что обнаружившиеся в азербайджанской политической эмиграции разногласия и противоречия несколько замедляли, а порой и вовсе тормозили эту прогрессивную идею. Одной из отличительных черт позиции А.М.Топчибашева были попытки объединения всех эмигрантских организаций в едином центре. В этот период политические эмигранты из кавказских республик группировались в нескольких организациях и вели между собой соперничество за лидерство полномочного представительства. Так, когда Грузинская делегация выдвинула свои требования, представители Европы и Америки объявили ей, что грузинский вопрос отдельно как таковой решаться не будет, и о нашей поддержке можно говорить только после создания организации, ведущей работу в кавказском масштабе (11).
Для того, чтобы сосредоточить главные силы азербайджанской, и в целом кавказской эмиграции, в Париже, Али Мардан бек путем переписки с М.Э.Расулзаде пришел к соглашению, по которому в Стамбуле, впредь до созыва объединенного съезда, организуется Азербайджанский Национальный Центр (АНЦ). В его состав вошли многие азербайджанские политические эмигранты, находившиеся в Стамбуле - члены "Мусавата", "Иттихада" и несколько групп беспартийных. Председателем центра был назначен А.М.Топчибашев. Однако, прибывший вскоре в Париж Мустафа Векилов по поручению М.Э.Расулзаде выдвинул требование о подчинении парижской делегации стамбульской организации. Особо было объявлено о сосредоточении всей полномочной власти, включая и контроль над денежными суммами, в руках Центра. Из других источников Али Мардан бек узнал, что Центр без его ведома, избрал секретариат из трех членов: Халила Хасмамедова (председателем), М.Э.Расулзаде и А.Амирджанова (казначеем).
Видя стремление этого Центра не только свести на нет роль деле-гации, но и игнорировать его как председателя АНЦ, Али Мардан бек сообщил в Стамбул, что организовавшийся Центр, согласно уговору, рассматривался как временное явление, до созыва объединенного съезда, съезд должен был признать постоянный полномочный центр, которому парижская делегация передала бы всю находящуюся в ее распоряжении денежную сумму. Но загранбюро "Мусавата" наотрез отказалось созвать съезд, придав временному решению статус окончательного, был поставлен ультимативный вопрос: признает ли Парижская делегация АНЦ и сдаст ли ему полномочия и финансовое управление? Али Мардан бек ответил решительным отказом: до созыва и выбора законного центра, все наличные суммы останутся в распоряжении делегации. Таким образом, произошел разрыв, который роковым образом сказался на деле объединения азербайджанских групп в единую организацию. Такого рода разногласия обнаружились и у других представителей кавказской политической эмиграции. Часть грузинских меньшевиков, например, заявила, что она не признает более азербайджанскую делегацию и будет объединяться вокруг АНЦ, в то время, как Горская делегация в лице Чермоева и Бамматова считала законным представителем Азербайджана только делегацию во главе с А.М.Топчибашевым.
Но международный авторитет, который завоевал Али Мардан бек перед европейской общественностью, взял вверх. 11 ноября 1927 года Союз нефтепромышленников направят письмо М.Э.Расулзаде, в котором изве-щал его, что Союз считает возглавляемую А.М.Топчибашевым делегацию, центральным правомочным органом Азербайджанской Республики, имеющим мандат от его национального Правительства, и, что эта делегация пользуется поддержкой масс, а организованный в Стамбуле АНЦ Союз считает незаконным и самозванным. В целях получения поддержки среди азербайджанских эмигрантов 19 ноября Али Мардан бек направил письмо на имя Султанбека Векилова и Алекпера Шамхорского (группе беспартийных), в котором он сообщал о причинах разрыва взаимоотношений азербайджанской делегации с Азербайджанским Национальным Центром. Для многих членов группы беспартийных это письмо стало откровением: только теперь они узнали о существующих разногласиях между Парижской делегацией и АНЦ. Разногласия между делегацией и мусаватистами стали известны и мировой общественности. Али Мардан бек, встретившись с английскими нефтепромышленными кругами, дал оценку сложившимся отношениям между АНЦ и делегацией. Борьба достигла кульминационной точки. Чтобы уладить разногласия, Али Мардан бек направил письмо А.Зиятхану в Тегеран. В письме он просил его, зная об авторитете Зият-хана среди азербайджанцев, поддержать его делегацию. В другом письме -Али беку Гусейнзаде А.М.Топчибашев отмечал: "Сейчас иного отношения ко мне не может и не должно быть со стороны знающих меня лиц, особенно, конечно, друзей, ибо какие бы чрезвычайные и жестокие обстоятельства не закрывали бы мне дороги к обычному и посильному служению на пользу своего народа, я считаю себя вправе рассчитывать на моральную поддержку моих друзей" (12).
В начале января 1928 года А.М.Топчибашев направил письмо Стамбульскому комитету "Мусавата", в котором подверг беспрецендентно резкой критике М.Э.Расулзаде и его соратников: "Группа, ответственная за настоящее несчатье страны, вместо того, чтобы приготовиться предстать перед судом и народом, создала в Константинополе организацию под названием Азербайджанский временный национальный центр, цель которого действовать официатьно от имени Азербайджана. Мирная делегация Азербайджанской Республики, будучи единственно компетентным институтом, в продолжение 9 лет, несмотря на всяческие лишения и препятствия, защищавшая интересы народа, считает своим долгом довести до сведения, что претензии и права присвоения вышеупомянутой организации не признается как мирной делегацией, так и другими группами и деятелями. Настоящим извещением Азербайджанская мирная делегация, готовая на всяческие жертвы во имя освобождения своей страны от чужеземной силы, обращается ко всем азербайджанским группам и организациям, находящихся за границей и призывает всех к настоящему объединению" (13). Заявление А.М.Топчибашева вызвало шок. М.Э.Расулзаде с негодованием назвал его "историческим" потому, что по его словам, до сих пор "никто не возлагал на мусаватистов ответственности за несчастие страны" (14).
Все же, после долгих стараний Али Мардан бека ему удалось сломить сопротивление мусаватистов и некоторых членов парижской делегации и добиться объединения вокруг единой организации - факт, свидетельствующий о том, что А.М.Топчибашев был старейшиной не только среди азербайджанских, но и среди кавказских и туркестанских эмигрантов. Превращение АНЦ в основную полномочную и представительную организацию явилось исторической заслугой А.М.Топчибашева, которая воплотилась в 1928 году в Комитете Независимого Кавказа. В августе 1929 года в Париже появился орган кавказских конфедералистов - журнал "Независимый Кавказ".
Особой заслугой А.М.Топчибашева явилось финансирование эмигрантских организаций и печатных органов. В советских источниках и в публикациях, в период компании, связанной с принижениями заслуг М.Э.Расулзаде, размер и характер финансовой помощи явно преувеличены. В архивных документах МНБ находится донесение агента АзЧК в Стамбуле (племянника Ахмедбека Агаева), где указывалось, что А.М.Топчибашев, якобы "продав азербайджанские нефтяные земли каким-то иностранным капиталистам, получил от них 3,5 миллионов франков" (15). В документе далее отмечается, что за 10 месяцев Али Мардан бек перевел Стамбульскому бюро "Мусавата" около 600 тыс. франков "для политической работы", в то время как самими членам парижской делегации Али Мардан бек платил по 15 тыс. франков ежемесячно, и все это якобы вызвало недовольство и стало причиной раздора между азербайджанскими эмигрантами в Стамбуле.
В 1928 году возник орган Комитета Независимого Кавказа - журнал "Прометей", рупор политических эмигрантов из России, который объединял всех деятелей нерусского происхождения. Журнал политически и морально поддерживали Институт востоковедения в Варшаве и его печатный орган Wchod - Orient, в Женеве - Жан Мартэн, главный редактор газеты "Журнал де Женев", Джузеппе Мотта, бывший министр иностранных дел Швейцарии. Именно благодаря усилиям последнего была принята резолюция о приеме Грузии в Лигу Наций (1922 г.), он же был ярым противником принятия СССР в Лигу Наций в 1934 году. Али Мардан бек, хотя и не входил в состав редакционной коллегии (в его составе были - М.Э.Расулзаде, Н.Жордания, А.Шульгин, Аяз Исхаки, Мустафа Чокайоглу, Мирягуб Мехтиев и др.), но был как одним из инициаторов возникновения этого журнала, так и его финансовым организатором, наряду с комитетом "Франс-Ориан", возглавляемым Полем Думером - президентом Сената, Джейхуном Гаджибейли, послом Турции в Париже Фегхи беем, Мустафой Чокайоглу, тюркологом Жозефом Кастанье. На страницах журнала высказывались идея создания Кавказской Конфедерации (16). Кроме органа "Прометей" идея Кавказской Конфедерации проводилась в жизнь и другими национальными органами кавказской эмиграции. Среди них были и органы Азербайджанского национального движения на тюркском языке: "Yeni Kavkasya", "Odlu Yurd", "Azər Türkü", "İstiqlal", и "Kurtuluş".
Особая позиция армянских представителей в вопросе объединения кавказских республик в конфедерацию стал еще одним препятствием на пути осуществления этой идеи. 17 января 1933 года на объединенном со-вещании в зале "Сосьете Саван" в Париже армянские политические партии категорически высказались против объединения кавказских народов в Конфедерацию. Они заявили, что, хотя и они признают принцип Конфедерации, нельзя не видеть существования "турецкого фактора", от которого, якобы, исходит угроза будущему существованию независимого Кавказа. По их мнению, для жизненных интересов самих турок требовалось создать "кавказский буфер". В то же время, они выступали против установления конфедеративной связи с Россией, обосновывая это тем соображением, что преимущества "больших" государств превращают в фикцию права государств "малых". Выступая с такими "патриотическими" заявлениями, армяне на деле объединились с русскими политическими эмигрантами. В издававшемся в Париже под редакцией А.Керенского журнале "Дни", они опубликовали ряд статей о нецелесообразности идеи конфедерации, якобы способствующей росту пантуранизма и панисламизма и стремились доказать связь между журналом "Прометей" и Турцией. А.М.Топчибашев считал, что пантуранизм - это, своего рода, пропагандистский трюк, благодаря которому русские и армянские эмигранты хотели ослабить борьбу кавказских народов за свою независимость и закамуфлировать нежелание армянских лидеров участвовать в реализации прогрессивной идеи, от которого зависела будущность Закавказья.
А.М.Топчибашев понимал что, динамичное развитие какой-либо республики возможно лишь при наличии национальной независимости. Без объединения всех кавказцев в пределах общих границ достижение этой цели будет в высшей степени затруднено, а для защиты жизненных интересов кавказских народов необходимо объединить их внешнюю политику и национальную оборону. 14 июля 1934 года по инициативе Комитета Неза-висимого Кавказа представители трех кавказских народов - Грузии, Азербайджана и Северного Кавказа подписали в Брюсселе Пакт о Кавказской Конфедерации. В нем отмечалось, что Конфедерация Кавказских Республик является формой политического сотрудничества и что представители Азербайджанского, Северокавказского и Грузинского национальных центров декларируют следующие принципы Кавказской Конфедерации:
1. Кавказская Конфедерация обеспечит национальную независимость и территориальную целостность республик и будет действовать от имени всех республик как субъект высшей государственной единицы с общим политическим органом и таможенной границей;
2. Внешняя политика республик, входящих в состав конфедерации, будет проводиться авторитетными представителями Конфедерации;
3. Защита границ Конфедерации передается армии, состоящей из армий, входящих в Конфедерацию республик, и эта армия подчинена командованию Конфедерации;
4. Всякий конфликт возможный между конфедерирующими республиками, не разрешенный мирным путем, передается решению обязательного арбитража или же высшему суду Конфедерации, решения которых подлежат полной реализации.
Пятый пункт предусматривал образование комиссии экспертов, которые выработают проект будущей конституции Кавказской Конфедерации. Он будет служить основой для работ первого Учредительного Собрания каждой республики. Шестой пункт оставлял открытым место для Армянской Республики (17).
Пакт подписали от имени Азербайджанской Республики - М.Э.Расулзаде и А.М.Топчибашев; Северного Кавказа - М.Гирей Сунди, Ибрагим Чулик и Таусултан Шокман; Грузии - Н.Жордания и А.Чхенкели.
Этот эпизод был венцом деятельности Али Мардан бека. 5 ноября 1934 года он скончался после тяжелой болезни в возрасте 72 лет. На церемонии похорон в Сен-Клу собравшиеся подчеркивали его заслуги перед кавказскими народами и всем мусульманским населением бывшей империи. Они говорили об идее всей его жизни, смысл которого в словах: независимость и единство Кавказа. "Мы должны считать Али Мардан бека первым патриотом Кавказа", - сказал в своем выступлении А.Чхенкели. А.Хатисян напомнил, что Али Мардан бек, будучи сторонником кавказской конфедерации, объединил всех кавказских представителей, подписав в 1921 году договор четырех республик (18). Таким образом, эмигрантский период деятельности А.М.Топчибашева был насыщен делами, смысл и направленность которых можно сгруппировать в следующих положениях:
- донесение правды о событиях и тенденциях в Закавказье после его оккупации при советизации;
- выступления на всех европейских конференциях с заявлениями о нарушении норм международного права Советской Россией и ее неправомочности в ведении переговоров по поводу эксплуатации азербайджанской нефти;
- усилия по объединению всех кавказских республик в конфедеративный союз;
- реализация моральных, экономических и политических средств воздействовали на европейские государства с тем, чтобы они оказывали помощь представителям кавказских республик в их деятельности по восстановлению на Кавказе некоммунистической политической системы.
____________
Литература:
1. M.E.Resul-zade. Ali Merdan beyin mezari beşida. "Kurtuluş", № 2, 1934, c.36.
2. А.М.Топчибашев. Меморандум, предъявленный находящимся в Константинополе почетным представителям держав Антанты, членом правительства Азербайджанской Республики, Чрезвычайным Министром-посланником при правительствах Блистательной Порты, Армении и Грузии Али Мардан беком Тончибашевым (ноябрь 1918 г.). Баку, 1993, с.36-37.
3. X.İbrahimli. Azərbaycan siyasi mühacirəti. В., 1996, s. 104.
4. Архив МНБ, ф.274, папка "История партии Мусават (1920-24 гг.)", т.II, л.18.
5. Архив МНБ, ф.274, папка "История партии Мусават" (1920-24 гг), Т.II л.18.
6. Архив МНБ, ф. № ПФ-287, "История партии Мусават" (1924-1927), т.4 л.20.
7. Архив МНБ, ф. № ПФ-287, "История партии Мусават" (1924-1927), т.4 л. 20.
8. K.Məmmədov. Birinci dünya müharibəsindən sonra Antanta dövlətlərinin Osmanlı impe-riyasınm parçalamaq uğrunda diplomatik-siyasi mübarizəsi. Siyasi elmlər namizədi diss. avtoreferatı. B. 1999, s.20-21.
9. X.İbrahimli. A.M.Topçubaşı və Azərbaycan mühacirəti. "Böyük diplomat və görkəmli xadim". Ə.M.Topçübaşının anadan olmasının 135 illiyinə həsr olunmuş elmi-nəzəri konfransın materialları. B., 1998, c.96-97.
10. Борис Савинков. Перед Верховной коллегией Верховного суда СССР. М., 1924. Стенограф, отчет, с.134-135.
11. Архив МНБ, ф.287, папка "История партии Мусават" (1924-27 гг.), т.4, л.40.
12. Государственный Архив литературы и искусства им.Мумтаза АР (ГАЛИАР). ф.649 (Джейхун Гаджибейли), оп.1, д.256, л.5-6.
13. Архив МНБ, ф.274, папка "История партии Мусават" (1924-27). т.II, л.43.
14. Там же.
15. Архив МНБ, ф.274, папка "История партии Мусават" (1924-27), т.II, л. 31.
16. Абуталыбов Р.А. Журнал "Прометей" - рупор кавказской, тюркской и украинской эмиграции в Европе". В сборнике "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və müasir dövr". Bakı, 1999, s.128-129.
17. М.Э.РАсулзаде. Кавказская проблема. Журнал Независимый Кавказ, 1952, №11, Мюнхен, с 6.
18. Vincent Fourniau. Deux langues, trois pays, pour quelle société plurielle?// Azerbaycan araşdırmaları jurrialı, Xezər Universiteti, 1998, № 2, s.9.
Источник: журн. «Известия Национальной Академии Наук Азербайджана:
Серия истории, философии и права», 2001, № 3
No comments:
Post a Comment